Het Socratisch Gesprek als methode voor kritisch denken

Transcriptie

1 Ontwerponderzoek Paper 2 Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Links Bibliografische referentie I.F. Hazewindus, drs. Filosofie Het Socratisch Gesprek als methode voor kritisch denken Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Van toepassing op alle jaarlagen waarmee Socratische Gesprekken gevoerd worden Socratisch Gesprek, kritisch denken, filosofie, dialoog, argumenteren n.v.t. Hazewindus, I.F. (2015). Het Socratisch Gesprek als methode voor kritisch denken. Amsterdam: Instituut voor de Lerarenopleiding, UvA. Begeleider(s) Wouter Schenke/Philippe Boekstal Beoordelaar(s) Wouter Schenke/Philippe Boekstal indien bekend Datum 10 juni 2015

2 Samenvatting paper 1 Ik wil graag testen of leerlingen door het voeren van Socratische Gesprekken meer aandacht krijgen voor de antwoorden van medeleerlingen, en meer kritisch gaan nadenken over hun eigen en andermans standpunten. Ik wil dit doen door in de maand april wekelijks een Socratisch Gesprek te voeren, waarbij minstens twee keer een vraag vanuit de klas beantwoord wordt. De leerlingen krijgen voorbereidende opdrachten en reflectieopdrachten mee om zich voor te bereiden op de gesprekken en erop terug te kijken. Lesopzet Voor de lessen Socratisch Gesprek wil ik de volgende opbouw aanhouden: 1. De week voor het gesprek krijgen de leerlingen informatie over het onderwerp. Zij krijgen de opdracht mee om zich thuis voor te bereiden op het gesprek, door middel van een opdracht. Deze opdracht houdt het definiëren van begrippen, het bedenken van een voorbeeld (het liefst uit eigen ervaring) en het formuleren van eventuele prealabele vragen 1 in. 2. Tijdens de les gaan we proberen de vraag te beantwoorden. We doen dit door eerst te kijken naar de prealabele vragen die eventueel eerst beantwoord moeten worden, willen we de hoofdvraag kunnen beantwoorden. De leerlingen moeten daarna allemaal hun voorbeeld voorleggen aan de groep, om te kijken met welk voorbeeld we het best aan het werk kunnen. Tijdens het gesprek wordt van de leerlingen verwacht dat ze dingen opschrijven. Consensus wordt zo goed mogelijk nagestreefd, hoewel 100% consensus misschien niet te verwezenlijken is. 3. Aan het eind van de les krijgen de leerlingen de opdracht mee om een korte samenvatting/reflectie te schrijven over het gesprek. Hoe hebben zij het ervaren? Hebben ze het idee dat we verder zijn gekomen (dichter bij een antwoord)? Hoe denken zij nu over hun eigen opvattingen? Het herschrijven van hun definitie hoort hier ook bij, om te reflecteren op de invloed van het gesprek op hun gedachten. Het onderwerp van het volgende gesprek wordt nu ook gecommuniceerd, en de leerlingen beginnen vanaf punt 1. Dan zijn er ook nog twee lessen waarbij de leerlingen zélf een vraag mogen inbrengen. In de eerste les Socratisch Gesprek krijgen zij al de opdracht om zelf alvast twee vragen te bedenken, één voor gesprek 3, en één voor gesprek 4. Via een Google-document (Google Classroom) kan de klas dan kiezen welke twee vragen zij het interessants vinden om in die lessen te bespreken. Voor deze vragen geldt vervolgens hetzelfde stappenplan als voor de twee geregisseerde lessen. Onderbouwing. Van de leerlingen wordt verwacht een eigen voor en na meting te doen, om hen zo te leren reflectief te zijn op hun eigen denkproces. Daarnaast is de herdefinitie (Knezic et al, 2009) heel handig voor de leerlingen om te kijken hoe de opvattingen van anderen hun denken beïnvloeden. Stel dat er na afloop van het gesprek een heel nieuwe definitie uit komt rollen, is het interessant om te zien dat anderen jou dus best iets kunnen leren over een ander perspectief. Tijdens een eerdere stage heb ik gemerkt dat het Socratisch Gesprek een goede manier is om leerlingen te leren om goed na te denken over wat zij zelf en anderen nu eigenlijk zeggen. Daarbij is het stellen van een eigen vraag vaak een extra grote motivatie om gezamenlijk naar een oplossing toe te werken: de leerlingen willen het antwoord dan echt weten, omdat zij zelf met de vraag zaten. Bovendien daagt het Socratisch Gesprek de leerlingen op een positieve manier uit om zichzelf te verantwoorden (Nelson, 1994); je doet het gesprek immers met z n allen, dus er kan altijd iemand 1 Een prealabele vraag is een vraag die gaat om het definiëren van begrippen. Stel dat ik als vraag neem: Is het doel van het menselijk leven gelukkig worden? Moet ik eerst de vraag Wat is geluk? beantwoorden.

