Dyslexie Diagose e behadelig va dyslexie Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad (SDN) Ddyslexie STICHTING ederlad Geheel herziee versie, 2008
G Geheel herziee versie, 2008 Deze brochure is de vierde, geheel herziee e aagevulde versie va de brochure die de Stichtig Dyslexie Nederlad i 2000 e 2004 deed verschije.
Dyslexie Diagose e behadelig va dyslexie Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad (SDN) Deze brochure is de vierde, geheel herziee e aagevulde versie va de brochure die de Stichtig Dyslexie Nederlad i 2000 e 2004 deed verschije. De herziee versie is verzorgd door: R. Kleije, A. Bosma, P. de Jog, K. Heema, J. Pasma, A. Paterotte, A. Ruijsseaars, A. Struiksma, K. P. va de Bos, A. va der Leij, L. Verhoeve, F. Wije. Geheel herziee versie, 2008
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad IIhoudsopgave 2 Voorwoord 3 Ileidig 4 Voorgeschiedeis 5 Het begrip dyslexie 7 1. Dyslexie i de DSM-IV 7 2. De defiities va IDA e PDDB 8 3. De defiitie va de SDN 9 Drie vorme va diagose 12 1. Oderkeede diagose 13 2. Verklarede diagose 14 3. Idicerede diagose 18 Kader 1: Diagostisch proces PDDB e SDN 23 Kader 2: Poortwachtersfuctie oderwijs 24 Kader 3: Poortwachtersfuctie gezodheidszorg 25 Behadelig va dyslexie 26 1. Ileidig 26 2. Doel va de dyslexiebehadelig 26 3. Istructiegevoeligheid 27 4. Evidece based elemete voor dyslexiebehadelig 29 5. Geprotocolleerd behadele 32 Kader 4: Behadelproces PDDB e SDN 37 Kader 5: Rol va ouders 38 Kader 6: Samewerkigsetwerk beroepsvereigige 39 Rapportage e dyslexieverklarig 40 1. De ihoud va het psychodiagostisch rapport 40 2. De bevoegdheid om ee dyslexieverklarig af te geve 41 3. De vorm e geldigheidsduur va de dyslexieverklarig 42 Bijlage 43 Bijlage 1. Voorbeeld Dyslexieverklarig 44 Bijlage 2. Refereties 46
Voorwoord De Stichtig Dyslexie Nederlad (SDN) spat zich sedert haar oprichtig, ovember 1983, i voor de overdracht va weteschappelijke keis over dyslexie aar professioals i het oderwijs e de zorg. De eerste brochure va de SDN i 2000, getiteld Dyslexie: Classificatie, Diagose e Dyslexieverklarig is voor veel psychodiagostici e behadelaars richtiggeved geweest. Deze was gebaseerd op het advies va de Gezodheidsraad aa de miister va VWS: Dyslexie: Afbakeig e Behadelig (Gezodheidsraad: Commissie Dyslexie, 1995). Na ee licht herziee tweede druk verschijt i 2004 ee derde druk va de SDN-brochure met ee grodige herzieig op basis va voortschrijded izicht e cotact met de praktijk. Ook de titel wordt da aagepast: Diagose va dyslexie. I het licht va recete otwikkelige is de brochure va 2004, u i 2008 wederom aa herzieig toe. Het weteschappelijk oderzoek heeft ieuwe izichte opgeleverd, die implicaties hebbe voor de defiiërig va dyslexie, de verschillede diagose e de behadelig. Het politiek e maatschappelijk kader voor de zorg aa mese met dyslexie is ook veraderd, u het College voor Zorgverzekerige ee Protocol Dyslexie Diagostiek e Behadelig (PDDB) heeft vastgesteld e behadelige vaaf 1 jauari 2009 oder bepaalde codities vergoed kue gaa worde. Bij het diagosticere e behadele va dyslexie moete vele, soms lastige, beslissige geome worde. Met de voorliggede brochure beoogt de SDN de professioal daarbij behulpzaam te zij door het biede va ee helder kader, gebaseerd op het PDDB. De komede jare zulle oderzoek e praktijk uitwijze hoe het PDDB zal worde uitgevoerd. De SDN stelt zich tot doel het PDDB te moitore e te evaluere volges de stad va de weteschap e praktijk. Dit i samewerkig met de istatie(s) die va overheidswege (VWS) hieri de eidveratwoordelijkheid krijge toebedeeld. DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 3
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 4 IIleidig Deze brochure richt zich op psychodiagostici / behadelaars i de kliische praktijk, het oderwijs e de oderwijsodersteuig. Met de groeiede aadacht voor dyslexie, e de recete otwikkelige met betrekkig tot de ikaderig va de zorg voor cliëte met dyslexie, eemt de behoefte aa heldere e weteschappelijk veratwoorde iformatie toe. Deze brochure is bedoeld om i die behoefte te voorzie e bevat, a ee schets va de voorgeschiedeis, de volgede oderwerpe: defiitie va dyslexie; diagose va dyslexie (oderkeed, verklared, idicered); behadelig va dyslexie; poortwachtersfuctie oderwijs e zorg; dyslexieverklarig.
