PROFIELPRODUCT Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen K. van der Kleij, MA Engels Motivatie voor lezen. Lezen en motivatie. Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Docenten bovenbouw Engels Lezen, motivatie, literatuuronderwijs Links Bibliografische referentie Van der Kleij, K. (2014). Motivatie voor lezen. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleiding UvA. Studentnummer 10665722 Begeleider(s) J.W. Tuinman Beoordelaar(s) indien bekend Datum 16 januari 2015
Plan van aanpak 1. Verkenning 1.1 Aanleiding opdracht Op mijn stageschool wordt onder docenten geklaagd, tijdens sectievergaderingen maar ook tijdens informele gesprekken, over het feit dat leerlingen zowel in de les als daarbuiten niet meer te motiveren zijn om te lezen. Het gaat hierbij niet alleen om Engelse literatuur, maar ook om Nederlandse literatuur en literatuur van andere moderne vreemde talen. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat leerlingen tegenwoordig inderdaad minder lezen en dat een groeiend aantal jongeren dat zelfs helemaal niet meer doet, behalve wanneer dat echt moet voor school (Witte, 2008). Dit is een grote bron van frustratie voor docenten, die voortdurend te maken hebben met leerlingen die tijdens het klassikaal lezen met andere dingen bezig zijn, thuis niet de opgegeven pagina s lezen en nauwelijks interesse tonen in de inhoud van het boek dat wordt behandeld. Daarnaast lijkt het gebrek aan motivatie ook een negatieve invloed te hebben op de resultaten van leerlingen op het gebied van literatuur. In 4 havo en 4 vwo worden leerlingen geacht vier Engelstalige boeken te lezen, waarvan er een of twee klassikaal worden behandeld. Docenten in de bovenbouw Engels, die vanaf het vierde leerjaar serieus met literatuur aan de slag gaan, ervaren de lage motivatie van leerlingen voor het lezen van Engelse literatuur als probleem. In de hoop leerlingen toch aan het lezen te krijgen, is een deel van de bovenbouwsectie Engels nu van plan de eerste tien minuten van elke les te reserveren voor stil lezen. Dit gebeurt op initiatief van mijn SPD, die tevens mijn opdrachtgever is. Tijdens deze tien minuten lezen leerlingen verplicht in het boek dat klassikaal wordt behandeld of een van de boeken die ze zelfstandig moeten lezen. De sectie is dus zoekende naar manieren om de motivatie van leerlingen voor het lezen te verhogen, en mijn SPD heeft mij de opdracht gegeven hier onderzoek naar te doen, zodat andere mogelijkheden kunnen worden verkend. 1.2 Probleemverkenning Dat leerlingen tegenwoordig minder lezen kan verschillende redenen hebben. Beach (2011) noemt de huidige jeugd millennials, kinderen die zijn geboren in het internettijdperk en opgroeien met smartphones, tablets, game consoles, etc. Uit gesprekken met een aantal van deze jongeren is gebleken dat veel van hen weinig lezen omdat ze al zoveel andere (leuke) dingen te doen hebben. Vooral jongens zijn eerder geneigd om bijvoorbeeld te gaan gamen dan een boek te lezen, omdat lezen nu eenmaal niet interactief is. Andere redenen die genoemd werden zijn te weinig tijd hebben, geen leuk boek kunnen vinden, en lezen een nutteloze bezigheid vinden (Beach, 2011).
