Schrijfvaardigheid in vwo+ Een ontwerp voor uitdagende en tot samenwerking motiverende lessen voor excellente leerlingen

Transcriptie

1 Schrijfvaardigheid in vwo+ Een ontwerp voor uitdagende en tot samenwerking motiverende lessen voor excellente leerlingen Nathalie Surup Ontwerponderzoek Paper 1 Vakgebied: Nederlands Leerjaar: brugklas vwo+ Begeleider: dhr. dr. M.J. Couzijn Beoordelaar: dhr. prof. dr. G.C.W. Rijlaarsdam Interfacultaire Lerarenopleiding Universiteit van Amsterdam Datum: Sleuteltermen: excellent, vwo+, samenwerkend leren, motivatie, schrijfvaardigheid. Verwijzing: Surup, N. (2013). Schrijfvaardigheid in vwo+. Een ontwerp voor uitdagende en tot samenwerking motiverende lessen voor excellente leerlingen. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleiding UvA. 1

2 Ontwerponderzoek Nathalie Surup Paper Samenvatting paper 1 In het schooljaar is men op De Meergronden gestart met een vwo+-klas. Het voornaamste doel van de vwo+ klas is voorzien in de behoefte aan uitdagend onderwijs voor meerbegaafde kinderen. De vwo+ klas blijkt een nog niet volgroeid project te zijn. Van de docenten is de volgende klacht afkomstig: de leerlingen worden niet voldoende uitgedaagd en samenwerken is voor deze leerlingen een moeilijke opgave. Mijn ontwerphypothese is: Als leerlingen in groepsverband werken aan het maken van een tijdschrift naar keuze, dan wordt de leerling uitgedaagd en wordt samenwerking gestimuleerd. Ik heb bij dit lesontwerp de volgende ontwerpregels opgesteld: Als leerlingen niet alles voorgekauwd krijgen, worden ze meer geprikkeld. Als leerlingen zelf informatie moeten ontdekken, worden ze meer uitgedaagd. Als leerlingen zelf onderzoek mogen doen, vergroot dit de interesse. Als leerlingen veel keuzemogelijkheden krijgen, gebruiken ze hun creativiteit en raken ze daardoor uitgedaagd. Als leerlingen zelf na moeten denken over de criteria waaraan teksten moeten voldoen, worden ze hierdoor uitgedaagd en kunnen ze in samenwerkingsverband de hiervoor benodigde stappen zetten. Als leerlingen volgens de expertmethode werken en er sprake is van wederzijdse afhankelijkheid, wordt samenwerking gestimuleerd. Als leerlingen aangesproken kunnen worden op het begrip van al het benodigde materiaal, wordt het nut van samenwerken ingezien. Als leerlingen over hun samenwerking moeten rapporteren, motiveert dit tot samenwerken. De lesopzet De lessen bestaan uit blokken van twee lesuren van 40 minuten. Per les zijn de leerlingen dus 80 minuten bezig met de opdracht. Daarnaast zullen de leerlingen ook thuis aan de slag moeten. Voor deze lessenreeks heb ik vijf lessen gereserveerd. De leerlingen bespreken in hun groep eerst welk onderwerp het tijdschrift zal hebben. Door deze keuzevrijheid kunnen ze hun creativiteit kwijt in het werk en zullen ze vermoedelijk gemotiveerder aan de slag gaan. Vervolgens stellen de leerlingen een vragenlijst op. Met deze vragenlijst kunnen ze 2