VVoorgeschiedeis De diagostiek e behadelig va dyslexie heeft ee lage voorgeschiedeis, ook i os lad. De blijvede vrage over afbakeig, mogelijkhede voor behadelig e vereiste professioele expertise leidde i 1993 tot ee verzoek aa de Gezodheidsraad om te kome tot ee beleidsadvies. I 1995 preseteerde de raad het rapport Dyslexie: Afbakeig e Behadelig aa de miister va VWS (Gezodheidsraad: Commissie Dyslexie, 1995). Belagrijke pute daari ware de beschrijvede defiitie, de criteria voor de oderkeig va dyslexie als lees-/spelligprobleem, de adruk op de verscheideheid aa verklarede idividugebode factore e ee overzicht va de literatuur met betrekkig tot de effectiviteit va verschillede vorme va behadelig. Er werd ee pricipieel oderscheid gemaakt tusse sigalerig/remediërig (oderwijs) eerzijds e diagose/behadelig (gezodheidszorg) aderzijds. Verder werde complemetaire veratwoordelijkhede va oderwijs e gezodheidszorg beschreve. De aabevelige werde vertaald i deskudigheidseise die gesteld diee te worde aa de oderscheide iveaus va begeleide e behadele. Mede op basis va deze aabevelige heeft de Stichtig Dyslexie Nederlad (SDN) i 2000 ee brochure gepubliceerd Diagose va Dyslexie, die zij weg aar praktijk e beleid heeft gevode. I 2004 is deze brochure grodig herzie, oder meer op basis va de resultate va ee studie, i opdracht va het College voor Zorgverzekerige (CvZ) i 2002 e op verzoek va de miister va VWS, aar de stad va zake met betrekkig tot dyslexie i Nederlad (Blomert, 2002, i: Reij, 2003). DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 5
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad Recet is het politiek e maatschappelijk kader rod de zorg aa mese met dyslexie igrijped gewijzigd. Eid 2006 verschee oder auspicië va het CvZ het Protocol Dyslexie Diagostiek e Behadelig (PDDB; zie www.cvz.l). Dit protocol beoogt ee leidraad te zij voor het diagosticere, idicere e behadele va cliëte met dyslexie, met als doel het beschrijve va optimale zorg, gebaseerd op de huidige weteschappelijke, beroepsihoudelijke e maatschappelijke izichte. I het licht va dit protocol heeft het CvZ medio 2007 aa de miister va VWS geadviseerd om de diagostiek e behadelig va erstige dyslexie op te eme i het basispakket va de zorgverzekerig zoals omschreve i de Zorgverzekerigswet. De miister heeft begi 2008 aa de Tweede Kamer toegezegd de diagose e behadelig va erstige dyslexie met igag va 2009 i het basispakket op te eme. De vergoedigsregelig wordt stapsgewijs igevoerd i de periode tot e met 2013. De vergoedig va zorg i verbad met erstige dyslexie geldt i pricipe voor leerlige va 7 jaar e ouder i het primair oderwijs e leerlige i het speciaal oderwijs (voorzover er gee sprake is va co-morbiditeit). Stapsgewijze ivoerig beteket cocreet dat ouders i 2009 aaspraak kue make op vergoedig va de zorg waeer deze aavagt vóór de egede verjaardag va hu kid. Elk kalederjaar wordt deze leeftijdsgres met ee jaar opgetrokke, totdat i 2013 de zorg wordt vergoed voor alle leerlige i het primair oderwijs e leerlige i het speciaal oderwijs va 7 t/m 13 jaar. Na twee jaar (i 2011) vidt evaluatie plaats (www.mivws.l). 6
