Participatie in welvaart

Transcriptie

1 9 Participatie in welvaart In Amsterdam wonen veel mensen met een relatief hoog inkomen en veel mensen met een minimuminkomen. In dit hoofdstuk wordt gekeken naar de welvaartssituatie van verschillende en en ontwikkelingen daarin.

2 98 De Staat van de Stad Amsterdam IX Kernpunten Het gemiddelde inkomen van Amsterdamse huishoudens stijgt sinds 2012 weer en is in 2014 met 4,4% gestegen ten opzichte van Het gemiddelde inkomen van Amsterdamse huishoudens ligt, gecorrigeerd voor huishoudensamenstelling, nog net iets onder het Nederlandse gemiddelde. Huishoudens met de laagste inkomens wonen vooral in Slotermeer- Noordoost, Volewijck, Bijlmer Centrum en de Van Galenbuurt. Amsterdamse vrouwen zijn even vaak als gemiddeld in Nederland economisch zelfstandig, Amsterdamse mannen zijn juist minder vaak dan gemiddeld economisch zelfstandig. Amsterdamse huishoudens hebben een doorsnee vermogen van 2.400, veel minder dan gemiddeld in Nederland ( ). Vooral in Zuidoost (Bijlmer Centrum en Bijlmer Oost) en de Van Galenbuurt is het doorsnee vermogen van huishoudens klein. De ongelijkheid in zowel inkomen als vermogen is in Amsterdam groter dan gemiddeld in Nederland. In 2014 had 24,2% van de huishoudens een laag inkomen (tot 120% WSM), dat aandeel is iets gestegen ten opzichte van 2010 (23,2%). In Amsterdam stijgt het aandeel huishoudens met een laag inkomen minder hard dan in heel Nederland en in de andere drie grote steden. Ruim een derde van de Amsterdammers heeft volgens eigen zeggen moeite met rondkomen, iets minder dan in Een kwart geeft aan schulden te hebben, waarvan twee derde dit ziet als een probleem. Onder jongeren van 18 tot en met 27 jaar heeft 41% schulden Eenoudergezinnen hebben het vaakst betalingsachterstanden in hun vaste lasten en/of problemen met hun schulden. In 2016 kwamen Amsterdammers in de reguliere schuldhulpverlening terecht (min 10% ten opzichte van 2012). Het aantal meldingen voor schuldhulpverlening voor specifieke doelen (zoals jongeren, arbeidsbeperkten en bijstandsgerechtigden) nam juist toe. In dit hoofdstuk komen achtereenvolgens de volgende thema s aan de orde: ontwikkeling in de koopkracht van Amsterdammers, inkomensverdeling, vermogens, economische ongelijkheid, armoede- en uitkeringsafhankelijkheid en armoederegelingen en -voorzieningen. Inkomensontwikkeling Inkomen Amsterdamse huishoudens stijgt sterk In 2014 hadden Amsterdamse huishoudens gemiddeld euro te besteden. Na jaren van beperkte inkomensvooruitgang in de economische crisis, was er voor het eerst een sterke stijging van 4,4% ten opzichte van In de jaren voor de recessie ( ) steeg het besteedbaar inkomen jaarlijks nog met gemiddeld 5,5%, van 2008 tot en met 2011 was sprake van een vrijwel gelijk blijvend inkomen en van 2011 tot en met 2013 steeg het inkomen beperkt. Afb. 9.1 Ontwikkeling gemiddeld besteedbaar jaarinkomen in de G4 en Nederland, x euro 2009 Amsterdam Den Haag Rotterdam Utrecht Nederland bron: RIO CBS Het gemiddeld besteedbaar jaarinkomen ligt in Amsterdam euro onder het Nederlandse gemiddelde. Ook in Rotterdam en Den Haag ligt het inkomen onder het Nederlandse gemiddelde. Utrecht kwam tussen 2009 en 2012 steeds dichter bij het Nederlandse gemiddelde en sinds 2013 heeft Utrecht een gemiddeld besteedbaar inkomen iets boven het Nederlandse gemiddelde. Het verschil tussen Amsterdam en het Nederlandse gemiddelde komt enerzijds door het grote aandeel alleenstaanden in de stad (52% van de huishoudens) en anderzijds doordat steden bovengemiddeld veel mensen zonder werk huisvesten. Om het inkomen van huishoudens van verschillende grootte en samenstelling te vergelijken, wordt het besteedbaar inkomen daarom omgerekend naar een gestandaardiseerd inkomen. Dit geeft niet het geldbedrag aan dat een huishouden kan besteden, maar op welk welvaartsniveau de leden van een huishouden zich bevinden. Ook het gestandaardiseerd inkomen ligt in Amsterdam in 2014 voor het eerst bijna op het Nederlandse gemiddelde (afb. 9.2).Het verschil met Nederland is nog maar 0,4 punten onder de Nederlandse index (99,6 versus 100, zie afb 9.2) Utrecht is de enige stad binnen de G4 waar het gestandaardiseerd besteedbaar inkomen boven het Nederlandse gemiddelde uitkomt. Een opvallende ontwikkeling in Den Haag is dat het verschil met het Nederlandse gemiddelde steeds groter wordt. Een mogelijke verklaring voor het afnemende verschil tussen Amsterdam en het Nederlands gemiddelde is dat in de afgelopen jaren tweeverdieners (met kinderen) steeds langer in de stad zijn blijven wonen; zij hebben een relatief hoog inkomen en hun inkomen is sterker gestegen dan het inkomen van andere en. Tussen 2009 en 2014 steeg het inkomen van Amsterdamse huishoudens met gemiddeld 8,5%. Het inko-

