op de basisschool. Gordijn introduceerde daarom de term "Bewegingsonderwijs". (I)

Transcriptie

1 Bewegen op de basisschool. Het kan zeker geen kwaad om van tijd tot tijd je nog eens af te vragen waarom je eigenlijk doet wat je doet. Bovendien moet je je daden regelmatig tegenover anderen verantwoorden. Dat geldt ook voor een bewegingsonderwijzer. Chris moest zich onlangs 'weer eens verantwoorden. Hieronder zijn vindt u zijn poging om de zaken helder uit een te zetten. Waarom is bewegingsonderwijs nodig? Veel elementaire bewegingsaktiviteiten, zoals lopen, springen, gooien en fietsen leert een kind bijna zelfstandig. Ze krijgen een beetje hulp van moeder, opa, broertje of andere bekenden. Er zijn geen methodieken over hoe een kind moet leren lopen of fietsen. Elke ouder doet dat op eigen wijze en in 90% van de gevallen gaat dat prima. Ook al worden er verkeerde aanwijzingen gegeven (bijv "houd je stuur recht ", waardoor het kind naar zijn stuur gaat kijken en niet in de richting waar hij/zij naar toe fietst), toch leert het kind fietsen. Ook oudere kinderen leren zichzelf allerlei bewegingsaktiviteiten, bijv skateboarden, surfen of darten. Vele volwassenen beginnen nog met skaten, squash en tennis en in zorgtehuizen zijn er bejaarden die voor het eerst gaan biljarten en jeu de boulen. Wanneer mensen in staat zijn om zonder deskundige hulp te leren "bewegen", waarom is dan bewegingsonderwijs nodig? Gezondheid, opvoeding en sport Vroeger was het verbeteren van de gezondheid een belangrijk motief om in het basisonderwijs aan "lichamelijke oefeningen" te doen. Wetenschappers hebben aangetoond dat dit geen sterk motief is. Twee keer in de week gym is te weinig voor het verbeteren van bijvoorbeeld de conditie. Later - werd een opvoedingsmotief gebruikt om de gymlessen te rechtvaardigen. Het opvoeden van het lichaam heeft ook effect op de opvoeding van het "totale kind". Een kind dat netjes kan balanceren is ook een rustig kind. Achter dit motief van de "lichamelijke opv'oeding" zit een onwerkelijke scheiding tussen het "lichamelijke" en het "geestelijke". Tegenwoordig is een belangrijk motief voor het gymonderwijs het voorbereiden op deelname aan de sportcultuur. Het is voor sportverenigingen moeilijk voldoende leden te krijgen en oudere kinderen (vanaf 12 jaar) stoppen met sportbeoefening. Het is een van de taken van het gymonderwijs kinderen voor te bereiden op de sport. Helaas is bij vele sportstimuleringsprojecten gebleken, dat de sportverenigingen geen aantrekkelijk aanbod hebben voor minder bekwame bewegers zodat deze kinderen geen lid blijven van een sportclub. Deze drie motieven, gezondheid, lichamelijke opvoeding en sport waren in de ogen van Prof. Dr. c.c.f. Gordijn te beperkt het vak voor het onderwijs te rechtvaardigen. Voor hem was het bestaan van bewegingsaktiviteiten in de leefwereld van jonge en oude mensen van voldoende belang om er een onderwijsvak van te maken. Gordijn introduceerde daarom de term "Bewegingsonderwijs". (I) Het bewegen zelf als motief Met de term "bewegen" wordt iets anders bedoeld dan "Lichaamsbewegingen". Een poging dit verschil uit te leggen. In augustus 1997 is er op TV een reclamespot van een biermerk, waarop een jongen van 26 aan het schommelen is, boven op een flat midden in New York. Hij schommelt heen en weer, terwijl onder hem de mensen naar het werk lopen. De jongen schommelt steeds hoger en op een gegeven moment kan hij boven de stang uitkij-