HHet begrip dyslexie Dyslexie ka op uiteelopede maiere gedefiieerd worde. I deze paragraaf illustrere we dat aa de had va drie represetatieve voorbeelde. Op basis hierva formulere we ekele uitgagspute voor ee heldere e werkbare defiitie va dyslexie. 1 Dyslexie i de DSM-IV Het wereldwijd gebruikte Diagostic ad Statistical Maual of Metal Disorders (DSM) (America Psychiatric Associatio, 1994), waarva i 2000 versie IV-TR TM uitkwam, beschrijft de stooris Readig Disorder (leesstooris, dyslexie) als volgt: A. De leesvaardigheid wijkt sigificat af va wat verwacht mag worde op basis va leeftijd, itelligetie e scholig. B. De leesstooris iterfereert erstig met de schoolvorderige i het algemee (of met activiteite i het dagelijks leve die leesvaardigheid vrage). C. Als er sprake is va ee zituiglijke stooris, da is het leesprobleem erstiger da gewoolijk, gegeve die coditie. I deze defiitie valt op dat de criteria uitsluited betrekkig hebbe op waareembare vaardighede. Het gaat dus om ee beschrijvede e classificerede defiitie, toegespitst op oderkeig. Dit blijkt met ame uit het discrepatiecriterium met betrekkig tot itelligetie e scholig, gevage i de zisede DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 7
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 8 ( ) wat verwacht mag worde op basis va leeftijd, itelligetie e scholig. Er wordt gee uitspraak gedaa over mogelijke oorzake va de stooris. Ee tweede kemerk va deze defiitie is dat deze iet allee kemerke va de stooris als zodaig omvat (criteria A e C), maar ook ee kemerk behelst dat gezie ka worde als ee gevolg va de stooris (criterium B), amelijk ee belemmerig va het fuctioere op school of elders i het dagelijks leve. 2 De defiities va IDA e PDDB De defiitie die gehateerd wordt door de Iteratioal Dyslexia Associatio (IDA; zie Lyo, Shaywitz & Shaywitz, 2003) luidt i vertalig als volgt: Dyslexie is ee specifieke leerstooris va eurobiologische oorsprog. De stooris wordt gekemerkt door moeilijkhede met accurate e/of vlotte woordherkeig e door gerige spellig- e decodeervaardighede. Deze moeilijkhede zij doorgaas het gevolg va ee stooris i de foologische compoet va taal e zij veelal overwacht i het licht va adere cogitieve vaardighede e aabod va effectieve istructie i de klas. Secudaire cosequeties omvatte probleme met begrijped leze e ee gerigere leeservarig, die de otwikkelig va de woordeschat e keis va de wereld kue belemmere. Het Protocol Dyslexie Diagose e Behadelig geeft de volgede werkdefiitie (Blomert, 2006, p. 5): Dyslexie is ee specifieke lees- e spelligstooris met ee eurobiologische basis, die wordt veroorzaakt door cogitieve verwerkigsstoorisse op het raakvlak va foologische e orthografische taalverwerkig. Deze specifieke taalverwerkigsprobleme wijke proportioeel af va het overige cogitieve, e m.. taalverwerkigsprofiel e leide tot ee erstig probleem met het leze e spelle va woorde odaks regelmatig oderwijs. Dit specifieke lees- e spelligprobleem beperkt i erstige mate ee ormale educatieve otwikkelig, die op grod va de overige cogitieve vaardighede geïdiceerd zou zij.