3 9 Participatie in welvaart 99 men van paren met minimaal 1 kind van 18 jaar of ouder (4,5%) en van eenpersoonshuishoudens (4,7%) steeg het minst. Het inkomen van paren met kinderen jonger dan 18 jaar steeg het sterkst (16,2%). Dalende werkloosheid en toegenomen arbeidsparticipatie is hier mogelijk de oorzaak van. Hoogste inkomensstijging in Buiksloterham Door het gestandaardiseerde inkomen van huishoudens te indexeren op het Amsterdamse gemiddelde is inzicht te geven in de ruimtelijke spreiding van de inkomens over de stad (afb. 9.4). Huishoudens in de wijken Apollobuurt, Willemspark, Museumkwartier, Grachtengordel-Zuid en Grachtengordel-West hadden de hoogste inkomens in Dit hangt samen met het feit dat in deze wijken relatief veel tweeverdieners wonen. In Slotermeer-Noordoost, Volewijck, Bijlmer Centrum, de Van Galenbuurt en het Westelijk Havengebied liggen de inkomens van huishoudens het laagst. In de Van Galenbuurt komt dit doordat een deel van de dak- en thuisloze Amsterdammers op het WPI adres een uitkering ontvangt. Als gevolg van de stedelijke vernieuwing is in Buiksloterham het gemiddeld inkomen per huishouden ten opzichte van 2009 sterk verbeterd van ver onder het gemiddelde (20%) tot ruim boven het gemiddelde (40%). Afb. 9.2 Ontwikkeling gestandaardiseerd inkomen in de G4, (indexcijfer, Nederland=100) index Amsterdam Den Haag Rotterdam Utrecht Nederland bron: RIO CBS Afb. 9.3 Gemiddeld besteedbaar inkomen Amsterdamse huishoudens naar type huishouden, x euro Amsterdamse vrouwen even vaak als gemiddeld in Nederland economisch zelfstandig Economische zelfstandigheid wil zeggen dat iemand door arbeidsinkomen in het eigen levensonderhoud eenpersoonshuishouden paar met kind(eren), allen <18 paar zonder kinderen paar met kind(eren), min 1 >18 totaal eenoudergezin overig meerpersoonshuishouden bron: RIO CBS Afb. 9.4 Gemiddeld besteedbaar inkomen Amsterdamse huishoudens naar wijk, 2014 en ontwikkeling gemiddeld besteedbaar inkomen Amsterdam 2014: veel minder dan gemiddeld minder dan gemiddeld rond het gemiddelde meer dan gemiddeld veel meer dan gemiddeld afname toename bron: RIO CBS, bewerking OIS

4 100 De Staat van de Stad Amsterdam IX Afb. 9.5 Ontwikkeling economische zelfstandigheid werkzame mannen en vrouwen vier grote steden en Nederland, (procenten) % Amsterdam mannen Rotterdam mannen Den Haag mannen Utrecht mannen Nederland mannen Amsterdam vrouwen Rotterdam vrouwen Den Haag vrouwen Utrecht vrouwen Nederland vrouwen bron: RIO CBS, bewerking OIS kan voorzien. Dit is geoperationaliseerd als een inkomen van minimaal 70% van het wettelijke minimumloon, oftewel de netto bijstand van een alleenstaande. In 2015 bedroeg de grens voor economische zelfstandigheid 920 per maand. Vanuit het emancipatiebeleid wordt veelal gekeken naar economische zelfstandigheid van vrouwen in de leeftijd van jaar. In 2015 was 54% van de Nederlandse vrouwen ( %) en 73% ( %) van de mannen in Afb. 9.6 Economische zelfstandigheid werkzame mannen en vrouwen Amsterdam en Nederland naar kenmerken, 2014 (procenten) Nederlands Marokkaans Turks Surinaams Anitilliaans overig niet-westers Westers westers, 1e generatie westers, 2e generatie niet-westers, 1e generatie niet-westers, 2e generatie jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar laag opgeleid middelbaar opgeleid hoog opgeleid totaal % Nederland mannen Amsterdam vrouwen Amsterdam bron: RIO CBS, bewerking OIS deze leeftijds economisch zelfstandig. 