Lokale democratie en dualisme 1

Transcriptie

1 Lokale democratie en dualisme Door Yannick Six, april 2017 Introductie Er zijn in 2016 verschillende rapporten verschenen over de staat van de lokale democratie. Dit onderwerp houdt veel bestuurders bezig. Daarom heeft de CDA Bestuurdersvereniging (BSV) een paper opgesteld over dit thema. We zetten allereerst de belangrijkste conclusies en aanbevelingen van de verschillende rapporten op een rij. Vervolgens gaan we in op de resultaten van de enquête die de BSV heeft uitgezet onder haar leden en betrekking heeft op de lokale democratie en het dualisme. Door middel van de enquête heeft de BSV de meningen van lokale en provinciale CDA ers kunnen peilen. Deze meningen vormen een welkome aanvulling op de visies die zijn geformuleerd door nationale instituten en verenigingen. In eerste instantie was het thema van de paper het dualisme. Het dualistische stelsel bestaat in 2017 namelijk vijftien jaar binnen het lokaal bestuur. Het vormt een mooie gelegenheid om terug te kijken op de dualisering. Heeft het dualisme de beoogde doelen bereikt? Wat kan beter? Het dualisme wordt echter veelal gekoppeld aan de staat van de lokale democratie in het algemeen. Omdat de aandacht voor de staat van de lokale democratie in de loop der jaren enorm geïntensiveerd is (of duidelijker naar voren komt), heeft de BSV besloten om beide thema s, die sterk met elkaar verbonden zijn, te behandelen in deze paper. Aan de hand van diverse rapporten, de resultaten van de enquête en het CDA-gedachtegoed worden in de paper speerpunten over de lokale democratie geformuleerd. Het is belangrijk om hierbij te vermelden dat de (lokale) democratie nooit af is. We moeten constant bezig zijn met het creëren van een vitale en weerbare democratie. De speerpunten zullen dus geen eenduidige antwoorden zijn die direct kunnen worden overgenomen in de standpuntbepaling over de complexe, veranderende lokale democratie. Ze vormen eerder denkrichtingen, en zijn wellicht een aanzet tot overwegingen om, als CDA ers, een duidelijke positie in te nemen in de discussies die het lokaal bestuur, en uiteindelijk de inwoners van Nederland, aangaan. De thema s worden allereerst kort en bondig behandeld. Het dualisme Een staatscommissie, onder leiding van prof. Elzinga, presenteerde in 2000 een rapport waarin gesteld werd dat een gebrek aan herkenbaarheid en transparantie belangrijke Lokale democratie en dualisme 1

2 problemen waren in het toenmalige lokaal bestuur. Deze problemen werden veroorzaakt door een onduidelijke rolverdeling tussen college en raad, het overwicht dat het college had op de raad en het feit dat de wethouders zichzelf controleerden, doordat zij ook lid waren van de gemeenteraad. Bovendien werden onderwerpen tussen coalitie en college al van tevoren besproken en dat kwam niet ten goede aan de transparantie van het bestuur. Op basis van de adviezen in het rapport kwam de Wet dualisering gemeentebestuur (2002) tot stand. De dualisering van het gemeentebestuur was een poging om samenleving en bestuur meer met elkaar te verbinden. De oplossing was ontvlechting. De gemeenteraad kreeg een kaderstellende, controlerende en vertegenwoordigende rol. Het college kreeg de uitvoerende en voorbereidende rol. De ontvlechting focuste zich op twee onderdelen: de versterking van de positie van de raad en de versterking van de relatie tussen het bestuur en de burgers. In het rapport Op weg naar meervoudige democratie, dat geschreven is door de Commissie Toekomstgericht lokaal bestuur; onder leiding van Wim van de Donk, wordt echter gesteld dat het dualisme niet heeft gebracht wat ervan verwacht werd. De naar binnen-gerichtheid van het politieke proces is niet tot stilstand gebracht. Anders dan de bedoeling was lijkt de raad zich zelfs meer op het college(beleid) te richten, met als gevolg dat deze organen vooral met elkaar bezig zijn. Het algemeen belang waaraan raad en college hun bijdrage hebben te leveren, lijkt daarbij naar de achtergrond te verdwijnen. Volgens het rapport is de