De defiities va IDA e PDDB kome op ee aatal belagrijke pute overee: 1. Beide verwijze iet allee aar kemerke va de stooris op vaardigheidsiveau (leze e spelle), maar ook aar de veroderstelde oorzaak, te wete specifieke taalverwerkigsstooris va eurobiologische oorsprog. 2. Er wordt ee discrepatie verodersteld met de otwikkelig va adere cogitieve vaardighede. Dit elemet is ook terug te vide i de DSM-IV defiitie. De iclusie va dit discrepatiecriterium is oder meer gebaseerd op de veroderstellig dat ee erstig probleem met leze e/of spelle bij ee kid met ee hoog IQ ee adere oorzaak heeft da eezelfde probleem i spelle e/of leze bij ee kid met ee laag IQ (maar iet metaal geretardeerd). I het laatste geval zou het probleem veroorzaakt kue worde door het lage IQ. 3. Beide defiities make ee opmerkig over de kwaliteit va het gegeve oderwijs. De IDA defiitie is het meest expliciet: het oderwijs moet adequaat zij geweest. 4. Beide defiities referere aa de cosequeties va dyslexie. Dat beteket dus dat iet allee de stooris, maar ook de daaruit voortvloeiede belemmerige deel uitmake va de defiitie. I dit opzicht is er ee overeekomst met de DSM-IV defiitie. 3 De defiitie va de SDN De SDN heeft i het verlede steeds ee puur beschrijvede defiitie va dyslexie gehateerd, e hecht eraa deze beaderig te cotiuere. Zolag de oorzake va de stooris iet volledig beked zij, kleeft aa het opeme va oorzakelijke factore i ee defiitie, ee zeker kliisch e weteschappelijk risico. Er bestaat weliswaar veel evidetie voor de opvattig dat dyslexie voortkomt uit ee specifieke verstoorde taalverwerkig, maar daaraast zij er serieus te eme aawijzige voor de ivloed va oder meer visuele (aadachts)probleme. Meer algemee gesteld lijkt dyslexie ee multifactorieel bepaalde stooris. Het opeme va ee betrekkelijk specifieke oorzaak i de defiitie verdraagt zich daarmee slecht. DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 9
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 10 Ook ziet de SDN af va het i de defiitie opeme va verwijzige aar belemmerige die uit de stooris kue voortvloeie. De vorm e de mate waari dergelijke belemmerige optrede zij sterk variabel. Dat wil zegge, gebode aa de persoo of de persoolijke omstadighede. I deze brochure worde dergelijke belemmerige uitsluited besproke i het kader va de idicerede (hadeligsgerichte) diagose. Teslotte blijft ook het aspect va de discrepatie met adere cogitieve vaardighede i de defiitie va de SDN achterwege. Ee dergelijke discrepatie is amelijk irrelevat voor de oderliggede cogitieve problematiek va dyslexie. Wel kue relatief lage cogitieve otwikkeligsmogelijkhede opgevat worde als ee vorm va co-morbiditeit die om aapassige va de behadelig vrage. De SDN hateert derhalve de volgede uitgagspute bij het defiiëre va dyslexie: De defiitie staat i het teke va beschrijvig e oderkeig (classificatie) va de stooris. Daarmee wordt iets gezegd over mogelijke oorzake, och over (oderwijs)belemmerige die ermee kue samehage. De defiitie heeft uitsluited betrekkig op de stooris zoals die zich maifesteert op vaardigheidsiveau. Objectief waareembaar gedrag i leze e spellig staat cetraal. Dyslexie is ee stooris i het leze of i het spelle op woordiveau, of i beide. Voor ee stooris i overweged de spellig wordt gee aparte term gebruikt. Wel wordt, idie odig, ee adere specificatie gegeve. Dyslexie is ee hardekkig feomee dat verbode is met idividugebode factore. Lees- e spelligprobleme die primair het gevolg zij va depriverede omgevigsfactore worde iet als stooris geclassificeerd. Dyslexie ka zich iet allee maifestere i de periode va het aalere va leze op woordiveau e spelle, maar ook op latere leeftijd.
Deze uitgagspute leide tot de volgede defiitie va dyslexie: Dyslexie is ee stooris die gekemerkt wordt door ee hardekkig probleem met het aalere e/of vlot toepasse va het leze e/of het spelle op woordiveau. DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 11
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad DDrie vorme va diagose 12 De SDN hateert, zoals i de eerdere versies va deze brochure, drie vorme va diagose: De oderkeede diagose De oderkeede diagose betreft het toewijze va ee idividu aa de categorie dyslexie op basis va ee aatal objectief waareembare kemerke of symptome. Dit wordt ook wel classificatie geoemd. Het oderkee c.q. classificere va stoorisse is ee belagrijke stap i het diagostisch proces. Er zij verschillede, iteratioaal geaccepteerde systeme voor de classificatie va stoorisse, waaroder de DSM-IV. Deze systeme wijze idividuele probleemgedragige (kemerke va het probleem) toe aa vooraf gegeve categorieë. Op deze wijze ka aa de had va ee set criteria ee stooris worde oderked e beoemd. We oeme ee dergelijke diagose i deze brochure da ook ee oderkeede diagose. Met de oderkeig va dyslexie als lees-/spelligstooris is gee verklarig gegeve met betrekkig tot de factore die er aa te grodslag ligge. Ook worde de oderwijsbelemmerige die ermee gepaard gaa iet uitgewerkt. De verklarede diagose De verklarede diagose heeft tot doel te kome tot ee samehaged beeld va de factore die te grodslag ligge aa de objectief waareembare stooris. Daarbij wordt erva uitgegaa dat de stooris multifactorieel bepaald ka zij, dat wil zegge het gevolg ka zij va diverse (combiaties va) tekorte of afwijkige i oderliggede cogitieve processe die, op hu beurt, veroorzaakt kue worde door ee disfuctioere va de hersee.