1 Op basis van nieuwe, voor OIS samengestelde regionale cijfers, is voor het eerst gekeken naar economische zelfstandigheid van mannen en vrouwen tussen de 20 en 65 jaar naar regio. De meest recente cijfers gaan op dit moment over Van de Amsterdamse vrouwen was in % economisch zelfstandig, van de mannen 63%. Hoewel de economische zelfstandigheid onder vrouwen dus lager is dan onder mannen (zowel in heel Nederland als in Amsterdam), wijken juist de Amsterdamse mannen sterk af van het Nederlandse gemiddelde. Zowel Amsterdamse mannen als vrouwen waren in 2014 vaker economisch zelfstandig dan mannen en vrouwen in Rotterdam en Den Haag. In Utrecht ligt de economische zelfstandigheid hoger maar het verschil met Amsterdam is de afgelopen jaren wel kleiner geworden. Terwijl in Amsterdam tussen 2010 en 2014 de economische zelfstandigheid beperkt toenam, was in de andere grote steden zowel onder mannen als vrouwen sprake van een beperkte daling (afb. 9.5). Vooral Amsterdamse mannen met een Nederlandse achtergrond zijn minder vaak economisch zelfstandig dan gemiddeld in Nederland (70% versus 76%). Ook mannen van de tweede generatie met een westerse achtergrond zijn minder vaak dan gemiddeld economisch zelfstandig (65% versus 70%). Verder valt op dat onder zowel laag, middelbaar als hoogopgeleide mannen in Amsterdam sprake is van minder economische zelfstandigheid dan gemiddeld in Nederland. Onder Amsterdamse vrouwen is er sprake van een groot verschil in economische zelfstandigheid tussen laag- en hoogopgeleiden. Van de laagopgeleide vrouwen is 24% economisch zelfstandig, van de hoogopgeleide vrouwen 72%. Economische zelfstandigheid is onder jarigen nog beperkt, mede doordat een groot deel van hen nog onderwijs volgt (afb. 9.6). Vanaf 25 jaar loopt de economische zelfstandigheid sterk op, onder jarigen is het aandeel economisch zelfstandigen

5 9 Participatie in welvaart 101 Afb. 9.7 Economische zelfstandigheid vrouwen Amsterdam naar wijk, 2014 (procenten) veel lager dan gemiddeld lager dan gemiddeld hoger dan gemiddeld veel hoger dan gemiddeld bron: RIO CBS, bewerking OIS het hoogst. Daarna daalt het aandeel economisch zelfstandigen met het toenemen van de leeftijd, deze daling is onder vrouwen sterker dan onder mannen. Naar migratieachtergrond valt op dat zowel vrouwen als mannen met een Marokkaanse of Turkse migratieachtergrond veel minder vaak economisch zelfstandig zijn dan vrouwen en mannen met een Nederlandse achtergrond. Dit geldt zowel voor laag-, middelbaar-, als hoogopgeleiden. De tweede generatie met een niet-westerse migratieachtergrond lijkt qua economische zelfstandigheid al wel meer op de met een Nederlandse achtergrond dan de eerste generatie. Binnen Amsterdam is ook geografisch gezien sprake van grote verschillen in economische zelstandigheid. Mannen in de Prinses Irenebuurt in Zuid (87%) en Elzenhage (82%) en Nieuwendammerdijk/Buiksloterdijk (82%) in Noord zijn in Amsterdam het meest economisch zelfstandig. Ook vrouwen in Elzenhage (73%) en Nieuwendammerdijk (72%) in Noord, maar ook in Sloterdijk (73%) zijn het vaakst economisch zelfstandig. Zowel mannen als vrouwen in Zeeburgereiland en de Houthavens zijn relatief vaak niet economisch zelfstandig. Dat geldt ook voor vrouwen in Slotermeer Zuidwest en Noordoost. Vermogen Amsterdammers hebben een doorsnee (mediaan) vermogen van euro (2015). Dit is veel minder dan gemiddeld in Nederland ( euro). Dit komt vooral doordat in Amsterdam een relatief grote huishoudens woont met een zeer klein vermogen ( euro). Het gemiddelde vermogen is euro en wordt bepaald door grote verschillen in vermogen met zowel positieve als negatieve extremen, daarom is ervoor gekozen om gebruik te maken van het doorsnee vermogen in plaats van het gemiddelde vermogen. 2 Zowel in Nederland ( in 2011) als in Amsterdam (3.600 in 2011) is sprake van een daling in het doorsneevermogen. Eigen huizenbezitters, zelfstandigen en de mensen in de hoogste inkomens hebben de grootste vermogens. Er zijn daarnaast veel en met nauwelijks vermogen: alleenstaanden, eenoudergezinnen, jongeren, huurders met huurtoeslag en lage inkomensen (afb. 9.8). De grootste doorsnee vermogens zijn in Amsterdam te vinden in Zuid in de Irenebuurt e.o. ( ) en in Noord in Waterland ( ) en Nieuwendammerdijk/Buiksloterdijk ( ). Dit zijn zoals eerder beschreven ook gebieden met relatief hoge inkomens. De kleinste vermogens hebben huishoudens in Bijlmer Centrum (70 euro), de Van Galenbuurt (209 euro) en Bijlmer Oost (331 euro, zie afb. 9.9). Bijna 30% van de Amsterdammers heeft een negatief vermogen, kortom: meer schulden dan bezittingen (2011: 26%). Dit komt in veel gevallen doordat de WOZ-waarde van hun koopwoning lager is dan de hypothecaire lening. Het aandeel huishoudens met een negatief vermogen is in Amsterdam groter dan gemiddeld in Nederland (2015: 24.3%).