Toch wil het niet per definitie zeggen dat het feit dat leerlingen in hun vrije tijd weinig lezen de reden is dat ze in de les ongemotiveerd zijn als het gaat om literatuur. Er zijn namelijk nog andere factoren die de motivatie van leerlingen kunnen beïnvloeden. Ebbens en Ettekoven (2009) onderscheiden zes sleutelbegrippen die betrekking hebben op motivatie, namelijk: - Succes ervaren - Individuele aanspreekbaarheid - Kennis van de resultaten - Betekenis geven - Interesse in de leerling en veiligheid - Positieve benadering (p.28). Hieronder zal ik kort op elk van deze sleutelbegrippen ingaan. Succes ervaren Het geven van positieve feedback is belangrijk, maar wellicht van groter belang is het afstemmen van het niveau van de lesstof op het niveau van de leerlingen. Als de boeken die door de docenten worden gekozen te moeilijk zijn voor de leerlingen, kunnen de leerlingen gefrustreerd en gedemotiveerd raken (Ebbens & Ettekoven, 2009). Uit onderzoek is juist gebleken dat mensen die denken een taak aan te kunnen meer gemotiveerd zijn en ook meer doorzettingsvermogen zullen tonen als het even tegenzit (Wigfield, 1997). Het is dan ook absoluut noodzakelijk dat boeken van het juiste niveau worden gekozen, te meer omdat de leerlingen bij Engels niet in hun moedertaal lezen. Individuele aanspreekbaarheid Leerlingen dienen door middel van bijvoorbeeld huiswerkcontrole, toets of andere beoordeling, op hun prestaties te worden aangesproken; als dit niet gebeurt, kan dit een negatieve invloed hebben op de motivatie van leerlingen (Ebbens & Ettekoven, 2009). Kennis van de resultaten Het is belangrijk dat de docent leerlingen op de hoogte houdt van hoe ze ervoor staan en wat ze moeten doen om hun leerdoelen te bereiken (Ebbens & Ettekoven, 2009). Als de docent dit niet doet of hier zelf geen oog op heeft, werkt dit voor leerlingen uitermate demotiverend. Betekenis geven Zowel Ebbens en Ettekoven (2009) als Dörnyei (2001) geven aan hoe belangrijk het is voor de motivatie van leerlingen om een relevant leerdoel te formuleren. Als leerlingen niet weten waarvoor ze
iets moeten doen, zal de motivatie daarvoor logischerwijs laag zijn. Duidelijk maken wat het nut van een taak is, is een belangrijke opgave voor de leerkracht. Bij Engelse literatuur kan dit een uitdaging zijn omdat veel leerlingen denken dat ze later nooit Engelse boeken zullen (hoeven) lezen en er dan ook niets aan denken te hebben. Het kiezen van boeken die zodanig aansluiten bij de interesses van de leerlingen dat ze deze vrijwillig zouden willen lezen kan helpen leerlingen toch te motiveren (Kwakernaak, 2008). Interesse in de leerling en veiligheid In de basis heeft dit sleutelbegrip te maken met de noodzaak van een veilige leeromgeving, omdat dit essentieel is voor een succesvol leerproces (Ebbens & Ettekoven, 2009). Attitude van een klas kan echter ook invloed hebben op de motivatie van individuele leerlingen. Als een groot deel van de klas lezen bijvoorbeeld saai vindt, kan het voor individuele leerlingen moeilijk zijn om wel gemotiveerd te zijn of te blijven (Wolters et al., 2014). Positieve benadering Hoge optimistische verwachtingspatronen van docenten zouden volgens onderzoek een positieve invloed hebben op het leerproces van hun leerlingen (Ebbens & Ettekoven, 2009). Hoe meer docenten aan hun leerlingen laten blijken dat ze hoge verwachtingen van hen hebben, hoe meer dit leerlingen motiveert. Naast deze sleutelbegrippen spelen ook autonomie en de mate