1 Wooncongres Den Haag PATRIZIA Immobilien AG 3 november 2015 PATRIZIA Immobilien AG PATRIZIA Bürohaus Fuggerstraße 26 86150 Augsburg T +49 821 50910-000 F +49 821 50910-999 immobilien@patrizia.ag www.patrizia.ag
PATRIZIA Netherlands B.V. Introductie Head of Asset Management PATRIZIA Immobilien AG 2014 - heden Asset Manager Vesteda Investment Management 2008-2014 Transaction Manager ING Real Estate Investment Management 2002-2008 Erik Beets Ontwikkelaar NBM Amstelland 1999-2002 2
PATRIZIA Immobilien AG 3
PATRIZIA Corporate Performance ONTWIKKELING ASSETS UNDER MANAGEMENT ONTWIKKELING ASSETS UNDER MANAGEMENT (IN MLD EUR) 14,6 11,8 15,5 16,8 Co-investeringen 2008 2015 0,4-7,0 mld Eigen investeringen 2007 2015 1,5-0,0 mld Totale AuM 2007 2015 2,2-16,8 mld Werknemers (FTE) 2007 2015 334 800 5,2 6,9 Internationaal (FTE) 2013 2015 40-83 2011 2012 2013 2014 Q1 / 2015 Q2 / 2015 ONTWIKKELING AANTAL MEDEWERKERS NUMBER OF EMPLOYEES 498 586 712 757 792 800 2011 2012 2013 2014 Q1 / 2015 Q2 / 2015 6
PATRIZIA Kantoren & investeringen PATRIZIA kantoren PATRIZIA investeringen PATRIZIA investeerders PATRIZIA actief en lokaal platform PATRIZIA actief As of 18 May 2015 7
PATRIZIA Sectoren, geografische spreiding en herkomst investeerders As of 18 May 2015 8
PATRIZIA Netherlands - een Nederlandse organisatie Actief management vanuit een lokaal team Actief sinds juni 2014 Hoofdkantoor Medewerkers (nov 2015) 15 AuM in NL (nov 2015) Amsterdam EUR 1 miljard Asset classes Woningen Retail (high street en boodschappencentra) Kantoren (core and value add) Logistiek Lange termijn investeringen Focus op transactie management en asset management Property management wordt volledig uitbesteed PATRIZIA Netherlands B.V. 9
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Marktverhoudingen 10
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Marktverhoudingen VERHOUDINGEN WONINGVOORRAAD NEDERLAND Totaal = 100% Ca. 7.500.000 zelfstandige woningen Huur = 42% Ca. 3.200.000 eenheden Koop = 57% Ca. 4.300.000 eenheden 90% gereguleerd 10% niet-gereguleerd 94% gereguleerd 6% niet-gereguleerd Corporaties = 72% Ca. 2.300.000 eenheden Beleggers = 19% Ca. 590.000 eenheden Overig = 9% Ca. 288.000 eenheden 45% gereguleerd 55% niet-gereguleerd Institutioneel = 23% Ca. 135.000 eenheden Private beleggers = 77% Ca. 455.000 eenheden 75% gereguleerd 25% niet-gereguleerd BELEGGERS DRAGEN MET CA. 400.000 GEREGULEERDE WONINGEN (CA. 16% VAN TOTALE GEREGULEERDE VOORRAAD) BIJ AAN DE SOCIALE WONINGMARKT Bron: CBS 11
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Marktverhoudingen NEDERLANDSE BELEGGINGSMARKT In 2014 is voor ca. 10,1 miljard geïnvesteerd in direct vastgoed. 29% ( 2,9 miljard) in woningen Het aandeel woningbeleggingen was daarmee één van de populairste beleggingssegmenten. 3.000 2.800 2.600 2.400 2.200 2.000 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 9% 5% 11% INVESTERINGSVOLUME (excl. corporaties) 29% 15% 18% 18% 20% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015f 2016f 2017f 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Afgelopen decennia werd de NL woningbeleggingsmarkt voornamelijk gedomineerd door nationale beleggers. 2014 stond in het teken van de toetreding van internationale beleggers; tezamen goed voor ca. 1,5 miljard aan woningbeleggingen. Nederlandse beleggers investeerden in 2014 ca. 1,4 miljard in woningbeleggingen, waarvan ca. 850 miljoen door institutionele beleggers. INVESTEERDERS NAAR BELEGGINGSVOLUME (2014) 49% 23% 28% Particuliere beleggers Nederlandse instutionele beleggers Internationale beleggers Investeringsvolume woningen Percentage van totale investeringsvolume 12 Bron: CBRE