6 102 De Staat van de Stad Amsterdam IX Afb. 9.8 Doorsnee vermogen van huishoudens naar achtergrondkenmerken, 2015 en ontwikkeling x euro ontwikkeling alleenstaande maar met kinderen paar zonder kinderen eenoudergezin < 25 jaar jaar jaar 65 jaar en ouder Nederlands westers niet-westers arbeidsinkomen zelfstandige 2015 (linkeras) ontwikkeling t.o.v (index 2011=100, rechteras) uitkering eigen woningbezitter huurder met toeslag inkomens <25% huurder zonder toeslag inkomens 25-49% inkomens 50-74% inkomens % Amsterdam bron: Integraal vermogensbestand CBS, bewerking OIS Aantal miljonairs blijft gelijk Er zijn in Amsterdam ongeveer huishoudens (1,8% van alle huishoudens) met een vermogen van meer dan euro. Dit aantal en aandeel zijn al jaren vrijwel gelijk. Het vermogen zit vaak voor een groot deel (ook) in de eigen woning. Het doorsnee vermogen van de Amsterdamse miljonairs is euro, het gemiddelde is euro. Economische ongelijkheid Economische ongelijkheid staat de afgelopen jaren, mede dankzij Piketty, wereldwijd sterk in de belangstelling. In Nederland heeft de WRR (2014) zich gebogen over economische ongelijkheid. De ongelijkheid in Nederland is internationaal gezien, zeker wat betreft inkomens, vrij beperkt. In de Economische verkenningen Metropoolregio Amsterdam 3 werd ook aandacht besteed aan economische ongelijkheid binnen de regio. Een belangrijke conclusie is dat de inkomensongelijkheid in de MRA, waarin zowel arme Afb. 9.9 Doorsnee vermogen van huishoudens naar wijk, 2014 Amsterdam: en meer bron: Integraal vermogensbestand CBS, bewerking OIS

7 9 Participatie in welvaart 103 als rijke mensen wonen, niet alleen groter is dan in heel Nederland, maar de afgelopen jaren ook is toegenomen. Ook de vermogensongelijkheid is in de MRA groter dan in Nederland als geheel. Aantal hoge inkomens neemt verder toe In de grote steden is de verdeling van inkomens meer gepolariseerd dan in Nederland als geheel. Relatief veel stedelingen hebben een heel laag of een heel hoog inkomen, terwijl middeninkomens relatief weinig voorkomen. Er is de afgelopen tien jaar sprake van een kleine verschuiving in Amsterdam. Het aandeel huishoudens in de laagste inkomens neemt geleidelijk af, terwijl het aandeel huishoudens in de hoogste inkomens geleidelijk toeneemt. Vergeleken met de andere grote steden in Nederland heeft Amsterdam het hoogste aandeel huishoudens met een zeer laag inkomen, 17,4% van de Amsterdamse huishoudens heeft een jaarinkomen van maximaal euro. 4 Sinds 2006 is het aandeel heel lage inkomens in Amsterdam iets afgenomen van 18,8 naar 17,4% in Afbeelding 9.10 laat dit zien. Inkomensongelijkheid neemt beperkt toe De inkomensongelijkheid is in Nederland, en ook in Amsterdam, relatief beperkt. Wel is de inkomensongelijkheid in Amsterdam groter dan in Nederland. Tussen 2011 en 2014 nam de inkomensongelijkheid sterker toe dan in de periode daarvoor ( ). 5 Afbeelding 9.12 laat zien dat in de meeste buurten een sterke relatie bestaat tussen inkomensongelijkheid en het gemiddeld besteedbaar inkomen. Twee gebieden vallen daarbij op: De Aker/Nieuw Sloten en Buitenveldert/Zuidas. Daar is het gemiddeld besteedbaar inkomen veel hoger dan de ongelijkheid. Dit zijn gebieden met relatief veel huizen in dezelfde prijsklasse, waarin dus huishoudens zijn komen wonen met vergelijkbare inkomens. In Centrum West, Centrum Oost en Watergraafsmeer is het gemiddeld inkomen juist relatief laag ten opzichte van de inkomensongelijkheid (afb. 9.12). Afb Inkomensverdeling Amsterdamse huishoudens ten opzichte van het Nederlandse gemiddelde, 2006, (procenten) % 1e 10% 2e 10% Amsterdam e 10% 4e 10% 5e 10% 6e 10% 7e 10% Amsterdam 2010 Amsterdam 2014 Nederland Armoede en uitkeringsafhankelijkheid Kwart Amsterdamse huishoudens heeft laag inkomen Uit de eerdere paragrafen bleek al dat er veel verschillen zijn in inkomens van Amsterdamse huishoudens. 8e 10% 9e 10% bron: RIO CBS, bewerking OIS Afb Inkomensongelijkheid (Gini-coëfficiënt*) in Amsterdam en Nederland, (hoe hoger, des te meer inkomensongelijkheid) 10e 10% Amsterdam 0,314 0,323 0,32 0,333 Nederland 0,289 0,29 0,29 0,304 * Een maatstaf voor ongelijkheid die tussen de 0 en 1 ligt. Hoe dichter bij 0, hoe bron: CBS gelijker de verdeling. Deze maatstaf is gevoelig voor veranderingen rond het gemiddelde. Afb Inkomensongelijkheid* en gemiddeld besteedbaar inkomen naar gebied, p90/p10 x Noord-West Gaasperdam/Driemond Geuzenveld-Slotermeer Sloterdijken Osdorp Bijlmer-Oost Bijlmer-Centrum Oud-Noord Noord-Oost De Aker, Sloten en Nieuw Sloten Bos en Lommer Slotervaart Westerpark Oud-Oost Indische Buurt/ Oostelijk Havengebied Buitenveldert/Zuidas De Pijp/Rivierenbuurt IJburg/Zeeburgereiland Oud-West/De Baarsjes Watergraafsmeer Centrum-Oost Centrum-West p90/p10 (linkeras) gemiddeld inkomen (rechteras) * De ratio van de hoogste versus de laagste inkomens (de zogenoemde P90/P10 ratio) bron: RIO CBS, bewerking OIS Oud-Zuid 0