De idicerede diagose De idicerede diagose (ook wel hadeligsgerichte diagose geoemd) heeft betrekkig op globale richtlije voor ee aapak die gebaseerd zij op de oderkeede e de verklarede diagose, alsmede op de aalyse va evetuele bijkomede leer-, gedrags- e otwikkeligsstoorisse e va de belemmerige i oderwijs of maatschappelijk fuctioere die het gevolg zij va de dyslexie. 1 Oderkeede diagose De defiitie va dyslexie zoals door de SDN wordt gehateerd spreekt va ee hardekkig probleem. Die term wordt hier ader verklaard aa de had va twee kemerke: 1. Achterstad: het vaardigheidsiveau va leze op woordiveau e/of spellig ligt sigificat oder hetgee va het idividu, gegeve dies leeftijd e omstadighede, gevraagd wordt. 2. Didactische resistetie: het probleem i het aalere e toepasse va het leze e/of spelle op woordiveau blijft bestaa ook waeer voorzie wordt i adequate remediërede istructie e oefeig. Ad 1. Omdat dyslexie iet toegeschreve ka worde aa depriverede omgevigsfactore zij extere factore als gebrekkig oderwijs, socio-ecoomische status, culturele achtergrod e meertaligheid iet bepaled voor de achterstad. Ook idividuele factore die ee algemee ivloed hebbe op het fuctioere zoals ziekte, verstadelijke of zituiglijke hadicaps spele gee rol. Ad 2. Oder adequate remediërede istructie wordt verstaa hetgee het oderwijs ka bewerkstellige aa op het idividu toegesede maatregele op het gebied va istructie e begeleide oefeig. Ee taakgerichte aapak e zorgvuldige protocollerig zij daarbij belagrijke voorwaarde. Sids ee aatal jare doet het model va respose to istructio (RTI; Vaugh & Fuchs, 2003) of respose to DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 13
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 14 itervetio (Haager, Kliger & Vaugh, 2007) opgeld. Volges dit model ka adequate istructie e oefeig i de schoolcotext op drie iveaus worde gedefiieerd. Ghesquière e Va der Leij (2007) beschrijve dit als volgt: Het eerste iveau is goede leesistructie e oefeig i de klas volges de methodieke die daarvoor voorhade zij, met de juiste itetie, expertise e izet va de leerkracht. Het tweede iveau vraagt geprotocolleerd hadele volges de daarvoor voorhade zijde protocolle e methodieke te behoeve va de leerlige met lees- e spelligprobleme die iet voldoede hebbe aa het eerste iveau. Het derde iveau betreft de begeleidig (i of buite het oderwijs) va leerlige met hardekkige probleme i de vorm va gerichte leerhulp (remedial teachig), als aavullig op de hiervoor beschreve twee iveaus gedurede ee substatiële periode. De diagosticus diet a te gaa of de school zich i dit opzicht aar behore va haar taak gekwete heeft. Het vaststelle va de didactische resistetie veroderstelt dat adequate istructie e oefeig iet of ovoldoede helpe of dat de istructiegevoeligheid op het gebied va leze e spelle gerig is (Va der Leij, 2003). 2 Verklarede diagose Op basis va recete weteschappelijke evidetie ka de stooris dyslexie vastgesteld op grod va objectieve, beschrijvede criteria gerelateerd worde aa tekorte i de cogitieve mechaisme die aa het lere leze e spelle te grodslag ligge. Aa de tekorte op cogitief iveau ligge processe te grodslag op het iveau va het fuctioere va het brei, die op hu beurt geetisch bepaald kue zij. Vawege de multifactoriële bepaaldheid va dyslexie hoeve iet alle cogitieve dysfucties bij iedere dyslectische persoo i eve sterke mate aatoobaar of zelfs aawezig te zij. I deze paragraaf bespreke we dyslexie als specifieke leerstooris e oeme we ekele cogitieve e