2 ken en op dat hoogste punt schijnt de zon heel even op zijn gezicht. Een ieder die naar een schommelend kind kijkt, kan ontdekken dat het schommelen op dat moment zijn leven is. De een probeert hoger te schommelen en de ander geniet van het rustig heen en weer gaan, zoals oma in haar schommelstoel. Deze bewegingsaktiviteit kan ook beschreven worden als een "lichaamsbeweging": het aanspannen van arm- en beenspieren waardoor de schommel een slinger beweging maakt. Met zo'n mechanische beschrijving wordt de leefwereld van de schommelaar niet zichtbaar. De bedoeling van het be wegingsonderwijs is het bewegingsleven van elk kind te optimaliseren. Waarom? Omdat het bewegen zei f een waardevolle bestaanswijze is en het leven meer is dan rekenen en taal, werken en consumeren. En waarom moet de school daar voor zorgen en kan het niet over gelaten worden aan ouders en de kinderen zelf? De waarde van bewegingsonderwijs Allereerst kunnen de genoemde motieven toch een rol spelen. Er zijn kinderen die buiten schoolverband te weinig bewegen en dat is ongezond. Er zijn kinderen die zonder onderwijs niet leren fietsen of zwemmen en voor deze kinderen is het voor hun toekomst van belang dat ze dat toch kunnen. Er zijn kinderen die alleen via de school lid worden en blijven van een. sportvereniging. Deze "maatschappelijke" motieven blijven ook voor het bewegingsonderwijs van belang, niet als "richtdoelen" voor iedereen, maar als aandachtspunten voor die kinderen die anders in de problemen komen. Voor deze "zwakke" bewegers zijn er in onze bewegingscultuur weinig kansen om deel te nemen.(2) Het bewegingsonderwijs kan zich niet alleen rechtvaardigen vanuit de hulp voor "zwakke bewegers". Ook de gewone en goede bewegers moeten er baat bij hebben. Voor deze kinderen kan het onderwijs interessant zijn wanneer ze allerlei moeilijke bewegingsaktiviteiten kunnen leren zoals: salto met behulp van een minitramp, balanceren op een eenwieler, samen een dansje uitvoeren op muziek, het "schijnen" in een balspel enz. Deze "maatschappelijk zinloze" aktiviteiten hebben voor het betreffende kind op het moment van leren zelf enorm veel waarde. "Ik kan een salto, ik durf vanaf het wandrek, enz" De waarde van het bewegingsonderwijs is elk kind verder te helpen bij haar eigen be-

3 wegingsontwikkeling, voor "nu". niet voor later maar Waarom onderwijskundige hulp? Het ontwikkelen van bewegingsgedrag is geen eenzaam avontuur. De kinderen kunnen zichzelf veel leren, maar de hulp van ouders, vrienden of onderwijzers is gewenst. Bovendien zijn er weinig bewegingsaktiviteiten die je in je eentje doet. Bij het skateboarden sta je alleen op een plank, maar op straat zie je groepjes skaters bij elkaar. Ze kijken naar elkaar, helpen en waarderen elkaar en ze praten over wat ze aan het doen zijn. Bij spel aktiviteiten zoals tikspelen, basketbal, badminton is het evident dat het bewegen een gezamenlijk gebeuren is. De ontwikkeling van het bewegingsgedrag is daarom sterk afhankelijk van het bewegingsgedrag van anderen. Deze wederzijdse afhankelijkheid maakt het leren bewegen tot een ingewikkeld proces. Want de goede bewegers krijgen meestal meer waardering en ruimte om zich te ontwikkelen wat vaak ten koste gaat van de zwakke bewegers. De zwakke beweger krijgt geen bal aangespeeld in een basketbalwedstrijd, of wordt in het skateboardgroepje uitgelachen om zijn gestuntel. Het is de taak van het basispnderwijs om alle kinderen evenveel kansen te geven om zich te ontwikkelen. Het kan daarbij weinig gebruik maken van de organisatievormen in de sportcultuur, die gericht is op competitie. Het kenmerk van competitie is dat de betere wint en de zwakke verliest. Het bewegingsonderwijs op de basisschool heeft in de afgelopen jaren allerlei "bewegingssituaties" ontwikkeld, waarbinnen zwakke en goede bewegers evenveel kansen krijgen om beter te worden. Het ontwikkelen van dit soort bewegingssituaties en het begeleiden van deze. "bewegingssituaties" is moeilijk en vraagt om grote deskundigheid. Een goed opgeleide groepsleerkracht met voldoende onderwijs en bewegingservaring is in staat deze bewegingslessen te verzorgen. Maar de voorkeur gaat uit naar eerste graads opgeleide vakleerkrachten met warme belangstelling voor jonge kinderen. Vele