8 104 De Staat van de Stad Amsterdam IX Naast huishoudens met heel hoge inkomens zijn er ook huishoudens die moeten rondkomen van een uitkering of een heel laag inkomen. Deze paragraaf gaat dieper in op deze laatste en. Een veelgebruikte manier om armoede in beeld te brengen is het vaststellen van de minima. Daarvoor gebruikt de gemeente Amsterdam een absolute inkomensgrens van 120% van het wettelijk sociaal minimum (WSM). Voor een alleenstaande komt dit neer op een maximaal netto maandinkomen van euro, voor gehuwden/samenwonenden op euro. Afb Aantal en aandeel huishoudens en personen met een laag inkomen Afb Huishoudens met een laag inkomen (tot 120% WSM) in Amsterdam in 2014 en raming voor raming 2015 abs. % abs. % ondergrens ,7 inkomen tot 120% WSM ,2 bovengrens ,6 bron: CBS (RIO)/CPB/DWI/ bewerking OIS Afb Aandeel huishoudens met een inkomen tot 120% WSM in Nederland en de vier grootste steden, (procenten) % (tot 120% WSM) in Amsterdam, aantal aantal % huishoudens huishoudens % personen personen , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , bron: CBS Statline, bewerking OIS In 2014 telde Amsterdam circa huishoudens met een laag inkomen (tot 120% van het WSM), wat neerkomt op 24,2% van alle huishoudens. Het aantal huishoudens met een laag inkomen is sinds 2008 toegenomen, vooral tussen 2008 en Sindsdien vlakt de stijging af (afb. 9.13). De meeste recente definitieve cijfers over het aandeel huishoudens met een laag inkomen betreffen het jaar Met behulp van gegevens over de koopkrachtontwikkeling en recente gegevens over de ontwikkeling van de (beroeps)bevolking is een raming gemaakt voor 2015 (afb. 9.14). 6 De verwachte ontwikkeling is dat de armoede in Amsterdam langzaam blijft toenemen. Er zouden in 2015 tussen de 23,7% en 24,6% huishoudens met een inkomen tot 120% WSM zijn. Huishoudens met als belangrijkste bron van inkomen bijstand en eenoudergezinnen hebben de grootste armoedekans. Kijken we naar personen in plaats van huishoudens, dan hebben jongeren van 0 t/m 17 jaar met een niet-westerse migratieachtergrond, alle Amsterdammers met die achtergrond, 10- t/m 14-jarigen en vrouwen een relatief grote kans op armoede. Van de Amsterdamse jongeren tot en met 17 jaar groeide in ,6% op in een huishouden met een laag inkomen. Dit aandeel is de afgelopen jaren nauwelijks veranderd. In alle vier de grote steden zijn meer huishoudens met een laag inkomen dan gemiddeld in Nederland (afb. 9.15). In Utrecht zijn het er iets meer dan gemiddeld, in Amsterdam en Rotterdam veel meer dan gemiddeld en Den Haag neemt een tussenpositie in. In de periode nam het aandeel huishoudens met een laag inkomen mede als gevolg van de crisis in Nederland toe van 13,2% naar 15,7%, een stijging van 21%. In Den Haag nam het aandeel lage inkomens toe in deze periode ook sterk (21%), gevolgd door Utrecht (18%) en Rotterdam (17%), terwijl in Amsterdam de stijging veel beperkter was (11%). Binnen Amsterdam zijn er eveneens grote verschillen in het aandeel huishoudens met een laag inkomen (afb. 9.16). In de gebieden Van Galenbuurt (41%) en Volewijck (36%) hebben relatief veel meer huishoudens dan gemiddeld een laag inkomen. De Zuidas (4%), Prinses Irenebuurt e.o. (7%) en Nieuwendammerdijk/Buiksloterdijk (7%) en nog acht andere gebieden (zie donkerblauw in afbeelding 9.16) zijn gebieden waar dat juist veel minder vaak dan gemiddeld in de stad voor komt Amsterdam Den Haag Rotterdam Utrecht Nederland bron: CBS Statline Uitkeringsafhankelijkheid neemt toe door groeiend aantal werkloosheidsuitkeringen Begin 2016 werden ruim uitkeringen verstrekt aan Amsterdamse huishoudens met een hoofdbewoner tussen de 15 en 65 jaar oud. Dit wil zeggen dat ongeveer 15,5% van alle Amsterdammers tussen de 15 en 65 jaar voor hun inkomen afhankelijk is van een uitkering. Tussen 2009 en 2014 is het aandeel dat afhankelijk is van een uitkering langzaam gestegen. Die stijging werd vooral veroorzaakt door een sterke toe-

9 9 Participatie in welvaart 105 Afb Aandeel huishoudens met een laag inkomen (tot 120% WSM) in Amsterdam naar gebied, 2014 veel minder dan gemiddeld minder dan gemiddeld op of rond gemiddelde meer dan gemiddeld veel meer dan gemiddeld buiten beschouwing bron: RIO CBS, bewerking OIS name in het aantal WW-uitkeringen en een beperkte toename van de bijstandsuitkeringen. Het aantal uitkeringen in het kader van arbeidsongeschiktheid nam juist geleidelijk af. Gedurende 2014 en 2015 daalde het aantal WW-uitkeringen en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. Hierdoor is de uitkeringsafhankelijkheid de afgelopen jaren gedaald. Moeite met rondkomen en schulden Ruim een derde kan moeilijk rondkomen In de enquête van De Staat van de Stad is gevraagd naar de moeite die men heeft met het rondkomen met het huishoudinkomen en naar het hebben van schulden. 34% van de Amsterdammers van 18 jaar en ouder zegt eerder moeilijk dan makkelijk, moeilijk of zeer moeilijk te kunnen rondkomen. Dat is iets minder dan in 2014 (toen 37%), van 2012 op 2014 was het stabiel en de jaren ervoor steeg het nog wel. Vijf procent vindt het zeer moeilijk om rond te komen (2014 6%), 11% moeilijk ( %) en 18% eerder moeilijk dan makkelijk ( %). 63% kan eerder makkelijk dan moeilijk tot zeer makkelijk rondkomen, waaronder 12% zeer makkelijk. 7 De ervaren moeite met rondkomen hangt uiteraard sterk samen met de hoogte van het inkomen van het huishouden. Van de laagste inkomens (maximaal euro netto) heeft ruim driekwart in 2016 moeite met rondkomen (76%, 70% in 2014) tegenover 6% onder de hogere inkomens (meer dan euro netto, %, 2012 eveneens 6%). Van deze hogere inkomens kan 34% zeer makkelijk rondkomen. De gemeente streeft ernaar om het aandeel Amsterdammers met een laag inkomen (tot euro netto) dat zeer veel moeite heeft met rondkomen terug te dringen. Zestien procent van deze geeft aan zeer moeilijk rond te kunnen komen. Dat is iets minder dan in de jaren ervoor ( 20% in 2014 en 18% in 2012). Amsterdammers met een niet-westerse migratieachtergrond hebben veel vaker moeite met rondkomen (52%) dan mensen met een andere achtergrond (Nederlands 23%, overig westers 29%). Dat geldt het sterkst voor de eerste generatie niet-westerse migranten, dus die niet hier geboren zijn (61% tegenover 31% onder de tweede generatie). Tussen de verschillende type huishoudens zien we ook grote verschillen. Eenoudergezinnen ervaren het vaakst problemen met rondkomen (56%). Zagen we in 2014 dat eenoudergezinnen vaker moeilijkheden met rondkomen aangaven dan in 2012, nu is het weer gelijk aan in 2012 ( %, %). Ook alleenstaanden hebben vaker dan gemiddeld moeite met rondkomen en paren zonder kinderen juist minder vaak. Bewoners van stadsdeel Zuidoost rapporteren het vaakst dat zij moeizaam kunnen rondkomen (48%), daarna bewoners van Noord (40%) en Nieuw-West (39%). In stadsdeel Centrum wordt het minst vaak moeite ervaren (24%). Kwart Amsterdammers heeft schulden Een kwart van de geënquêteerde Amsterdammers van 18 jaar en ouder (25%) geeft desgevraagd aan