tragiek van de dualiseringsoperatie geweest, dat zij het lokaal bestuur politieker heeft willen maken, in een tijd waarin burgers vragen om minder politiek en meer democratie. Dit heeft geleid tot verwarring en misverstanden rond de positie van alle betrokken gemeentelijke organen. Daarbij is het systeem als zodanig gevoeliger geworden voor crises en incidenten, terwijl de institutionele inrichting juist moet zorgen voor demping, verbinding en stabiliteit. Deze analyse wordt ondersteund door de jaarlijkse inventarisatie in opdracht van het vakblad Binnenlands Bestuur. Daaruit blijkt dat het aantal wethouders dat in 2016 de werkzaamheden heeft neergelegd erg hoog is (191). In de meeste gevallen ging het om politieke redenen (116). Dat aantal was slechts in twee jaren hoger: in 2004 (145) en 2008 (122). De voornaamste reden voor het hoge aantal vertrokken wethouders vindt Binnenlands Bestuur in de verharding van het politieke landschap. Deze politieke verharding zou een gevolg kunnen zijn van de invoering van het dualisme in de gemeentepolitiek. De versplintering van de gemeentelijke politiek - en de opkomst van lokale partijen - is een geringe factor. Van de gevallen coalities bestonden de meeste namelijk uit twee of drie partijen. De lokale democratie Het dualisme moet worden gezien in de context van de lokale democratie in het algemeen. De institutionele inrichting van het lokaal bestuur moet immers een goed democratisch proces mogelijk maken. Er is, zoals reeds benoemd, veel te doen over de lokale democratie. Lokale democratie en dualisme 2

3 Diverse rapporten zijn verschenen (zie kader), verschillende bijeenkomsten werden georganiseerd door o.a. het ministerie van BZK en het initiatief Code Oranje (een oproep tot radicale verandering van de lokale democratie) is uitgebreid in het nieuws gekomen. Uit dit alles blijkt dat burgers zich onvoldoende vertegenwoordigd voelen binnen gemeenten. Burgers zijn in de basis ruimschoots vóór democratie, maar niet voor de manier waarop die nu vorm krijgt. De tijd dat alleen het gemeentebestuur bepaalde wat goed is voor zijn inwoners ligt ver achter ons. Burgers zijn in de loop der tijd op veel manieren in staat gesteld ook buiten raadsverkiezingen om hun zegje te doen. Denk aan politieke markten, referenda en inspraaksessies. Daarbij krijgen inwoners tegenwoordig via allerlei burgerinitiatieven de gelegenheid om uitvoering te geven aan hun ideeën. Koos Janssen, voorzitter van de door de VNG ingestelde werkgroep Democratie en Bestuur, geeft in het VNG magazine (2 december 2016) aan dat er ook veel goed gaat binnen de lokale democratie. Het borrelt van de inspirerende initiatieven. Hij geeft aan dat er tegelijkertijd steeds meer mensen zijn die zich niet meer betrokken voelen bij de lokale democratie en er niet in willen participeren. Gemeenten moeten zorgen voor betere aansluiting met deze mensen. Gemeenten moeten hierop actie ondernemen. De verbinding, de hedendaagse mantra, tussen raden en inwoners moet beter. Dit vraagt lef van de gemeente. Burgers kunnen overigens best eens een nee verdragen, geeft Janssen aan. Als zij zich maar gehoord weten. Het belang hiervan wordt benadrukt in Verkenning voor een democratieagenda van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Er wordt gesteld dat als burgers niet zelf ervaren dat ze in een democratie leven, de legitimiteit van overheidshandelen in het geding komt. En als de legitimiteit van overheidshandelen in het geding komt, wordt het voor gekozen bestuurders steeds lastiger om maatschappelijke problemen aan te pakken. Een greep uit de verschenen rapporten en documenten met betrekking tot het lokaal bestuur: Op weg naar meervoudige democratie, Commissie Toekomstgericht Lokaal Bestuur Lokale democratie, actie op maat, VNG 15,9, Raad voor het Openbaar Bestuur Verkenning voor een democratie-agenda, Ministerie van BZK Maak Verschil, Studiegroep Openbaar Bestuur Maatwerkdemocratie, VNG Denktank Raadswerk is maatwerk, Raadslid.nu Strategische Kennisagenda: vitale en weerbare democratie, Ministerie van BZK In de rapporten worden allerlei suggesties gedaan voor manieren waarop het openbaar bestuur betrokkenheid kan stimuleren. Veel van deze suggesties komen terug in de enquête Lokale democratie en dualisme 3