waarin leerlingen bij de stof worden betrokken een rol bij de motivatie van leerlingen (Deci & Ryan, 2000; Sierens & Vansteenkiste, 2009). Hieronder zal ik kort op deze begrippen ingaan. Autonomie Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat de motivatie van leerlingen toeneemt als ze het gevoel hebben een zekere mate van autonomie en keuzevrijheid te hebben (Deci & Ryan, 2000; Sierens & Vansteenkiste, 2009). Brown (2007) geeft aan dat het curriculum, waar leerlingen normaliter geen invloed op hebben, zo kan worden aangepast dat leerlingen zelf meer keuzevrijheid krijgen, en erkent daarmee het belang van leerling-gestuurde taken. Betrokkenheid Volgens Dörnyei (2001) is het belangrijk om leerlingen op een zinvolle manier bij het lezen te betrekken, bijvoorbeeld door middel van authentieke verwerkingsopdrachten en door het onderwerp aan te laten sluiten bij de interesses van de leerlingen. Vooral dit laatste kan ook helpen de intrinsieke
motivatie van leerlingen aan te spreken. Intrinsieke motivatie wordt veelal gezien als de belangrijkste vorm van motivatie, omdat iemand die intrinsiek gemotiveerd is een taak verricht omdat hij het leuk of interessant vindt. Bij extrinsieke motivatie daarentegen gaat het vaak om externe factoren of doelen, bijvoorbeeld een goed cijfer halen of het krijgen van een beloning. Daarnaast is uit onderzoek onder studenten gebleken dat de mate van interesse in een tekst invloed heeft op het tekstbegrip; studenten die daadwerkelijk in een tekst waren geïnteresseerd zetten meer leerstrategieën in bij het lezen van de tekst dan studenten die niet geïnteresseerd waren in de tekst. Met andere woorden, hoe interessanter de tekst, hoe meer moeite studenten bereid waren te doen om de tekst te begrijpen (Wigfield, 1997). Dit zou evengoed van toepassing kunnen zijn op scholieren in het voortgezet onderwijs. Op basis van eigen observaties van literatuurlessen concludeer ik dat het literatuuronderwijs op mijn stageschool veelal op de traditionele manier wordt vormgegeven, namelijk volgens het transactionele model (Janssen, 2009). De lessen zijn vooral docent-gestuurd; hij/zij leest voor, vertelt en bevraagt terwijl de leerlingen voornamelijk luisteren en in hun antwoorden gestuurd worden. Er is weinig ruimte voor eigen inbreng van de leerlingen. Eén van de grote nadelen van deze methode is dat de leerlingen weinig bij het lezen worden betrokken; ze krijgen niet de kans hun ervaringen uit te wisselen. Daarnaast is er nauwelijks sprake van autonomie of keuzevrijheid van de leerlingen. Om de motivatie van leerlingen voor lezen te verhogen is het van belang om ervoor te zorgen dat de lessen zo veel mogelijk aan bovenstaande (basis)voorwaarden voldoen. Op basis van mijn eigen observaties van verschillende literatuurlessen in 4-havo en 5- en 6-vwo concludeer ik dat dit niet (altijd) het geval is. 1.3 Probleemomschrijving Wat is het probleem precies? Het probleem is dat bovenbouwleerlingen bij Engels weinig of niet gemotiveerd zijn om literatuur te lezen. Een groot deel van de leerlingen leest thuis de opgegeven pagina's niet en toont nauwelijks interesse en betrokkenheid tijdens de lessen. Wie heeft het probleem? Het is een probleem voor docenten in de Engelse bovenbouw. Waar komt het voor? Het probleem doet zich voor in de onderwijspraktijk, tijdens de literatuurlessen, maar uiteindelijk ook daarbuiten als leerlingen als huiswerk bijvoorbeeld een hoofdstuk moeten lezen en dit niet doen.