10 106 De Staat van de Stad Amsterdam IX Afb Aandeel Amsterdammers dat schulden heeft en daar problemen mee heeft* (procenten) Centrum West Nieuw-West Zuid Oost Noord Zuidoost gemiddeld % ervaart in sterke mate schuld als probleem ervaart in lichte mate schuld als probleem ervaart schuld niet als probleem niet bekend of schuld als probleem gezien niet bekend of schuld heeft geen schulden *De vragen hierbij luiden: Heeft u schulden? Het gaat hierbij zowel om schulden/lopende leningen bij instellingen (bijv. huurachterstand), als ook bij vrienden, familie e.d. Het gaat hierbij niet om de normale hypotheeklasten, wel om achterstanden daarin. Zo ja, in welke mate ervaart u uw schulden als een probleem? schulden te hebben (71% niet en 4% gaf geen antwoord).het gaat daarbij om schulden of lopende leningen bij instellingen (bijvoorbeeld huurachterstand) en/of bij vrienden, familie e.d. Bij de vraag naar schulden werd gesteld dat het daarbij niet om de normale hypotheeklasten gaat, maar wel om achterstanden daarin en eventuele andere schulden. 8 In vergelijking met 2014 is dit aandeel niet veranderd (26%). Na een aanvankelijke toename na 2010 wordt er nu minder vaak aangeven dat men schulden heeft dan in 2012 (toen 32%). Van de Amsterdammers met een huurwoning geeft 28% aan schulden te hebben, onder hen met een koopwoning is dat 20%. Bij de vraag naar schulden werd gesteld dat het daarbij niet om de normale hypotheeklasten gaat, maar wel om achterstanden daarin en eventuele andere schulden. Verder geven mannen iets vaker aan schulden te hebben dan vrouwen. En alleenstaanden en eenoudergezinnen hebben vaker schulden dan andere huishoudenstypes. Onder jongeren, van 18 tot en met 27 jaar, geeft 41% aan schulden te hebben. Onder 55-plussers gaat het om een veel kleiner aandeel, namelijk 12%. Bij de jongeren zal het hierbij voor een deel om opgebouwde studieschulden gaan. Ondanks dat veel jongeren schulden hebben, geven zij niet vaker dan gemiddeld aan moeite te hebben met rondkomen (31% tegenover 34% gemiddeld ). Er is dan ook geen één op één relatie tussen het hebben van schulden en het (enigszins) moeilijk kunnen rondkomen en visa versa. Amsterdammers die zeggen moeilijk rond te kunnen komen hebben wel vaker schulden (36%). Maar ook van diegenen die (enigszins) makkelijk kunnen rondkomen, geeft 16% aan schulden te hebben. Amsterdammers met een laag inkomen (tot 1350 euro netto per maand) hebben het vaakst schulden (34%), maar ook onder de midden- ( ) en hogere inkomens (3201 en hoger) komen schulden vaak voor (resp. 26% en 22%). Twee derde van mensen met schulden ervaart dit als een probleem Twee derde van de mensen met schulden (65%) ervaart dit als een probleem; 26% in sterke mate en 39% in lichte mate. Een derde ziet het niet als een probleem. Rekenen we dit om naar alle respondenten, dan heeft 7% van de Amsterdammers van 18 jaar en ouder schulden die hij/zij in sterke mate als een probleem ziet, 10% heeft schulden en ziet dat in lichte mate als een probleem en 8% heeft schulden maar ziet dat niet als een probleem (afb. 9.17). In de stadsdelen Zuidoost, Nieuw-West en Noord heeft men, op deze manier gedefinieerd, het vaakst ernstige problemen met schulden. Veertien procent van de mensen met schulden gaf aan dat het daarbij gaat om achterstanden in betalingen van vaste lasten zoals rekeningen voor huur, hypotheek, gas en licht, water en ziektekostenverzekering. 82% gaf aan dat het niet om dergelijke schulden gaat en 4% gaf geen antwoord. Onder jongeren met schulden, heeft 11% een dergelijke achterstand. Het hebben van schulden waarbij sprake is van een achterstand in vaste lasten en/of waarbij men de schuld in sterke mate als een probleem ziet hangt sterk samen met de hoogte van het inkomen. Het komt veruit het vaakst voor bij eenoudergezinnen. Lager opgeleiden hebben vaker dit soort schulden dan hoger opgeleiden en 65-plussers minder vaak dan jongere Amsterdammers. Verder hebben huurders vaker deze problemen dan diegenen die in een koopwoning wonen. Ook komt het relatief vaak voor bij Amsterdammers met een niet-westerse migratieachtergrond en onder inwoners van (de meeste gebieden in) Zuidoost, Noord en Nieuw-West. Daarnaast komt het ook veel voor in Bos en Lommer en Oud-Oost. Van diegenen die aangaven achterstanden in betalingen van vaste lasten te hebben, heeft circa de helft hierbij de afgelopen 12 maanden hulp gehad. Dat geldt ook voor diegenen die in sterke mate hun schulden als een probleem ervaren. Het vaakst kreeg men hulp van familie en vrienden (22%) en daarna het vaakst van een bureau voor schuldhulpverlening (11%), maatschappelijk werk (9%) of bank/lening (5%). Bijna de helft van de Amsterdammers (46%) die aangaven geen schulden te hebben, zegt te weten bij wie of bij welke instantie zij hulp kunnen krijgen als zij schulden zouden hebben. Een bijna even groot deel (43%) geeft aan het niet te weten en 11% gaf geen antwoord.