4 die uitgezet is. Op die manier is gemeten wat voor CDA ers relevant is in de stroom van informatie over dit thema. In het volgende hoofdstuk gaan we in op de resultaten. Input van CDA ers Het is goed om van tevoren aan te geven dat uit de enquête blijkt dat er verschillende visies bestaan op de thema s, ook tussen CDA ers onderling. Dit geeft al aan dat het dualisme en de lokale democratie erg complexe thema s zijn, die we desondanks niet uit de weg gaan. Zoals gezegd, deze paper kan een aanzet vormen tot een continue discussie over thema s die iedereen aangaan, en waarbij geen zwart-wit-visies bestaan. In totaal hebben 608 CDA ers de enquête ingevuld. De groep was zeer divers: onder de respondenten zaten onder andere burgemeesters, wethouders, raadsleden, bestuursleden, griffiers en Statenleden. Dualisme Vrijwel alle respondenten (96%) gaven aan (grotendeels) bekend te zijn met de veranderingen die in 2002 zijn doorgevoerd bij de dualisering van het gemeentebestuur. Bij de vraag of het dualisme goed functioneert zijn de meningen meer verdeeld. Desondanks geeft 72% van de respondenten geen negatief oordeel over de werking van het dualisme. Stelling: Het dualisme functioneert goed Zeer mee eens 2% Mee eens 37% Neutraal 34% Mee oneens 23% Zeer mee oneens 4% Dat er toch problemen worden ervaren komt duidelijk naar voren in de toelichting die respondenten konden geven. In grote lijnen worden de volgende problemen benoemd: De gezonde afstand tussen wethouder en fractie bestaat veelal niet. Het dualisme werkt op papier prima, in de praktijk is er echter sprake van vervlechting tussen wethouder en fractie. Dit levert een spanningsveld op voor de wethouder. Een wethouder dient een onafhankelijk uitvoerder te zijn, maar is tegelijkertijd een partijgebonden politicus. Het dualisme versterkt dit spanningsveld. Tegelijkertijd geven sommige respondenten aan de nauwe contacten tussen wethouder en fractie niet als een probleem te ervaren. Lokale democratie en dualisme 4

5 Het dualisme heeft meer politiek en minder democratie gebracht. Het stelsel verhardt de verhoudingen binnen de raad en verstoort de gezamenlijke wens om tot oplossingen te komen. Deze redenatie komt overeen met de inhoud van het reeds genoemde rapport Op weg naar meervoudige democratie. De dualisering heeft geleid tot een onduidelijke rolverdeling in het lokaal bestuur. Respondenten geven aan dat de rol van de gemeenteraad te abstract en te afstandelijk is. De gemeenteraad gaat soms op de stoel van de wethouder zitten. Iemand geeft aan dat de raad te vaak gaat over een scheve stoeptegel (voortkomend uit de volksvertegenwoordigende rol), en te weinig over de grote kaders (de kaderstellende rol). Kortom: vijftien jaar na invoering van het dualistische stelsel, is de rolverdeling in het lokaal bestuur nog niet altijd duidelijk. Een respondent: binnen het bestuur staat de raad op afstand, het wordt als een buitenpartij gezien door bestuurders en de ambtelijke organisatie. Ondanks het feit dat het overgrote deel van de respondenten aangeeft op de hoogte te zijn van (de werking van) het dualistische stelsel, wordt er verrassend vaak gesteld dat niet iedereen weet hoe het dualisme werkt. De vaak benoemde nauwe relatie tussen wethouder en fractie en de onduidelijkheid over de rolverdeling bevestigen dit beeld des te meer. Overigens worden ook allerlei positieve zaken vermeld over de dualisering van het gemeentebestuur: Er zijn veel stappen in de goede richting gezet. Er is sprake van een cultuurverandering, de raad is door de dualisering het hoofd van de gemeente geworden en de wethouder mag niet meer stemmen. Het debat tussen raadsfracties onderling heeft een impuls gekregen door het dualisme. Ten slotte houdt het functioneren van de griffie veel politici bezig. Dit komt niet naar voren in