Waarom is dit een probleem? De lage motivatie van leerlingen leidt ertoe dat leerlingen het opgegeven werk niet doen, wat lagere leerresultaten tot gevolg kan hebben. Daarnaast is leesmotivatie ook belangrijk bij andere vakken en vormt het de basis voor prestaties in het vervolgonderwijs, omdat leesmotivatie invloed lijkt te hebben op tekstbegrip (Wolters et al., 2014). Het lezen van Engelse literatuur maakt ten slotte deel uit van het curriculum en leerlingen worden geacht hier toetsen over te maken en mondelinge examens over af te leggen. Het gebrek aan motivatie bij leerlingen op school in het algemeen (dus niet alleen bij literatuurlessen) is ook de schoolleiding opgevallen, omdat de lage motivatie inderdaad een negatieve invloed lijkt te hebben op de algehele schoolresultaten. De schoolleiding heeft het verhogen van de motivatie van leerlingen daarom op de onderzoeksagenda van de school laten zetten. Daarnaast is het voor docenten uitermate frustrerend als leerlingen niet doen wat er van ze wordt verwacht en het leergedrag tijdens de les te wensen overlaat. Welke oorzaken liggen er (mogelijk aan ten grondslag)? Sommige docenten beschouwen het feit dat de huidige jeugd tegenwoordig om uiteenlopende redenen niet of weinig in hun vrije tijd leest als de oorzaak voor hun lage motivatie. Een andere oorzaak van het probleem zou echter kunnen zijn dat bepaalde voorwaarden die betrekking hebben op motivatie, waaronder de sleutelbegrippen van Ebbens en Ettekoven (2009), niet in acht worden genomen bij het ontwerpen van de literatuurlessen. 2. Onderzoeksaanpak 2.1 Doelstelling Het doel van dit onderzoek is om inzicht te krijgen in hoe het handelen van docenten Engels in de bovenbouw leerlingen kan motiveren bij het lezen, zodat deze docenten een leidraad hebben voor het inrichten van motiverende literatuurlessen. 2.2 Centrale vraagstelling Op basis van de kennis die ik nu heb, kunnen we constateren dat het huidige handelen van de docenten Engels in de bovenbouw leerlingen onvoldoende motiveert bij het lezen. De vraag is nu: welke handelingen kunnen docenten Engels verrichten om bovenbouwleerlingen te motiveren om literatuur te lezen? 2.3 Deelvragen, groepen en instrumenten
2.3.1 Deelvragen De hoofdvraag van dit onderzoek valt uiteen in vier deelvragen: 1. Wat heeft invloed op de motivatie van leerlingen? 2. Wat zou leerlingen meer motiveren om te gaan lezen? 3. Wat is de attitude van leerlingen ten aanzien van het huidige literatuuronderwijs op de stageschool? 4. Welke motiverende handelingen passen docenten al toe tijdens hun literatuurlessen? 2.3.2 Groepen en instrumenten Deelvraag 1 Deze vraag zal worden beantwoord door middel van literatuuronderzoek, omdat de vraag theoretisch onderzoek betreft. Hierbij zal ik gebruik maken van de literatuur die beschikbaar is in de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam/Hogeschool van Amsterdam en van (wetenschappelijke) literatuur op het internet. Deelvraag 2 Deze vraag zal ook worden beantwoord door middel van literatuuronderzoek. Hierbij zal ik opnieuw gebruik maken van de literatuur die beschikbaar is in de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam/Hogeschool van Amsterdam en van (wetenschappelijke) literatuur op het internet. Om deze vraag te beantwoorden was het ook een mogelijkheid geweest om leerlingen te consulteren door middel van bijvoorbeeld interviews of vragenlijst. De ervaring leert echter dat leerlingen het soms moeilijk vinden om aan te geven wat ze graag anders zouden zien en dat eventuele suggesties niet altijd bruikbaar zijn. Door literatuuronderzoek te verrichten kan ik gebruik maken van data die andere onderzoekers al op dit gebied hebben verzameld. Deelvraag 3 Voor het beantwoorden van deze vraag zal ik een vragenlijst afnemen onder leerlingen van een 4- havo klas en een 5-vwo klas. De begrippen besproken in paragraaf 1.2 zullen als basis dienen voor de constructen. Vanwege de omvang van dit onderzoek beperk ik me dus tot twee klassen. De keuze voor specifiek deze twee klassen is gebaseerd op het feit dat ik hen zelf lesgeef (geen literatuurlessen) en dat het beide voor-examenklassen zijn. Deelvraag 4 Om deze vraag te beantwoorden gebruik ik mijn eigen observaties van Engelse literatuurlessen in 4- havo, 5-vwo en 6-vwo. Ik heb ervoor gekozen om docenten niet direct te bevragen over welke