11 9 Participatie in welvaart 107 Armoederegelingen en -voorzieningen Armoederegelingen Er zijn in Amsterdam diverse regelingen en voorzieningen voor Amsterdammers met een laag inkomen. Het bestrijden van armoede in de stad is een speerpunt van het College. Er zijn allerlei minimaregelingen, zoals de Stadspas, de Scholierenvergoeding, de pc-regeling en een ziektekostenverzekering. In 2015 zijn diverse maatregelen genomen, zoals het verhogen van de inkomensgrens voor minimaregelingen van 110 naar 120% van het WSM. Daarnaast heeft het College besloten om in 2015 het gratis openbaar vervoer voor minimaouderen te verlengen en een gratis aanvullende zorgverzekering voor alle minima te introduceren. Het College ziet werk echter als de belangrijkste manier om uit armoede te komen, reden waarom mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt hulp krijgen bij het vinden van werk en het ontwikkelen van de benodigde capaciteiten en vaardigheden. 9 Kinderen uit minimagezinnen zijn een belangrijke doel van het College. Voor (ouders van) kinderen die opgroeien in armoede zijn voorzieningen beschikbaar uit het Kindpakket zoals de scholierenvergoeding en de PC-voorziening. In schooljaar 2015/2016 hebben huishoudens, met in totaal kinderen gebruikgemaakt van de scholierenvergoeding, ongeveer 50% van de doel. Er werden in schooljaar 2015/ pc s verstrekt aan huishoudens met kinderen in het voortgezet onderwijs. In het kader van de andere voorzieningen uit het Kindpakket, bestaande uit bonnen voor kleding en activiteiten, werden kledingbonnen en speelgoedbonnen verstrekt. De Stadspas werd in 2015 door 70% van de huishoudens die er recht op hadden gebruikt. Eind 2016 hadden minima een Stadspas. Dat zijn er meer dan eind 2015 (+12,5%). Het College wil het bereik van de Stadspas de komende jaren vergroten en streeft naar een bereik van 75% in Schuldhulpverlening voor specifieke doelen neemt toe 10 Amsterdammers met problematische schulden kunnen voor hulp terecht bij de schuldhulpverlening die wordt uitgevoerd door maatschappelijke dienstverleners (MaDi s) van de zeven stadsdelen. Er is sprake van een problematische schuld als het een persoon, ondanks maximale inspanning, niet lukt om de schulden in een periode van maximaal drie jaar af te lossen. 11 Er wordt door de gemeente Amsterdam sterk ingezet op het voorkomen en oplossen van problematische schulden. Sinds 2014, bij de start van de nieuwe bestuursperiode, is het Programma Schuldhulpverlening van start gegaan. De doelen van dit programma zijn vijfledig: mensen met problematische schulden komen eerder in beeld bij de gemeente, de instroom in schuldhulpverleningstrajecten van mensen met problematische schulden gaat omhoog, de succesvolle uitstroom uit trajecten stijgt, de herhaalde hulpvraag daalt en de trajectduur daalt. 12 Twee belangrijke pijlers daarbij zijn preventie en vroegsignalering. De belangrijkste interventie die is gericht op het voorkomen van problematische schulden, is Vroeg Erop Af. De Vroeg Erop Af aanpak is gebaseerd op afspraken met woningcorporaties, energieleveranciers, zorgverzekeraar Zilveren Kruis Achmea, de Amsterdamse dienst Belastingen en Waternet. De afspraak behelst het inseinen van de MaDi Afb Instroom in schuldhulpverleningstrajecten Amsterdam, Reguliere schuldhulpverlening in de stadsdelen* waarvan jongeren jaar School en Schuld Intensieve Jongerenschuldhulpverlening Gespecialiseerde schuldhulpverlening aan (ex)zelfstandigen Schuldhulpverlening bij Pantar (pilot, gestart in mei 2015) Schuldhulpverlening Top Schuldhulpverlening OGGZ (FIBU)*** Voorrangszorg (t/m 2011)/schuldhulpverlening bij Werk en Re-integratie (vanaf 2013) totaal * Tot 2012 betreffen de cijfers van reguliere schuldhulpverlening aanmeldingen; bron: Programma Schuldhulpverlening vanaf 2012 betreffen ze unieke klanten. De daling bij de reguliere schuldhulpverlening Amsterdam 2016, Inkomen is dus deels verklaarbaar door een andere manier van registratie. ** Cijfers 2014 excl. Vroeg Erop Af en schuldhulpverlening Werkpleinen. *** Financiële dienstverlening en budgetbeheer (FIBU) verzorgt schuldhulpverlening voor Amsterdammers met ernstige, chronische psychiatrische of verslavingsproblematiek.