eurobiologische factore die aa de omiddellijk waareembare symptome va dyslexie op vaardigheidsiveau ( hardekkige achterstad ) te grodslag (kue) ligge. Sommige daarva zij door de diagosticus zichtbaar te make, adere iet, of iet gemakkelijk. 2.1 Dyslexie als specifieke leerstooris De hardekkige achterstad i het lere leze hagt i veel gevalle same met ee sterk vermiderd vermoge om de associaties tusse schrifttekes e spraakklake te lere. Dit leerproces verloopt bij mese met dyslexie veel lagzamer da bij iet-aagedae idividue. Verder is het kemerked dat de selheid e het gemak waarmee woorde geleze worde bij ee persoo met dyslexie sterk beïvloed wordt door de factore gebruiksfrequetie e legte va de woorde. Laagfrequete woorde, pseudowoorde e ieuwe woorde worde door dyslectische lezers verhoudigsgewijs veel lagzamer geleze da door iet-dyslectische lezers (Va der Leij & va Daal, 1999). Waar iet-dyslectische lezers auwelijks beïvloed worde door verschille i woordlegte tot 5 à 6 letters, wordt de leestijd va ee dyslectische lezer sterk door legte beïvloed (Martes & De Jog, 2006; Spielli, De Luca, Di Filippo, Macii, Martelli & Zoccolotti, 2005). 2.2 Dyslexie e cogitie Zeer waarschijlijk is ee gebrekkige verwerkig va foologische iformatie éé va de belagrijkste cogitieve grodslage va dyslexie. Er is veel e overtuigede evidetie beschikbaar die erop wijst dat dyslexie gepaard gaat met tekorte i het foemisch bewustzij (zoals af te mete aa de vaardigheid i oder meer foologische aalyse e sythese) e, i midere mate, met ee beperkig va het verbale kortetermijgeheuge. Deze tekorte worde verodersteld ee gevolg te zij va ee ovoldoede gedetailleerde represetatie va gesproke woorde (woordvorme) i het lagetermijgeheuge. Dit laatste is mogelijk weer ee gevolg va ee probleem i de perceptie va (bepaalde) spraakklake (Sowlig, 2006; Vellutio et al., 2004). DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 15
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 16 Ee tweede belagrijke cogitieve idicator va dyslexie is ee trage beoemselheid (rapid amig: het sel e cotiu beoeme va symbole als letters, cijfers e i midere mate kleure e plaatjes). Ook dit heeft waarschijlijk te make met gebrekkige verwerkig va foologische iformatie. Ee trage beoemselheid betreft echter ee ader aspect va foologische verwerkig. Foemisch bewustzij is woord-aalytisch e sublexicaal va aard, terwijl beoemselheid de lexicale toegag betreft, dat wil zegge de selheid waarmee woorde (ame va objecte e dergelijke) uit het lagetermijgeheuge opgehaald worde. De samehag tusse scores op beoemtake e foemische-bewustzijstake is betrekkelijk laag. Beide cogitieve vaardighede hebbe da ook ee aparte diagostische fuctie (Wolf & Bowers, 1999; Va de Bos, Ruijsseaars & Lutje Spelberg, 2008). Teslotte is er ee breed spectrum aa bevidige met betrekkig tot tekorte i basale iformatieverwerkigsprocesse buite het taaldomei. I het bijzoder is geweze op ee traagheid i de perceptie va sel verdwijede of wisselede visuele e auditieve stimuli, oafhakelijk va de betekeis va die stimuli (bijvoorbeeld flitse, korte of repeterede tootjes). Daaraast zij er idicaties dat itrae itermodale discrimiatieprocesse waari temporele aspecte ee rol spele ee verstoorde otwikkelig vertoe. Dit soort tekorte lijkt echter bij ee miderheid va de dyslectici voor te kome. (Démoet, Taylor & Chaix 2004; Ramus, Rose, Daki, Day, Castellote, White & Frith, 2003). 2.3 Dyslexie e eurobiologie De afgelope jare zij er belagrijke publicaties verschee over de eurobiologische grodslag va dyslexie (Habib, 2000). Met behulp va modere beeldvormede techieke (MRI, fmri e PET-scaig) e eurofysiologische techieke (evet related potetialoderzoek e euroale brolokalisatietechieke) worde bij dyslectici specifieke euroaatomische e eurofysiologische afwijkige beschreve. Deze afwijkige zij gelocaliseerd i hersegebiede waarva beked is dat zij betrokke zij bij de ormale otwikkelig e toepassig va het leze/spelle e de cogitieve fucties die daaraa zij gerelateerd. Het betreft hier met ame de taalfucties. Deze gebiede ligge overweged