motiverende handelingen ze toepassen in de les, omdat de kans bestaat dat ze hier "wenselijke" antwoorden op zullen geven uit angst voor kritiek. Door middel van observaties kan ik me een objectiever beeld vormen van het handelen van docenten ten aanzien van de motivatie van leerlingen. 2.4 Product Het product dat zal worden ontwikkeld is een handreiking voor docenten in de bovenbouw Engels die bestaat uit een kijkwijzer en enkele praktische lesideeën. In eerste instantie zal ik dit presenteren aan mijn opdrachtgever, daarna ook aan de bovenbouwsectie Engels. Met behulp van een PowerPointpresentatie geef ik een overzicht van de inhoud van het product en kan ik een korte impressie geven van de praktische lesideeën. Met dit product kunnen docenten in een oogopslag zien aan welke voorwaarden hun literatuurles zou moeten voldoen om hun leerlingen te motiveren te lezen en kunnen ze direct praktische lesideeën toepassen. Het nadeel van het opstellen van een papieren document is echter dat de kans bestaat dat, met uitzondering van de opdrachtgever, niemand het daadwerkelijk zal lezen; docenten hebben het tenslotte altijd druk en zullen niet zitten te wachten op een heel boekwerk dat moet worden doorgenomen. Het is daarom zaak de omvang van het product te beperken tot enkele pagina s. Het product zal daarnaast enkele praktische lesideeën bevatten, omdat docenten behoefte hebben aan ideeën die ze direct in hun lessen kunnen inzetten. Dit verlaagt de drempel voor docenten en vergroot tegelijkertijd de implementatiekansen van het product; hoe meer docenten het idee hebben er iets aan te hebben, hoe waarschijnlijker het is dat ze het zullen gebruiken. 2.5 Tijdsplan Datum Handeling Wk 43 Wk 44 Wk 45 Overleg met begeleider stageschool over PP1. Inleveren PP1. Literatuuronderzoek verrichten om deelvraag 1 te beantwoorden. Vragenlijst opstellen en evt. aanpassen. Observaties uitvoeren. Wk 46 Literatuuronderzoek verrichten om deelvraag 2 te beantwoorden. Observaties uitvoeren.
Wk 47 Evt. inleveren herkansing PP1. Vragenlijst afnemen onder leerlingen H4G + A5D + gegevens verwerken. Overleg begeleider stageschool + voortgangsgesprek met opdrachtgever. Wk 48 Deelvraag 3 + 4 beantwoorden. Evt. overleg met opdrachtgever. Start schrijven profielproduct. Wk 49 Wk 50 Profielproduct af + schrijven abstract. Schrijven verantwoording. Evt. presentatie product aan opdrachtgever en bovenbouwsectie Engels. Wk 51 Wk 52 Wk 52 Wk 1 Wk 4 Wk 5 Inleveren PP2. Kerstvakantie Kerstvakantie Eindgesprek PP2. Evt. herkansing PP2. Evt. herkansing eindgesprek PP2.
Literatuur Beach, R. (2011). Teaching Literature to Adolescents. Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Brown, H. D. (2007). Teaching by Principles. An Interactive Approach to Language Pedagogy. New York: Pearson Education Inc. Deci, E.L., & Ryan, R.M. (2000). Intrinsic and Extrinsic Motivations: Classic Definitions and New Directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 54-67. Dörnyei, Z. (2001) Generating and maintaining motivation. In: Motivational Strategies in the Language Classroom. Cambridge: University Press. p. 50-116 Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2013). Effectief leren. Basisboek. Groningen: Wolters-Noordhoff. Kwakernaak, E. (2008). Vreemdetalendidactiek. Open Universiteit. Sierens, E. & Vansteenkiste, M. (2009). Wanneer meer minder betekent : motivatieprofielen van leerlingen in kaart gebracht. Begeleid zelfstandig leren, 24, 17-36. Wigfield, A. (1997). Reading Motivation: A Domain-Specific Approach to Motivation. Educational Psychologist, 32(2), 59-68. Witte, T. (2008). Het Oog van de Meester. Groningen: Stichting Lezen. Wolters, C.A., Denton, C.A., Francis, D.J., York, M.J. (2014). Adolescents' motivation for reading: group differences and relation to standardized achievement. Reading and Writing, 27(3), 503-533.