3 achterhalen wat belangrijke eisen zijn die aan tijdschriften gesteld worden. Om de leerlingen samen te laten werken zet ik hier de expertmethode in. Om wederzijdse afhankelijkheid te bewerkstelligen deel ik de vragenlijst op in vijf onderdelen: 1. Cover 2. Lay-out 3. Verschillende items 4. Grootte 5. Tekst De leerlingen verdelen deze onderdelen in hun groepje. Vervolgens gaat van elk groepje nummer 1 bij de overige leerlingen met nummer 1 zitten, die met nummer 2 bij die van nummer 2 et cetera. Op deze manier vormen zich weer nieuwe groepjes met leerlingen die zich allemaal op hetzelfde aspect richten. Zij overleggen dan welke vragen ze kunnen opstellen bij hun onderdeel. De leerlingen zijn straks allemaal individueel aanspreekbaar door hun eigen groep, ze moeten er dus voor zorgen dat ze straks met goede informatie (en dus als expert van hun onderdeel) weer terugkeren naar hun eigen groep. Zo kan dan iedere groep een vragenlijst opstellen. Wanneer alle informatie verzameld is, kunnen de groepen de vragenlijst bekijken en eventueel nog wat schaven aan de inbreng van anderen totdat de vragenlijst naar wens is. Deze vragenlijsten nemen de leerlingen af bij de door hen gewenste doelgroep. De antwoorden worden door de leerlingen de volgende les meegenomen. Aan de hand van deze antwoorden stellen de leerlingen criteria op voor hun tijdschrift. Vervolgens krijgen de leerlingen uitleg over schrijfvaardigheid, zodat de verplichte onderdelen voor dit jaar aan bod komen. De volgende stap die leerlingen maken is dat ze de teksten verdelen. Er zijn verschillende soorten teksten waar ze uit mogen kiezen. Zo mogen ze een recensie schrijven, een interview afnemen, een verhaal schrijven, een informatieve tekst schrijven, een ingezonden brief schrijven of zelf een voorbeeld voordragen. Ook hiervoor stellen de leerlingen criteria op, in dezelfde vorm als dat de vragenlijst is opgesteld. Alle leerlingen die een recensie schrijven vormen een groep, et cetera. Doordat leerlingen ook hier weer met elkaar overleggen, zal een lijst met criteria van de docent niet nodig zijn. Mocht het tegendeel waar zijn, dan mag de docent de leerlingen deze criteria aanbieden. Vervolgens schrijven de leerlingen hun tekst. De les daarop leveren de leerlingen feedback op elkaars werk. Ze leveren immers een geheel in en krijgen allemaal hetzelfde cijfer. Op deze wijze kunnen ze zorgen voor de kwaliteit van alle teksten. Uiteindelijk voegen de leerlingen alles bij elkaar en leveren ze één tijdschrift in, dat minstens vijf teksten bevat. Onderbouwing De keuze voor deze opdracht is gebaseerd op voorkeuren van deze leerlingen die gebleken zijn uit hun antwoorden op een vragenlijst. Hieruit bleek dat leerlingen graag schrijven, onderzoek doen en 3

4 keuzevrijheid hebben. Bonset noemt keuzevrijheid als een van de kenmerken van lesmateriaal voor hoogbegaafde leerlingen. (Bonset en Bergsma, 2002) Het feit dat de leerlingen zelf het onderwerp mag bepalen, zal naar mijn idee invloed hebben op de wijze waarop ze aan de slag gaan met de opdracht. Wanneer de leerling de opdracht interessant vindt, gaat hij daar fanatiek mee aan de slag. Vindt hij de opdracht echter niet interessant, dan wordt er minder energie besteed aan deze opdracht. (Bonset & Bergsma, 2002). Bovenstaande lijkt mij een uitdagende opdracht voor de leerlingen omdat hij aan een aantal criteria voor lesmateriaal voor hoogbegaafde kinderen voldoet. Naar mijn idee kent de opdracht een hoge moeilijkheidsgraad, laat de opdracht leerlingen een echt probleem oplossen, vraagt de opdracht de leerlingen een onderzoekende houding aan te nemen en geeft het de leerlingen ruimte voor zowel zelfstandigheid als samenwerking. (Bonset, Ebbers & Wientjes 2004) Ik laat de leerlingen werken volgens de expertmethode. Bij deze methode worden leerlingen in groepen verdeeld en krijgt elke leerling de verantwoordelijkheid voor één gedeelte van de opdracht. Deze leerling verdiept zich in dit gedeelte en wordt zo expert. De overige leerlingen worden dat van hun eigen onderdeel. Op deze manier is er sprake van een groep leerlingen die allemaal veel kennis hebben van hun eigen onderdeel, maar ervoor moeten zorgen dat de overige leden van de groep deze kennis ook tot zich kunnen nemen. De leerlingen zijn dus afhankelijk van elkaar, ze moeten samenwerken met elkaar om inzicht te krijgen in de volledige stof of om samen een opdracht te kunnen volbrengen. Het belangrijkste kenmerk van deze samenwerkingsvorm is dat binnen de groep dus een werkverdeling plaatsvindt en dat leerlingen elkaar daarover rapporteren. (Ebbens, Ettekoven & Van Rooijen 1997) Deze vorm lijkt mij zeer nuttig voor het door mij gestelde doel de leerlingen beter te laten samenwerken. Dit omdat er sprake is van wederzijdse afhankelijkheid. De leerlingen moeten wel samenwerken, omdat ze zelf niet alle informatie bezitten en deze dus van hun klasgenoten moeten krijgen. Ze weten bovendien dat ze aangesproken kunnen worden op het begrip van al het materiaal. (Ebbens, Ettekoven & Van Rooijen 1997) Literatuur Bonset H. en Bergsma S. (2002). Hoogbegaafde leerlingen en het vak Nederlands. Gevonden op 03 oktober 2013, op Bonset, H., Ebbers D. en Wientjes H. (2004). Nederlands voor hoogbegaafde leerlingen. In: Levende Talen Tijdschrift, 5 (2), Ebbens, S., Ettekoven, S en Van Rooijen J. (1997). Samenwerkend Leren. Praktijkboek. Groningen: Wolters-Noordhoff. 4