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Marktverhoudingen WELKE STRATEGIE ZIE JE DOORGAANS OP WONINGMARKT IN NL? Nederlandse institutionele beleggers Voornamelijk aankoop nieuwbouw en toekomstige nieuwbouwontwikkeling verjonging van de portefeuille. In mindere mate bestaand vastgoed. Internationale beleggers Bestaande portefeuilles; direct beschikbaar en groot volume. Verschuiving naar toekomstige nieuwbouwontwikkeling door tekort aan aanbod. Private beleggers Diverse beleggingsprofielen (professionele grote woningbeleggers, family offices, particulieren met een beleggingsachtergrond in andere vastgoedsegmenten en nieuwkomers). Diverse beleggingsprofielen; buy & hold, uitponden, etc. 13 Bron: CBRE & Capital Value
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Marktverhoudingen HERKOMST INVESTEERDERS NEDERLANDSE WONINGMARKT (INTERNATIONALE) BELEGGERS IN SEARCH FOR YIELD Nederland 2014: 1.367 mln 2013: 1.040 mln 4% 3% 0 UK 2014: 688 mln 2013: - 24% 47% 2014: 2,9 miljard 2013: 1,0 miljard Duitsland 2014: 618 mln 2013: - 21% 98% US 2014: 120 mln 2013: - Bronnen: CBRE en Colliers Overig internationaal 2014: 96 mln 2013: - 14 Nederland Duitsland Verenigd Koninkrijk USA Overig internationaal Binnenste ring: 2007-2013 Buitenste ring: 2014
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Marktverhoudingen HERKOMST INVESTEERDERS NEDERLANDSE WONINGMARKT (DIRECTE INVESTERINGEN) MISMATCH TUSSEN VRAAG EN AANBOD IN DE WONINGBELEGGINGSMARKT DREIGT TE ONTSTAAN Bron: CBRE 15
Woningbeleggingen in Nederland Nieuwbouw vs. bestaande woningbeleggingen 16
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Nieuwbouw vs. bestaande woningbeleggingen INVESTERINGSVOLUME VAN BESTAANDE- EN NIEUWBOUW WONINGBELEGGINGEN (DIRECTE INVESTERINGEN) Bron: CBRE 17
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Nieuwbouw vs. bestaande woningbeleggingen NATIONALE PARTIJEN DOMINEREN DE NIEUWBOUWMARKT (2015) # City Submarket Name Address # of units Price ( mln) Purchaser 1 Amsterdam Noord Nautique Living NDSM Werf 473 100 Bouwinvest 2 Amsterdam West Haarlemerweg 506-510 450 65 Bouwinvest 3 Amsterdam Oost Stadsblok Kop Weesperstrekvaart 262 55 Bouwinvest 4 Rotterdam Centrum CoolTower 180 49.3 CBRE GI 5 Amsterdam West Rhapsody in West 250 45 CBRE GI 6 Amsterdam West Change= August Allebéplein 500 45 Heitman Int. & OCP 7 Eindhoven Potentiaal De Lampendriessen 31 430 36 Camelot EU Development 8 Amsterdam East At Home Amstelkwartier 160 34 Amvest 9 Amsterdam Amstel Amstel Tower 192 n/a Vesteda 10 Groningen Zonnelaan 284 28.5 Bouwfonds IM 11 Amsterdam IJ-Oevers Zeeburgereiland IJburglaan 364 21.5 IC Netherlands Bron: CBRE 18
Nieuwe spelers en gevestigde partijen Nieuwbouw vs. bestaande woningbeleggingen INTERNATIONALE PARTIJEN ZIJN ACTIEVE KOPERS VAN BESTAANDE WONINGBELEGGINGEN (2015) # City Submarket Name Address # of units Price ( mln) Purchaser 1 Nationwide Nationwide portfolio 1,276 150 Ned REIM 2 Eindhoven Ex-Philips HQ Mathildelaan 1 616 82 Bouwfonds IM 3 Diemen Campus Diemen Zuid 939 n/a Greystar 4 Nationwide Delta Lloyd portfolio 507 53 Private Investor 5 Nationwide 465 45 Round Hill Capital 6 Nationwide 105 single, 173 multi family 278 40,5 Amvest 7 Nationwide Bergeijk Breda, Nijmegen Raalte 227 35.6 Van Mourik 8 Maarssen Spechtenkamp 11-99 168 26.9 Woonhave 9 Amsterdam Zuidas De Boelelaan 403-769 154 24.6 Vesteda 10 Amsterdam Noord Nieuw Waterlandplein 102 19 Heitman Int. & OCP 11 Nationwide Gieten, Goor, Hoogezand, Landgraaf, Nieuwleusen, Reuver 133 17.9 Coever Vastgoed Bron: CBRE 19