i de likerhersehelft, i de frotaalkwab, i de overgag va temporaalkwab aar pariëtaalkwab e i de overgag va temporaalkwab aar occipitaalkwab. Uit post mortem oderzoek bij mese met dyslexie is gebleke dat het herseweefsel, vooral i de liker frotale herseschors, maar ook i adere dele va de likerhersehelft, microscopische aalegstoorisse toot, die het fuctioere va de herseschors egatief kue beïvloede. Deze aalegstoorisse (clustertjes va zeuwcelle op verkeerde plaatse e miuscule afwijkige i de plooiig e lamierig va de herseschors) otstaa door abormale migratie e maturatie va euroe tijdes de vroege (foetale) otwikkelig va de hersee. Er is gesuggereerd dat deze micro-aatomische afwijkige oorzakelijk i verbad staa met het foologische verwerkigs- e represetatietekort, dat i de vorige sectie beschreve werd, maar de evidetie voor deze uitspraak is echter og beperkt. Vooralsog zij de hier geoemde bevidige vooral va belag bie het fudameteel weteschappelijk oderzoek, waari risicogroepe va iet-risicogroepe worde oderscheide, maar og iet geschikt voor idividueel diagostische toepassig. De gedragsweteschappelijke diagosticus is dus voorlopig og iet i staat om de geoemde afwijkige vast te stelle. Ook de reguliere (kider) eurologie moet og ee aatal otwikkelige doormake, alvores deze afwijkige met het huidige medische stadaard istrumetarium (iclusief hersescaers) zichtbaar te kue make. De otwikkelige op dit terrei diee desaliettemi door psychodiagostici e behadelaars goed i de gate gehoude te worde. 2.4 Dyslexie e erfelijkheid De laatste deceia is aar vore gekome dat de eurobiologische basis va dyslexie voor ee groot deel bepaald wordt door geetische factore (Démoet et al. 2004; Paracchii, S., Scerri, T. & Moaco, 2007). Imiddels is voor meerdere chromosome e (kadidaat)gee ee verbad gelegd met dyslexie. Elk va de geïdetificeerde gee lijkt ee rol te spele i de otwikkelig va het brei. Het gaat met ame om de DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 17
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 18 uitgroei va zeuwuitlopers (axoe) e de migratie va euroe i de foetale periode. Deze euroale migratie is ee essetiële stap i de otwikkelig va de herseschors (eocortex). De overervig va dyslexie verloopt iet simpel e is iet altijd eevoudig aatoobaar. Het is bijvoorbeeld aaemelijk dat de erfelijke compoet pas tot expressie ka kome idie er sprake is va éé of meer bijkomede factore. Daaraast kue er ook beschermede factore zij, die er voor zorge dat dyslexie iet of auwelijks tot expressie komt (compeserede mechaisme). Niettemi ka erfelijke aaleg bij kidere die og iet aa leze e spelle toe zij als risicofactor aagemerkt worde. Met adere woorde, het staat op dat momet iet met zekerheid vast dat het kid i kwestie ook lees- e spelligprobleme zal otwikkele; de kas daarop is echter wel verhoogd (geschat: 30-40%). Voor de diagosticus is het va belag om bij kleuters e begiede lezers alert te zij op maifeste tekee va dyslexie i de familie. I latere fase, waeer eemaal is vastgesteld dat er sprake is va ee hardekkige stooris, ka het gegeve dat dyslexie i de familie voorkomt ee belagrijke odersteuig voor de diagose dyslexie zij. Overiges wordt beadrukt dat de kas op dyslexie iet uitgeslote is waeer er bij directe familielede gee tekee va dyslexie worde gevode. 3 Idicerede diagose De globale richtlije voor de idicerede diagose zij gebaseerd op: de oderkeede e de verklarede diagose e de daarva afgeleide specifieke pedagogischdidactische behoefte met betrekkig tot leze e spelle; de aalyse va de oderwijs- e beroepsbelemmerige die het gevolg zij va de dyslexie; het evetuele samegaa va dyslexie met adere gediagosticeerde leer-, gedrags- e otwikkeligsstoorisse (co-morbiditeit); De aalyse va de (evetuele) gevolge va dyslexie op het psychosociaal fuctioere (secudaire probleme)