5 Bijlage 1 De lesplannen LES 1 Lesplan V1U Week 46 Lesuur 2 e en 3 e ( ) leergang: Model DA Beginsituatie Leerdoelen Nederlands BESCHRIJVING Leerlingen hebben niet eerder een vragenlijst opgesteld, maar hebben zelf wel eens een tijdschrift doorgebladerd en weten hoe een tijdschrift eruit ziet. Leerlingen kunnen aan het einde van de les per onderdeel een aantal vragen noemen die ervoor zorgen dat leerlingen informatie verkrijgen over de eisen waaraan een tijdschrift moet voldoen. Leeractiviteiten De leerlingen krijgen de opdracht geïntroduceerd. Na de introductie bedenken de leerlingen een onderwerp. Elke leerling krijgt van de docent een onderdeel uit de vragenlijst aangewezen. De leerlingen van elk onderdeel verzamelen zich op een centrale plaats en stellen samen vragen op. Vervolgens gaan de leerlingen weer terug naar hun eigen groep, waar elke leerlingen zijn resultaat presenteert en er overlegd wordt over de kwaliteit van deze vragen. De ingevulde vragenlijsten nemen de leerlingen mee voor de volgende les Wanneer er tijd over is brainstormen de leerlingen vast over de inhoud van het tijdschrift. Groeperingsvorm Leerlingen werken in groepen van 5/6. Materiaal Onderwijs-activiteiten Leerlingen hebben laptops bij zich. Introductie opdracht. Rondlopen om te kijken of er goed wordt overlegd wanneer de leerlingen een onderwerp bedenken. 15 5

6 Leerlingen in groepen verdelen. Rondlopen terwijl zij vragen opstellen. Rondlopen om te kijken of er goed wordt overlegd wanneer de leerlingen de vragenlijst samenstellen Docent biedt leerlingen per groep vragen die de leerlingen ondersteunen bij het brainstormen. Evaluatie Evaluatie vindt plaats doorgroepsleden. Ze controleren elkaars vragen en vullen elkaar aan waar nodig. Ook de docent loopt langs elk groepje om te kijken of het ze lukt bruikbare vragen te formuleren. 6