de cijfers (zie kader), maar des te meer in de toelichtingen. Veel respondenten benadrukken de voordelen die de griffie met zich meebrengt. Zo kan de griffie zowel de raad als het college scherp houden met betrekking tot goede onderlinge verhoudingen in het lokaal bestuur. De griffie wordt als de verbindende schakel gezien die zorgt voor de juiste gang van zaken met de juiste informatie. Iemand: Ik zeg wel eens: zonder griffier, geen democratie. Echter, de griffier moet nog wel aan de positie binnen het lokaal bestuur wennen. Het is zaak om door te ontwikkelen. De rol van de griffie is voor velen nog onduidelijk en raadsleden maken nog te weinig gebruik van de griffie. Veel respondenten geven aan dat de rol van de griffie verschilt per gemeente en per persoon. De ruimte die de griffie krijgt, en de rol die het inneemt in het lokaal bestuur, is erg afhankelijk van de gemeenteraad. Dit maakt het erg lastig om een algemeen beeld te schetsen van de griffie. Stelling: De griffie speelt een belangrijke rol binnen het lokaal bestuur Zeer mee eens 17% Lokale democratie en dualisme 5

6 Mee eens 49% Neutraal 21% Mee oneens 11% Zeer mee oneens 2% Lokale democratie Het merendeel van de respondenten geeft aan dat het doel van de dualisering - het versterken van de relatie tussen bestuur en burgers - niet goed van de grond is gekomen (zie kader). Dit kan ook als hét probleem van de lokale democratie worden gezien. Stelling: Het doel van de dualisering - het versterken van de relatie tussen bestuur en burgers - is goed van de grond gekomen Zeer mee eens 1% Mee eens 7% Neutraal 30% Mee oneens 48% Zeer mee oneens 14% Een belangrijk probleem dat naar voren komt in de enquête is regionale samenwerking. De meningen verschillen behoorlijk over dit thema. Veel respondenten geven aan dat veel regionale samenwerking voor problemen zorgt. Zo wordt vaak gesteld dat de samenwerking democratisch niet legitiem is. Verder is te horen dat het voor met name kleine gemeenten lastig is om invloed uit te oefenen op regionaal niveau. Hierover worden zorgen geuit: Zelfs de raden staan buitenspel, hoe kun je dan inwoners erbij betrekken?. Tegelijkertijd is iedereen het erover eens dat regionale samenwerking noodzakelijk is. Veelal merken de inwoners er weinig van. De meeste mensen snappen doorgaans wel dat het handiger (of noodzakelijk) is om als gemeente samen te werken met andere gemeenten. Het is goed om de discussie over dit thema aan te (blijven) gaan met elkaar. Regionale samenwerking wordt namelijk steeds belangrijker binnen het openbaar bestuur (zie bijvoorbeeld het rapport Maak Verschil van de Studiegroep Openbaar Bestuur). Een belangrijke vraag in de enquête was: Hoe kan het vertrouwen in de lokale democratie versterkt worden?. Het is duidelijk dat veel CDA ers het inzetten op meer particulier initiatief bij publieke taken belangrijk vinden. Verder is de transparantie en actieve openbaarmaking van overheidsinformatie van belang. Daarnaast kan meer aandacht voor burgerschap in het voortgezet onderwijs ook een oplossing zijn volgens iets minder dan de helft van de respondenten. Voor de overige suggesties blijkt minder enthousiasme te zijn (zie kader). Lokale democratie en dualisme 6

7 Hoe kan het vertrouwen in de lokale democratie versterkt worden? Inzetten op meer particulier initiatief bij publieke taken 73% Transparantie en actieve openbaarmaking van overheidsinformatie 68% Meer aandacht voor burgerschap in het voortgezet onderwijs 45% Stimuleren dat iedere volwassene een keer een publieke functie vervult 33% Burgerbegrotingen 16% Het mogelijk maken dat burgers zich individueel (los van een partij) verkiesbaar kunnen stellen 11% Lokale referenda 7% Lotingsraden 6% In de toelichtingen worden nog enkele andere suggesties gegeven: een motiemarkt, maatschappelijke stages, jeugdgemeenteraden en inloopuren. In het algemeen benadrukt iedereen het belang van raadsleden die de straat op gaan. Daarbij moet het vertrouwen in de lokale democratie beginnen bij politici en bestuurders zelf. Zij moeten het