3 zijn die jou vraagt de standpunt verder toe te lichten of te verhelderen. Als je dat niet doet, loopt het gesprek vast. De leerlingen willen in zo n geval toch ook aan hun medeleerlingen laten zien wat zij weten, en hoe of waarom ze dat weten. Op het Gymnasium is de competitie onder leerlingen bovendien wat hoger, waardoor zij zich vaak willen kunnen verantwoorden, om niet onder te doen voor klasgenoten. Ik heb besloten de voorbereiding van de lessen te laten verlopen via Google Classroom; op onze school loopt de schoolmail via Gmail; Google Classroom is dus voor iedere docent en leerling toegankelijk. Handig hieraan is dat je een digitaal leslokaal kunt ontwerpen, waarin je alle informatie overzichtelijk bij elkaar zet en leerlingen kunnen reageren op jouw posts. Daarbij kun je snel op één plek, zonder zorgen over tijdsdruk in de les zelf, keuzes maken over de vragen in het Socratisch Gesprek, door simpelweg een post te maken waarin je de leerlingen laat stemmen op hun favoriete vraag.

4 Bijlage 1: Leerlingmateriaal Het Socratisch Gesprek Definiëren van een begrip De week voor het Socratisch Gesprek krijg je te horen welke vraag we tijdens de les gaan beantwoorden. Voor de les moet je het volgende gedaan hebben: Definieer de belangrijkste begrippen uit de vraag. Doe dat zonder enige informatie, behalve je eigen verstand. Hoe zou jij het begrip dus definiëren? Voorbeeld: Wat is geluk? Definitie: Geluk is een toestand van de geest, waarbij je volledig tevreden bent met jezelf, het leven en het moment. Je definitie lever je aan het begin van de les bij de docent in. Prealabele vragen Voor sommige vragen die je stelt tijdens een Socratisch Gesprek, geldt dat je eerst een andere vraag moet stellen voor je de hoofdvraag kunt beantwoorden. Zo n vraag noemen we een prealabele vraag. Kijk naar de vraag die we gaan beantwoorden. Zijn er prealabele vragen die we eerst moeten beantwoorden? Als die er zijn, schrijf ze dan op. Neem je prealabele vragen mee naar de les. Voorbeeld Bedenk (als dat mogelijk is) een voorbeeld bij de vraag die we gaan beantwoorden. Probeer een voorbeeld uit je eigen ervaring te nemen. Reflectie achteraf Tijdens het gesprek wordt van je verwacht dat je aantekeningen maakt. Wat zeggen anderen dat jij goed vind (of juist helemaal niet)? Wat wil je zelf zeggen (handig om op te schrijven, dan kun je het niet vergeten)? Aan het eind van de les krijg je de volgende twee korte opdrachten: 1. Herschrijf je definitie bekijk de definitie die je vóór het gesprek gemaakt had. Ben je het nog steeds eens met deze definitie, of wil je hem veranderen? Schrijf je nieuwe definitie op. 2. Schrijf een korte reflectie op het gesprek. Wat vond je ervan? Hebben we iets bereikt? Kijk je nu anders tegen de vraag aan? Waarom wel of niet? Doe dit in maximaal 500 woorden. Je nieuwe definitie en reflectie mail je vóór de volgende les naar je docent. Eigen vraag Bedenk zelf twee vragen voor de twee laatste Socratische Gesprekken. Samen met de klas kiezen we via Google Classroom uit welke twee vragen we gaan beantwoorden. Voor deze twee vragen geldt ook: definieer, zoek de prealabele vragen, bedenk een voorbeeld, en reflecteer achteraf op het gesprek. De regels van het Socratisch Gesprek - Indien mogelijk hebben we een voorbeeld bedacht, van waaruit we verder denken - We doen geen beroep op autoriteit (in de krant stond dat, professor die en die zegt ) - De kennis komt dus van binnenuit, het gaat om je eigen ervaring en je eigen gedachten - Probeer altijd te zeggen Ik denk in plaats van ik vind - Iedereen doet zijn best om een bijdrage te leveren: de deelnemers luisteren naar elkaar en respecteren elkaars inbreng (niet erdoorheen praten, niet uitlachen etc.) - We streven zoveel mogelijk naar consensus, maar begrijpen dat dat niet altijd mogelijk is - Alle deelnemers kunnen elkaar aankijken