7 LES 2 Lesplan V1U Week 47 Lesuur 2 e en 3 e ( ) leergang: Model DA Beginsituatie Nederlands BESCHRIJVING De leerlingen hebben de vragenlijsten afgenomen, maar nog geen koppeling gemaakt aan wat zij hiermee kunnen voor hun tijdschrift. Leerdoelen De leerlingen zijn aan het einde van de les instaat algemene criteria voor een tijdschrift op te stellen. De leerlingen weten aan welke tekstuele eisen hun tekst moet voldoen. Leeractiviteiten De leerlingen stellen aan de hand van de antwoorden op hun vragenlijst algemene criteria op voor hun tijdschrift. Wanneer de leerlingen dit gedaan hebben stellen ze een inhoudsopgave op en schrijven ze een voorwoord, zoals gebruikelijk de hoofdredactie dat doet. Mochten leerlingen tijd over hebben dan kunnen ze ook de colofon maken. Voor eventuele voorbeelden zullen er tijdschriften in het lokaal liggen Leerlingen krijgen uitleg over bepaalde onderdelen uit het blok schrijfvaardigheid, zie docenthandleiding. Hiervan maken de leerlingen aantekeningen. 20 Groeperingsvorm De leerlingen werken in groepen van 5. Materiaal Leerlingen nemen hun laptops en ingevulde vragenlijsten mee. Tijdschriften. Onderwijs-activiteiten De docent loopt rond om de leerlingen te helpen waar nodig. De docent geeft uitleg Evaluatie Controle docent wanneer de leerlingen aan het werk zijn. Na de uitleg controle docent door leerlingen te vragen het belangrijkste leermoment te noemen. 7

8 LES 3 Lesplan V1U Week 48 Lesuur 2 e en 3 e ( ) leergang: Model DA Beginsituatie Leerdoelen Nederlands BESCHRIJVING Leerlingen weten dat er verschillende soorten teksten te vinden zijn in een tijdschrift, maar hebben nog niet eerder nagedacht over de verschillende eisen waaraan deze teksten voldoen. Leerlingen leren zelfstandig een keuze te maken en hier hun verantwoordelijkheid voor te dragen. Leerlingen kunnen criteria voor diverse tekstsoorten benoemen. Leeractiviteiten De leerlingen verdelen tijdens deze les de teksten. Leerlingen kiezen bijvoorbeeld een recensie, een interview afnemen, een verhaal informatieve tekst. De enige eis is dat ze er minstens 250 woorden over kunnen schrijven. Bij de door hen gekozen tekst stellen de leerlingen criteria op. Hiervoor wordt de expertmethode toegepast, op dezelfde manier als in les 1 gedaan is. 30 Vervolgens starten de leerlingen met het schrijven van hun brief. De volgende les nemen ze de eerste versie van hun tekst mee. 45 Groeperingsvorm Materiaal De leerlingen werken in groepen. De grootte is afhankelijk van de voorkeur van leerlingen voor bepaalde type teksten. Wanneer mogelijk is de minimale groepsgrootte 3. De leerlingen hebben hun laptops bij zich. Onderwijs-activiteiten Korte instructie over het opstellen van criteria. 5 min Begeleiding opstellen criteria en start schrijven waar nodig. 75 min Evaluatie De leerlingen tonen hun criteria eerst aan de docent, na goedkeuring starten ze pas met het schrijven van de tekst. 8

9 LES 4 Lesplan V1U Week 49 Lesuur 2 e en 3 e ( ) leergang: Model DA Beginsituatie Leerdoelen Leeractiviteiten Nederlands BESCHRIJVING Leerlingen hebben weinig ervaring met het leveren van feedback en moeten hier aanwijzingen voor krijgen. De leerlingen leren opbouwende kritiek te leveren. Aan het einde van de les zijn de leerlingen in staat om kritischer naar hun eigen werk te kijken. De leerlingen luisteren naar de instructie over het leveren van feedback. De leerlingen leveren kritiek op elkaars werk. Ze krijgen de opdracht dit te doen in de vorm van opbouwende kritiek. Leerlingen geven eerst aan wat goed is aan de tekst en vervolgens wat beter kan. Het is de bedoeling dat leerlingen op zowel inhoud als taal letten. Het werk moet uiteindelijk goed genoeg zijn om in het tijdschrift te plaatsen. Na de feedbackrondes werken de leerlingen aan hun netversie. Deze leveren ze de volgende les aan. 5 minuten 2 x15 minuten 40 Groeperingsvorm Materiaal De leerlingen werken in hun vijftal. Elke leerling bekijkt twee teksten en elke tekst wordt door twee leerlingen voorzien van feedback. Iedere leerling heeft zijn eigen tekst bij zich op de laptop en beschikt over internetverbinding of een usb-stick. Onderwijs-activiteiten (wat doe jij als docent tijdens de les?) Instructie leveren feedback. Begeleiden feedbackrondes en schrijven netversie Evaluatie Docent loopt rond en controleert welke feedback lln. voor elkaar noteren. 9