3.1 Specifieke e pedagogisch-didactische behoefte Zowel de bevidige va de oderkeede diagose als de verklarede diagose biede aakopigspute voor idicerig te behoeve va voor de had liggede passede behadelige volges de stad va de weteschap e praktijk. I ee aatal gevalle ka hierva beredeeerd worde afgeweke e/of gekoze worde voor gee behadelig of voor uitstel va behadelig. Bij deze afwegig is ee aalyse va de volgede factore va belag. 3.2 Belemmerige Het is evidet dat de stooris dyslexie i oze geletterde cultuur erstige oderwijsbelemmerige met zich meebregt. Zo ka de otwikkelig va de verbale competetie (oder meer woordeschat, verbaal redeere, begrijped leze) door mider lees- e schrijfervarig achterblijve. Ook kue otwikkeligsmogelijkhede op diverse adere gebiede gefrustreerd rake, bijvoorbeeld waeer de dyslexie de aaleidig is om oderwijs iet op het optimale iveau te kue volge of waeer schoolse kwalificaties die igag geve tot verdere scholig iet gehaald (dreige te) worde. Het zij vooral de erst e aard va deze belemmerige, die bepaled zij voor het stelle va ee idicatie tot behadelig (aar aalogie met de DSM-IV). Het is uiteraard va belag dat i de aalyse va de belemmerige ook rekeig wordt gehoude met de eise die de cotext aa de lees- e spelligvaardigheid va de betrokkee stelt. Erst e aard va belemmerige worde mede bepaald door de omstadighede waari de persoo zij lees- e spelligvaardigheid fuctioeel moet toepasse, i.c. de leeromgevig i het oderwijs, de werkplek da wel ee adere situatie. De belemmerige kue op de ee plek aders zij da op de adere: dek bijvoorbeeld aa VWO versus VMBO waar meer/mider aaslag gedaa wordt op geletterdheid. Dat geldt ook voor leeftijd: zo kue compeserede dyslectici het i het PO og ét redde, terwijl zij door de mad valle i het VO. Leeftijd e omstadighede duide dus op de situatie waari de betrokkee op basis va leeftijd, aaleg e talet is terechtgekome e waar ee beheersig va leze op woordiveau e spelle wordt vereist, DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 19
DIAGNOSE EN BEHANDELING VAN DYSLEXIE Brochure va de Stichtig Dyslexie Nederlad 20 waaraa hij/zij, qua accuratesse e/of vlotheid, duidelijk iet voldoet. Voorodersteld wordt dat de situatie waari de betrokkee verkeert (of, waeer het om ee progose gaat, gaat verkere) i overeestemmig is met zij/haar otwikkeligsmogelijkhede i algemee zi e iet uitsluited is aagepast aa het leese spelligiveau. Daaraast kue er ook allerlei compeserede factore i het idividu of de omgevig zij die meegewoge diee te worde i het taxere va de erst e aard va de belemmerige e i het aageve va de specifieke pedagogisch-didactische behoefte die daarmee samehage. Belemmerige i het oderwijs e de werksituatie kue drie vorme aaeme: probleme met take, vakke e situaties die ee beroep doe op geletterdheid; frustratie va otwikkeligsmogelijkhede door ovoldoede geletterdheid; probleme met het behale va schoolse kwalificaties i overeestemmig met de otwikkeligsmogelijkhede. Voor joge leerlige i het primair oderwijs zal veelal ee behadelig geïdiceerd worde die de leese spelligvaardigheid verhoogt. Naarmate leerlige ouder worde zal daaraast de behoefte aa extra faciliteite als tijdverlegig, gebruik va auditieve odersteuig va tekst of gebruik va de computer met diverse softwareprogramma s oodzakelijk zij (zie Protocolle Leesprobleme e Dyslexie voor het primair oderwijs (Wetik e Verhoeve, 2004, 2005; Wouters e Wetik, 2005; Wetik, Verhoeve & va Druee, 2008)). I het voortgezet oderwijs ka dispesatie voor het lere va ee modere vreemde taal geïdiceerd worde (zie Protocol Dyslexie Voortgezet Oderwijs (Heema, Kleije & Smits, 2004)). Dergelijke faciliteite zij meestal ook i het Hoger Oderwijs oodzakelijk. Daar ka da verlegig va studietijd bijkome om de kwalificaties te hale die passe bij de cogitieve mogelijkhede va ee studet (zie Protocol Dyslexie Hoger Oderwijs (Kleije & Loerts, 2006)). Dit geldt ook voor het Middelbaar Beroepsoderwijs. Voor dit oderwijsveld is eid 2009 ee Protocol Dyslexie voorzie.