vertrouwen verdienen. In het verlengde hiervan stelt iemand voor dat de kwaliteit van raadsleden en bestuurders omhoog moet. Verder wordt aangegeven dat de initiatieven van onderop moeten komen. En deze initiatieven moeten (CDA-)politici en bestuurders ondersteunen. De suggesties in de enquête zijn namelijk allemaal top-down - een terechte opmerking. Zoek als raad de kracht van de samenleving. Om dat te doen zullen raadsleden moeten inzetten op intensiever contact met inwoners, via allerlei wegen. Aanbevelingen Aan de hand van de input van CDA ers en het christendemocratische gedachtegoed kunnen aanbevelingen worden geformuleerd. Hoe kunnen CDA ers reageren op de (toenemende) vraag naar bestuurlijke vernieuwingen binnen het lokaal bestuur? Op basis van de vele reacties in de enquête kunnen verschillende, algemene aanbevelingen worden geformuleerd: Ga uit van de representatieve democratie. Dit is een opmerking (en een zorg) van veel CDA ers. De raadsleden, en daarmee de representatieve democratie, blijven onverminderd van belang. De representatieve democratie voorkomt dat hard schreeuwende (boze) burgers die niet de meerderheid van de bevolking representeren te veel aan bod komen bij bestuurlijke vernieuwing en systeemveranderingen. Het afwegen van belangen is essentieel voor de lokale democratie. Dit kan enkel binnen de representatieve democratie op een onafhankelijke manier gebeuren. Of zoals iemand het verwoordt: We moeten laten Lokale democratie en dualisme 7

8 horen dat 90 procent goed gaat binnen het lokaal bestuur. Het lastige van meer invloed bij burgers is dat zij altijd een eigen belang hebben. Hierdoor levert burgerparticipatie teleurstellingen op. Het is aan (CDA-)politici en bestuurders om in te zetten op een hernieuwd vertrouwen in de representatieve democratie. Blijf met beide benen in de buurt staan. Duidelijke communicatie is hierbij noodzakelijk. Zoek (meer) contact met burgers, eigen achterban en andere CDA-afdelingen. In het verlengde hiervan: maak politiek toegankelijker. Betrek actief burgers aan de voorkant van allerlei vraagstukken. Probeer vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld te mobiliseren om mee te denken en te discussiëren met de politiek. Denk vanuit de burger, leef je in. Zoals iemand stelt: vaak worden op micro-vragen grote bestuurlijke antwoorden gegeven, daar kan de burger niks mee. Wees altijd eerlijk en oprecht naar anderen - hierdoor kan het vertrouwen vergroot worden. Zoek ten slotte contact met de CDA-afdelingen in de buurt, werk samen. Het klinkt allemaal erg vanzelfsprekend, en dat hoort het ook te zijn. In de praktijk valt het echter vaak tegen. Afdelingen vinden het lastig om de verbinding te zoeken en er structureel mee bezig te zijn. De BSV hoopt dat dit een mooie wake-up call of aansporing is om ermee aan de slag te gaan. Er kunnen zoveel rapporten worden geschreven, uiteindelijk is het aan de politici en de bestuurders zelf. Ga uit van de kracht van de samenleving. Terug naar de basis van het CDA-gedachtegoed. Creëer ruimte voor participatieve democratie. Dit kan prima naast de representatieve democratie bestaan. Er moet ruimte zijn voor lokale accenten en verschillende alternatieven. Gemeenten verschillen namelijk enorm in omvang en samenstelling. Ruimte voor maatwerk is noodzakelijk. Werk bottom-up acties niet tegen door regelgeving. Sterker nog, faciliteer de initiatieven en moedig ze aan. Durf meer verantwoordelijkheid te geven aan burgers en organisaties. Werk aan goed en integer bestuur. Het is vaak aangegeven in de enquête: het vertrouwen in de politiek moet (ook) hersteld worden door politici en bestuurders zelf. De juiste mensen maken het verschil. Wees altijd duidelijk in de communicatie. Luister goed, deel verantwoordelijkheid en blijf authentiek. Iemand stelt dat de CDA-visie belangrijker wordt dan het huidige pragmatisme. Een integere en transparante overheid is de basis van de democratische rechtsstaat. Raadsleden dienen verstand te hebben van het voorrecht van het democratische