Woningbeleggingen in Nederland 20
PATRIZIA Immobilien AG PATRIZIA Bürohaus Fuggerstraße 26 86150 Augsburg T +49 821 50910-000 F +49 821 50910-999 immobilien@patrizia.ag www.patrizia.ag
Woningbeleggingen in Nederland Waarom beleggen in woningen? WAAROM NEDERLANDSE WONINGEN? Relatief veilige langjarige kasstromen Aantrekkelijke verhouding tussen risico en rendement Prijsontwikkeling: dieptepunt van de markt Vraag & aanbod in NL: langjarig geringe bouwvolume Sterke huurdersmarkt Relatief goede kwaliteit woningen Optimalisatiemogelijkheden woningen en huurstromen Investeerders bekendheid met risico's van regulering Kritische massa SAMENSTELLING NEDERLANDSE WONINGMARKT 100% Private rental Social rental Ownership other 80% 60% 40% 20% 0% DE DK FR BE SE AT PT FI IT IE PL NL ES UK RENDEMENT WONINGBELEGGINGEN Yield range multi-family houses Yield spread prime 10y Gov. Bond 06/2015 22
Woningbeleggingen in Nederland Welke locatie en welke woningen? GEOGRAFISCHE FOCUS INVESTERINGSFOCUS Geografische focus: Randstad, Brabantse stedenrij en steden met > 50.000 inwoners. Belangrijke indicatoren zijn: Economisch: besteedbaar inkomen, werkloosheid, etc. Demografisch: inwoners, leeftijdsopbouw, huishoudens, samenstelling sociale klasse, groei, vergrijzing, ontgroening, etc. Ligging: binnenstedelijke gebieden, dichtbij voorzieningen, openbaar vervoer, uitvalswegen, etc. Randgebieden van grote steden: dichtbij voorzieningen, openbaar vervoer, uitvalswegen, etc. Woningmarkt: appartementen en eengezinswoningen. Lange termijn focus; buy & hold. Geen double-digit returns zoals de opportunistische (private equity) partijen Bestaande bouw en nieuwbouw. Samenwerking in nieuwbouwontwikkelingen. Geliberaliseerde, middel dure huurwoningen ( 710-1.000) of te liberaliseren huurwoningen. Gereguleerde woningen niet uitgesloten, maar we hebben geen sociale taak. Co-investment ( skin in the game ) mogelijk. Wij geloven in de producten waarin wij investeren. 23
Woningbeleggingen in Nederland Welke locatie en welke woningen? KANSEN Middensegment huurwoningen Grote vraag Bevordering doorstroming Nieuwbouw Samenwerking met ontwikkelaars, bouwers en gemeenten (langjarige betrokkenheid). Proactieve rol van gemeenten en PATRIZIA. Commerciële beleggers en woningcorporaties vullen elkaar aan Corporaties kunnen zich focussen op de kerntaken (DAEB-activiteiten). Marktpartijen stappen in het gat voor het ontwikkelen, bouwen en exploiteren van middensegment huurwoningen. UITDAGINGEN SOCIALE OF TE LIBERALISEREN WONINGEN Wet- en regelgeving: woningwaarderingstelsel, verhuurdersheffing Onzekerheid en veranderende regelgeving Discrepantie lokale politiek en landelijke politiek 24