10 LES 5 Lesplan V1U Week 50 Lesuur 2 e en 3 e ( ) leergang: Model DA Beginsituatie Leerdoelen Leeractiviteiten Nederlands BESCHRIJVING De leerlingen hebben alle informatie verzameld die ze nodig hebben om het tijdschrift één geheel te maken. De leerlingen hebben allemaal de netversie van hun tekst af. De leerlingen zijn aan het einde van de les in staat een compleet tijdschrift af te leveren en te onderbouwen waarom dit tijdschrift voldoet aan de gestelde eisen. (wat moeten leerlingen doen tijdens de les om de leerdoelen te bereiken?) Groeperingsvorm De leerlingen luisteren naar de instructie en noteren de inleverdatum en inleverwijze in hun agenda. De teksten worden een laatste keer gecontroleerd en het tijdschrift wordt bij elkaar gevoegd. De leerlingen controleren of het werk compleet is en bespreken met elkaar wat er nog aangevuld dient te worden. De rest van de les kan gevuld worden met het reguliere programma. De leerlingen werken in vijftallen Materiaal De leerlingen hebben hun laptops bij zich waarop ze al het benodigde materiaal hebben staan. Onderwijs-activiteiten De docent geeft korte instructie over de wijze van inleveren. 5 Docent loopt rond om waar nodig te begeleiden. 25 Evaluatie De docent controleert de gang van zaken door bij elk groepje te pijlen of ze denken dat hun werk compleet is en waarom ze dat denken. 10

11 Bijlage 2 Het complete leerlingemateriaal Opdracht tijdschrift Jullie gaan in groepjes werken aan een tijdschrift. Het is de bedoeling dat jullie helemaal zelf bedenken hoe dit tot stand moet komen. Er zijn dus een aantal dingen die jullie zelf bepalen, zoals het onderwerp van het tijdschrift en het type tekst dat je gaat schrijven. LES 1 1. Het onderwerp van jullie tijdschrift Jullie gaan een aantal lessen bezig met deze opdracht, ook thuis zal er de nodige tijd aan besteed worden. Het is dan ook erg belangrijk dat je uiteindelijk schrijft over een onderwerp dat je interesseert. Probeer dus met je groep een onderwerp te bedenken dat jullie allemaal interesseert. Houden jullie allemaal van sport? Maak dan bijvoorbeeld een voetbaltijdschrift. Of hebben jullie meer met muziek? De keuze is aan jullie. Maar: overleg goed! 2. Het opstellen van een vragenlijst Jullie gaan onderzoek doen naar tijdschriftlezers. Het doel is dat jullie erachter komen wat mensen belangrijk vinden. Welke eisen stellen zij aan hun tijdschrift? Jullie mogen zelf bepalen wat jullie doelgroep is. Je kan de straat op en volwassenen vragen naar hun mening, en een tijdschrift maken voor volwassenen. Of je vraagt leeftijdsgenoten naar hun mening en maakt dan een tijdschrift voor tieners. Het is dus belangrijk dat je nadenkt voor wie je het tijdschrift maakt. De ingevulde vragenlijsten neem je mee voor de volgende les. LES 2 3. Opstellen criteria tijdschrift Tijdens deze les gaan jullie de informatie gebruiken om jullie tijdschrift vorm te geven. Welke onderdelen zijn belangrijk? Hier moeten jullie in elk geval over nadenken. Jullie gaan uiteindelijk allemaal één tekst schrijven, maar in de inhoudsopgave kan je alle soorten teksten kwijt die lezers graag vinden in een tijdschrift. Deze les stellen jullie de inhoudsopgave op en schrijven jullie een inleiding en colofon. 4. Uitleg schrijfvaardigheid In deze les krijgen jullie uitleg over het niveau dat verwacht wordt van jullie teksten. LES 3 4. Verdelen van teksten en opstellen criteria In de tweede les gaan jullie de teksten die jullie gaan schrijven verdelen. Er zijn verschillende stukken waar je uit mag kiezen. Zo mag je een recensie schrijven, een interview afnemen, een verhaal schrijven, een informatieve tekst schrijven, een ingezonden brief schrijven en ga zo maar door. De enige eis is dat je er minstens 250 woorden over kan schrijven. 11