vakleerkrachten (die niet gekozen hebben voor een financieel betere baan in het voortgezet onderwijs), hebben in de afgelopen jaren het bewegingsonderwijs op de basisschool een eigen gezicht hebben gegeven. (3) Een voorbeeld van bewegingsonderwijs In het bewegingsonderwijs worden verschillende soorten lesvormen toegepast. Kinderen werken samen in kleine groepjes en in een ander les mogen ze zelf kiezen wat ze gaan doen en met wie. Er zijn ook klassikale lessen waarin bv. gedanst wordt. (4) Hieronder een voorbeeld van een groepjesles waarbij vijf groepjes van zes leerlingen verschillende aktiviteiten doen: touwzwaaien, minitrampspringen, tikspel, skateboarden en een badmintonspel. De groepjes doen elke aktiviteit ongeveer IS minuten. In de eerste les van de week doen ze drie aktiviteiten en in de andere les doen ze de andere twee en nog een keuze-aktiviteit. De aktiviteiten uit de deze les worden in het jaar zes keer aangeboden. In dit voorbeeld nemen we een kijkje bij het badmintonspel. Zes kinderen van ongeveer tien jaar oud zijn op 1/4 van de zaal in tweetallen aan het badmintonnen. De ruimte is verdeeld in drie vakken. De kinderen kunnen kiezen uit verschi Ilende badmintonrackets. Er zijn rackets met een gewoon lang handvat, een halflang en een kort handvat. Rackets met een kort handvat zijn het makkelijkste om mee te spelen. In de lagere klassen begint iedereen met het korte handvat, maar in groep 617 mogen de kinderen zelf kiezen. De eerst opdracht is de shuttle zo vaak mogelijk heen en weer te spelen zonder dat deze op de grond komt. Na drie minuten gaat de kookwekker en wisselen de spelers van medespeler. De taak van de leerkracht is te kijken of elke speler wel met een geschikt racket speelt en of de shuttle wel op een gunstige wijze aangespeeld wordt. Voor een lange rally is het nodig dat beide spelers rekening houden met elkaars nivo. De shuttle is eenvoudig terug te spelen als deze met een boogje in de richting van het

4 hoofd gaat. Deze kan de shuttle kan door het racket heen zien aankomen in "bovenhoofds" weer weg slaan. De hoogte van de boog is afhankelijk van het nivo van de ontvanger. Te hoog of te laag kan beide te moeilijk zijn. Een goede speler kan de boog van de shuttle aan passen aan de ontvanger. Een ander belangrijk aspect is de afstand tussen de spelers. Op straat zie je vaak dat de spelers te ver uit elkaar staanzodat de afstand net overbrugd kan worden maar dat de speler met weinig kracht de shuttle niet meer met een boog kan spelen. De spelers zullen met elkaar uitzoeken wat een geschikte onderlinge afstand is. Deze afstand zal bij elk tweetal anders zijn. De kinderen hebben vaak de neiging ver uit elkaar te gaan staan of allemaal dezelfde afstand in te nemen. Het halen van een lange rally is voor kinderen voldoende uitdaging om te blijven spelen. Het kan gebeuren dat een goede speler niet zijn best doet wanneer hij met een zwakke speler moet spelen, omdat er dan een minder lange rally kan ontstaan dan met een goede speler. De leerkracht kan er op wijzen dat de "beste" speler met de zwakste speler de relatief langste rally kan halen. Hiermee zorgt de leerkracht ervoor dat de zwakke speler goede leerkansen krijgt. Maar bovendien opent hij de mogelijkheid voor de goede speler om zichzelf te verbeteren dankzij een zwakke speler. Het goed aanspelen van de shuttle naar een zwakke speler is veel moeilijker dan naar een goede omdat de shuttle vaker om een minder goede wijze wordt teruggespeeld. De leerhulp van de lesgever is vooral gericht op het bereiken van een lange rally en niet zozeer op het goed uitvoeren van een badminton-slag-techniek. NatL!urlijk is het kunnen raken van de shuttle voorwaarde voor dit spel. Deze voorwaarden zijn in de lagere klassen ontwikkeld door individuele mikspelletjes met racket en shuttle. Er wordt niet gestreefd naar een ideaaltypische