Woningbeleggingen in Nederland Aanpak SAMENBRENGEN PRODUCT & GELD Voortdurend zoeken naar (nieuwe) investeerders Voortdurend zoeken naar wat (nieuwe) investeerders willen Want de investeerder bepaalt: moet passen in investeringsbeleid (spreiding, type vastgoed, rendement, etc.) Voortdurend zoeken naar nieuwe producten KORTOM Vraag gedreven: investeerder heeft wens, of Aanbod gedreven: wij brengen kansrijke investeringen en strategie bij investeerder onder de aandacht VERVOLGENS Business case maken, strategie uitwerken DD (financieel, technisch, juridisch, fiscaal) Deal maken en commitment investeerder Structuur opzetten Financiering optuigen 25
Woningbeleggingen in Nederland Samenwerking Gemeente Den Haag PATRIZIA EN GEMEENTE DEN HAAG WERKEN SAMEN AAN KWALITEITSVOLLE EN BETAALBARE WONINGEN 11 maart 2015 hebben de gemeente Den Haag en PATRIZIA een overeenkomst gesloten. PATRIZIA gaat elk jaar in minstens 150 tot 200 Haagse woningen investeren. Eerste lange termijn contract van PATRIZIA met een Nederlandse gemeente. Den Haag groeit jaarlijks met ca. 6.000 inwoners. De stad moet bouwen om de groei te verwezenlijken. Den Haag en PATRIZIA dragen bij aan voldoende kwaliteitsvolle en betaalbare woningen. Met meer gemeenten in gesprek Wethouder Joris Wijsmuller (Den Haag Wonen en Stadsontwikkeling) en Managing Director Peter Helfrich van PATRIZIA Netherlands As of 18 May 2015 26
Woningbeleggingen in Nederland HAGA: Eerste project met gemeente Den Haag NIEUWBOUW ONTWIKKELING PROJECT HAGA - HIGHLIGHTS Project Ca. 550 750 woningen koop en huur (midden segment en sociaal), commerciële voorzieningen en parkeergarage Binnenstedelijke herontwikkeling ziekenhuislocatie HAGA Betrokkenen Heijmans, Gemeente Den Haag, PATRIZIA Turn-key levering Acquisitie proces Samenwerkingovereenkomst Gemeente Den Haag maart 2015 LOI HAGA getekend oktober 2015 Vervolg: uitwerking plan, uitwerking contracten Funding (+ structurering) formaliseren Planning: ontwikkeling en realisatie in vier fases in de periode 2017 2019 Risico profiel Core / Core+ Strategie Buy & hold Huidige situatie Toekomstige situatie Locatie Stadscentrum Haga locatie 27
Woningbeleggingen in Nederland Korte terugblik: verwerving Vestia portefeuille 28
Woningbeleggingen in Nederland Verwerving Vestia portefeuille WAAROM WERD PORTEFEUILLE VESTIA DOOR PATRIZIA GEKOCHT? Gekocht juli 2014, deels in 2014, deels in 2015 geleverd Investeren in woningen is interessant: diversificator, rendement en risicoprofiel (boring cash flow) Volume, rendement risicoprofiel & kwaliteit Demografisch, groeiende bevolking NL kent sterke huurdersmarkt Timing: dieptepunt van de markt Vraag aanbod verhouding in NL Lage bouwproductie / schaarste Kwaliteit van sociale vastgoed in NL 29
Woningbeleggingen in Nederland Verwerving Vestia portefeuille STRUCTUUR VESTIA PORTEFEUILLE 22% 29% 78% Single EGW family Apartments MGW 71% Regulated Gereguleerd Non-regulated Te liberaliseren geliberaliseerd 5.136 woningen Bouwjaar Geografische spreiding Groningen 15% 8% 1% 7% 52% 17% < 1960 1960-1969 1970-1979 1980-1989 1990-1999 > 2000 19% 7% 13% 14% 5% 19% 23% 0% Drenthe Gelderland Groningen Noord Brabant Totaal 5,136 Noord Holland Gereguleerd 3,669 (71%) Overijssel Te liberaliseren 1,467 (29%) Utrecht Parkeren 473 Zuid Holland Overig 179 Aantal complexen 129 Rotterdam Amsterdam Locations Not rent-regulated Rent-regulated Eindhoven Utrecht Rent-regulated and not rent-regulated Enschede 30
Woningbeleggingen in Nederland Verwerving Vestia portefeuille STRATEGIE & BELEID Langjarige belegging Actief asset management Verkopen en liberaliseren Huurverhogingen Onderhoud Participatie: huurdersorganisatie en bewonerscommissies As of 18 May 2015 31
Vragen? 32