12 108 De Staat van de Stad Amsterdam IX wanneer een persoon een betalingsachterstand bij de desbetreffende instelling heeft van drie maanden of langer. Doordat problemen in een vroeg stadium worden aangepakt, hoopt men escalatie zoals een ontruiming of het stoppen van energievoorziening te voorkomen. In 2009 bedroeg het aantal Vroeg Erop Af meldingen nog Het aantal meldingen van Vroeg Erop Af in 2016 is gestegen tot , waarbij in 51% van de gevallen de klant is bereikt en een oplossing is gevonden. Dat aandeel is vrij constant over de jaren (tussen 51% en 53%). De instroom in de reguliere schuldhulpverlening daalt sinds Het aantal reguliere aanmeldingen bij schuldhulpverlening nam toe in de periode (van tot ) en daalde daarna naar 8.522, een vergelijkbaar aantal met 2015 (toen 8.338). De succesvolle uitstroom stijgt: het aandeel succesvol afgeronde schuldhulpverleningstrajecten is in de periode gestegen van 72% naar 82%. De uitval uit de trajecten is afgenomen over dezelfde periode van 28% naar 18%. De doorlooptijden in de verschillende fases in de reguliere hulpverlening is in 2016 verkort ten opzichte van Herhaalde hulpvragen (d.w.z. binnen drie jaar na (succesvol of niet-succesvol) einde van traject een nieuwe melding bij schuldhulpverlening) lijken iets af te nemen; van 18% in 2014 naar 15% in Naast Vroeg Erop Af en de reguliere schuldhulpverlening lopen er tal van andere, (kleinere) projecten voor de aanpak van schuldenproblematiek, zoals trajecten specifiek gericht op mensen met een bijstandsuitkering, jongeren, (ex-)ondernemers, mensen met een arbeidsbeperking of andere bijzondere doelen zoals de Top1000 (afb. 9.18). Het aantal meldingen via deze wegen neemt toe, vooral de projecten voor jongeren (zoals school en schuld), arbeidsbeperkten (Pantar) en bijstandsgerechtigden (Werk en Re-integratie). Noten 1 Bron: Portegijs, W. en M. van den Brakel (2016), Emancipatiemonitor 2016 SCP/CBS, Den Haag Bron CBS. Er worden alleen vermogens waargenomen van huishoudens met inkomen in box 3 (huishoudens die vermogensbelasting betalen over hun vermogen). Dit zorgt ervoor dat relatief kleine vermogens niet meegenomen kunnen worden. We kunnen bijvoorbeeld niets zeggen over schulden van huishoudens met een heel laag inkomen. 3 Bron: Gemeente Amsterdam Economie. Economische verkenningen Metropoolregio Amsterdam Amsterdam, De inkomensverdeling van de Nederlandse bevolking met de daarbij behorende inkomensgrenzen worden jaarlijks door het CBS berekend. De genoemde bedragen gaan over Er zijn drie veelgebruikte maten om de ongelijkheid tussen inkomens uit te drukken: de Gini-coëfficiënt, de Theil-index en de p90/ p10 ratio. Alle met voor- en nadelen. De gini-coëfficiënt drukt de ongelijkheid uit in een waarde tussen de 0 en 1. Hoe dichter bij de 0 hoe gelijker de verdeling. Deze maatstaf is gevoelig voor veranderingen rond het gemiddelde. Indien ook negatieve waarden worden meegenomen bij de berekening (zoals negatieve vermogens), kan de coëfficiënt een waarde boven de 1 aannemen. De Theil-index kent een ondergrens van 0, de bovengrens wordt bepaald door (het logaritme van) het aantal waarnemingen. Deze maatstaf is gevoelig voor veranderingen in de staarten van de verdeling. De ratio p90/p10 geeft de verhouding tussen de waarde van het 90ste en 10de percentiel van de verdeling weer. Deze ratio drukt zo de verhouding tussen inkomen en vermogen aan de boven- en onderkant van de verdeling uit. 6 Voor deze raming zijn de meest recente cijfers doorgetrokken op basis van ontwikkelingen. De gebruikte systematiek is geïnspireerd door de jaarlijkse landelijke raming van het SCP en is aangepast aan de Amsterdamse context. De ramingen geven weer wat de verwachte trend is op basis van de meest recente gegevens en ontwikkelingen. Zie: OIS. Armoedemonitor 2014: Lage inkomens in Amsterdam. Amsterdam, juni % gaf geen antwoord op deze vraag over moeite hebben met rondkomen. 8 Hier is als volgt naar gevraagd: Heeft u schulden? Het gaat hierbij zowel om schulden/lopende leningen bij instellingen (bijv. huurachterstand), als ook bij vrienden, familie e.d. Het gaat hierbij niet om de normale hypotheeklasten, wel om achterstanden daarin. 9 Alle informatie uit deze paragraaf komt uit de Armoedemonitor 2015, OIS Cijfers in deze paragraaf zijn afkomstig van Programma Schuldhulpverlening Gemeente Amsterdam, Dit is de definitie die het NVVK hanteert (de vereniging voor schuldhulpverlening en sociaal bankieren). Er zijn ook andere definities in omloop, maar dit is de meest gangbare definitie. 12 Bron: Programma Schuldhulpverlening Gemeente Amsterdam, Doordat herhaalde hulpvraag nog niet lang wordt geregistreerd, kunnen we niet verder terugkijken.