systeem. Daarnaast gaan er veel stemmen op onder CDA ers om een kiesdrempel in te voeren. De versplintering in de raad wordt zo tegengegaan. Een reactie: mede door het dualisme, de opkomst van (kleine) lokale partijen en afsplitsingen is het lokaal bestuur steeds politieker geworden en staan de verhoudingen op scherp. Dit gaat ten koste van het vertrouwen van de burger in het lokaal bestuur. Investeer in raadsleden. Het CDA kan zich onderscheiden door goede raadsleden. Door scholing kan de kwaliteit en kennis vergroot worden. Het is goed om raadsleden doelbewust te maken van het werk vóór de kandidaatstelling. Het CDA-gedachtegoed dient (in grote lijnen) bekend te zijn. Het lijkt logisch, maar het is soms niet het geval, geven respondenten aan. Bevorder de diversiteit van raadsleden in het algemeen. Zoek actief naar jongeren, wat vaak als een lastige doelgroep wordt ervaren. Wees je bewust van het dualisme. Als BSV nemen we een duidelijke (en normatieve) stelling in wat betreft het dualisme. We wijzen CDA ers erop dat ze zich Lokale democratie en dualisme 8

9 moeten houden aan de spelregels van het dualisme. De nauwe band tussen wethouder en fractie is niet te rijmen met de inrichting van het lokaal bestuur. Verder is het van belang om de rolverdeling duidelijk voor ogen te hebben. De raad dient de kaders te schetsen. Het is dus niet de bedoeling dat raadsleden op de stoel van de wethouder zitten. We roepen de CDA-raadsleden die zich ervan bewust zijn dit te doen, dan ook op om zich te bezinnen op de taken die de raadsleden hebben (en daar ook de focus op te leggen). Alleen zo kan een werkbaar lokaal bestuur gecreëerd worden dat het vertrouwen van iedereen verdient. Conclusie en vervolg Over het dualisme en de lokale democratie is veel geschreven. De BSV hoopt met deze paper een aanzet te geven tot een voortdurende discussie over deze thema s. Alle CDA ers dienen duidelijk stelling te nemen in de discussie die soms losraakt van de oorspronkelijke bedoeling: het vertrouwen in de lokale democratie versterken. De grootschalige enquête heeft een duidelijk beeld geschetst van wat er leeft onder CDA ers, wat ze belangrijk vinden en wat niet. Het is duidelijk dat er ook onderling verschillen zijn, wat niet erg is. Ondanks de verschillen is er een aantal duidelijke, algemene aanbevelingen geformuleerd dat een houvast kan bieden aan CDA ers in heel Nederland. De aanbevelingen komen deels voort uit het CDA-gedachtegoed, waarin de kracht van de samenleving centraal staat. We moeten dit constant blijven benadrukken. Dit wordt mooi verwoord in het rapport Op zoek naar de kracht van de samenleving (2011) van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA: Dat is de grondgedachte achter de rol die de christendemocratie ziet voor de samenleving: verantwoordelijke mensen handelingsvrijheid laten om maatschappelijke doeleinden te realiseren. En om daarmee ook samen te werken aan het algemeen belang. Het gaat niet om een verzorgingsstaat, maar bij voorkeur om een verzorgingsmaatschappij. De aanbevelingen vormen op zichzelf geen baanbrekende inzichten. Dit is misschien typisch iets van het CDA: behoud het goede en ga niet overhaast te werk. Dat de aanbevelingen niet spectaculair zijn, wil niet zeggen dat het niet urgent is. Integendeel. De BSV hoopt dat de lokale en provinciale CDA ers actief werk maken van het verbeteren van de lokale democratie, een gezamenlijke opdracht. Naast de paper Dualisme en lokale democratie zal het Bestuursforum-nummer van april 2017 betrekking hebben op de thema s. Verder wordt er een online dossier aangemaakt dat te vinden is op Ten slotte stelt de BSV een handreiking Lokaal duaal beschikbaar waarin wordt ingegaan op de praktische kant van het dualisme. Hoe dienen fractie, wethouder en bestuur zich tot elkaar te verhouden? De (beoogde) rolverdeling wordt duidelijk uiteengezet. De gegevens uit deze paper zijn hierin verwerkt. De resultaten van de enquête over het Dualisme en de lokale democratie kunt u opvragen via bsv@cda.nl Lokale democratie en dualisme 9