techniek uitvoering, omdat elk kind zijn eigen voorkeuren heeft. Een aanwijzing m.b.t. aspecten van de "ideale-techniek-uitvoering" kan natuurlijk voor bepaalde kinderen wel zinvol zijn. De uitdaging van het heen en weer spelen van de shuttle verdwijnt bij veel kinderen wanneer het "eindeloos" lang lukt. Op de camping en vereniging is het dan tijd voor de wedstrijd en de competitie. Voor het basisonderwijs is deze organisatievorm minder geschikt, hoewel het wel leuk is om te doen (net zoals een taalquiz in de klas). Een betere opdrachtvorm is "het sparren". Een van beide spelers is de "trainer" en de trainer mag het de medespeler moeilijk maken. De trainer slaat de shuttle expres achter of voor de medespeler, maar op zo'n manier dat de medespeler de shuttle wel terug kan spelen. Wanneer de medespeler de shuttle niet terug kan spelen is dat een "vergissing" van de trainer. De shuttle moet binnen bereik van de medespeler blijven. Het gaat nu niet meer om een lange rally, maar om een spannende rally waarbij de medespeler z'n uiterste best doet de rally aan de gang te houden. De trainer probeert voorzichtig het bereik van de medespelerte vergroten. Voor veel jonge kinderen is dit een moeilijke opdracht. Naar een lege ruimte slaan waar de medespeler wel bij moet kunnen is abstract. De lesgever kan daarbij helpen door de spelers vier pionnen te geven waarmee de medespeler zelf kan aangeven waarbinnen de trainer de shuttle mag slaan. Hierdoor kan elk kind op zijn eigen nivo differentiëren door het veld groter of kleiner te maken. Een goede speler met een zwakke trainer de shuttle mag plaatsen. Dit kan ook toegepast worden als kinderen een wedstrijdje willen spelen. De betere speler kan een groter veld nemen dan de zwakke speler, zodat ze beide evenveel kans hebben de wedstrijd te winnen en waardoor er voor beide een uitdagend en spannend spel ontstaat. Deze gezamenlijke spelspanning kan ook bij het "sparren" ontstaan wanneer beide spelers het elkaar proberen moeilijk te maken zonder dat de shuttle op de grond komt. Niet alleen in het onderwijs maar ook in de topsport is het "sparren" een belangrijk "bewegingssituatie" waarin beide spelers veel

5 van elkaar kunnen leren. Tot zover dit voorbeeld. Tot slot Bewegingsonderwijs waarbij de kinderen verschillende mogelijkheden krijgen om op eigen wijze een aktiviteit te leren voldoet misschien ook wel aan het nieuwste "maatschappelijke-onderwijs-motief' namelijk "leren leren". Het bestaansveld bewegen waarin kinderen in staat zijn om zelf te leren, is een goed aangrijpingspunt om de kinderen bewust te maken van keuzes in hun eigen leerproces. Een goede bewegingsonderwijs zal zeker aandacht besteden aan de reflexie op het leren bewegen, zoals het ook aandacht besteed aan gezondheid, opvoeding en sportdeelnamestimulering. Maar al deze "maatschappe- Iijke motieven" mogen nooit belangrijker worden dan het genieten van het bewegen zelf. En voor de politicus die dit motief te weinig vindt, is het misschien goed om te weten dat iemand die niet gefrustreerd is geraakt in het onderwijs of in de sport de grootste kans heeft om levenslang te blijven genieten van bewegingsakti viteiten. c.c.f. Gordijn; Inleiding tot het bewegingsonderwijs (1968) 2 In een aantal gemeenten worden bijzondere sportverenigingen (Club Extra) opgezet voor deze doelgroep. Meer informatie kunt u krijgen bij de NEBAS. 3 Praktijkboeken mbt bewegingsonderwijs: Werkboek Bewegingsonderwijs voor de Basisschool (Bekadidact), T. vd Berg e.a. 4 Praktijksituaties bewegingsonderwijs basisschool (Marédidact), projectgroep Amsterdam. 5 Marco van Berkel, Bram Donkers en Chris Hazelebach: Kleuter en basisschool (vernieuwing nr ). Chris Hazelebach (1955) is Docent Christelijke Academie Lichamelijke Opvoeding (CALO, Hogeschool Windesheim te Zwolle). Adres: Hoendiepstraat 42" 1097 LW Amsterdam.