12 LES 4 5. Schrijven van de teksten Je schrijft de tekst. Belangrijk hierbij is dat jij je houdt aan de met je groep afgesproken criteria. Je schrijft deze tekst over een afgesproken onderwerp en voor een bepaalde doelgroep. Denk hierover na tijdens het schrijven. Ook houd je je aan de gemaakt afspraken over hoofdlettergebruik, kommagebruik et cetera. (Zie aantekeningen van de les met uitleg hierover.) Onthoud dat jullie als groep beoordeeld worden en verantwoordelijk zijn voor het eindresultaat. Voor de volgende les neem je de eerste versie van je tekst mee LES 4 6. Feedback op geschreven teksten Omdat jullie verantwoordelijk zijn voor elkaars werk, gaan jullie tijdens deze les feedback leveren. Doe dit heel goed, zodat jullie uiteindelijk allemaal een goede tekst kunnen aanleveren voor het tijdschrift. Als je de feedback van twee groepsleden ontvangen hebt, schrijf je de netversie. De volgende les heb je je netversie af LES 5 7. Samenvoegen tijdschrift Deze les besteden jullie aan het samenvoegen van het tijdschrift. Zijn alle teksten in orde? Is alles compleet? Wat moet er nog aangevuld worden? Wat kan het tijdschrift beter worden? Deze les wordt het tijdschrift een geheel. 8. De volgende les leveren jullie het tijdschrift in zijn geheel in. 12

13 Bijlage 3 Docenthandleiding De belangrijkste boodschap aan de docent is dat hij de leerlingen veel vrijheid biedt, en alleen stuurt en begeleidt waar nodig. De leerlingen werken aan onderwerpen naar eigen keuze, geven het tijdschrift een zelfbedachte invulling en gaan met elkaar in gesprek over de eisen waaraan teksten moeten voldoen. Deze vrijheid moeten de leerlingen ook ervaren. Als echter blijkt dat deze vrijheid door leerlingen als te groot wordt ervaren, is de docent aanwezig om leerlingen op weg te helpen, bijvoorbeeld door ze een stappenplan te bieden voor het creëren van een criterialijst of door ze deze criterialijsten te bieden. Omdat deze lessenreeks afwijkt van het reguliere programma, dient de docent dat wat mogelijk is te implementeren in deze lessenreeks. Om die reden dient de docent de leerlingen uitleg te geven uit meerdere onderdelen van het blok schrijfvaardigheid, zodat hier later in het jaar geen aandacht meer aan besteed dient te worden. Deze uitleg bestaat uit de volgende onderdelen: geen sms-taal hoofdletters en leestekens komma voor want en maar vragen formuleren en beantwoorden schrijfschema inleiding, middenstuk en slot formeel taalgebruik juiste verwijswoorden publiek, tekstdoel Daarmee is niet alle stof van schrijfvaardigheid behandeld, maar wel een groot deel. Bovendien is dit de stof die relevant is voor deze opdracht. De docenten heeft klassikaal een kleine rol. Er zullen aan het begin van elke les enkele korte instructies worden gegeven, om de leerlingen op weg te helpen en om de leerlingen duidelijk te maken aan welke eisen ze moeten voldoen. Ook worden de beoogde doelen per les duidelijk gemaakt aan de leerlingen, zodat deze gericht aan het werk kunnen. Tijdens de lessen loopt de docent rond en krijgt deze inzicht in het niveau van de verschillende groepen. Wanneer blijkt dat er problemen ontstaan, grijpt de docent in. Maar niet door de leerlingen te vertellen wat ze moeten doen, maar door ze te vertellen hoe ze een probleem kunnen oplossen. 13