5 - De gespreksleider bewaakt de lijn van het gesprek, en stelt alleen verhelderende vragen. De deelnemers zijn echter ook verantwoordelijk voor de lijn van het gesprek: wanneer je ziet dat we afwijken, geef dat als deelnemer dan aan (en waarom we afwijken). - We zijn in het gesprek bezig om samen iets te bereiken, we voeren geen debat of discussie: val elkaar dus niet aan ( ja maar! ). - Bedenk steeds of je begrijpt wat een ander zegt. Vraag zo nodig om verheldering. - Geef altijd aan op wie of wat je reageert - Je moet op elk punt de lijn van het gesprek kunnen samenvatten, of kunnen herhalen wat degene voor jou gezegd heeft als de gespreksleider dat van je vraagt.

6 Bijlage 2: Docentenhandleiding Voor het Socratisch Gesprek heb je het volgende nodig: 1. Idealiter voer je het gesprek met een groep die niet kleiner is dan 6, en niet groter dan 15 leerlingen. 2. De tafels en stoelen moete in carré, ofwel hoefijzervorm staan, zodat alle leerlingen elkaar én de gespreksleider kunnen zien 3. Geef de leerlingen voor je begint een goede instructie: wat is bijvoorbeeld een filosofische vraag? Wat zijn prealabele vragen? Wat hebben ze nodig tijdens het gesprek? 4. Deel tijdens of voorafgaand aan het eerste gesprek altijd de regels van het Socratisch Gesprek uit. Vraag de leerlingen de belangrijkste (consensus, iedereen levert een even waardevolle bijdrage, geen debat, iedereen moet op elk moment het gesprek kunnen samenvatten) regels nog even kort te herhalen. 5. Een klok of timer om de tijd bij te houden. Begin het Socratisch Gesprek, indien ze er zijn, altijd met de door de leerlingen bedachte prealabele vragen. Als die beantwoord zijn, ga dan verder met het kiezen van het voorbeeld, indien het bedenken van een voorbeeld bij de betreffende vraag mogelijk was. Probeer vervolgens met de groep de hoofdvraag te beantwoorden. Als gespreksleider mag je verhelderende vragen stellen, maar nooit meedoen in het gesprek. Zorg ervoor dat je altijd ongeveer 10 minuten overhoudt om samen met de groep een (voorlopige) conclusie te trekken. Geef aan het eind van de les tot slotte de reflectieopdracht op: deze moeten de leerlingen voor de volgende les g d hebben. Tip: voor deze lessen kan het handig zijn een Google Classroom aan te maken. Via deze digitale leeromgeving kun je makkelijk al je bestanden delen met de klas, en kunnen de leerlingen direct reageren op eventuele posts die jij maakt in de leeromgeving. Als je de voortgang van de leerlingen wilt meten, laat ze dan aan het eind van je lesreeks Socratische Gesprekken een learner report invullen of een kort reflectieverslag (max. 1 a4) inleveren, waarin ze terugblikken op hoe ze de Socratische Gesprekken hebben ervaren in relatie tot de gewone lessen.