ABN AMRO Blikt Vooruit

ABN AMRO Blikt Vooruit september 2012 Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

Agenda 1. Cultuurverandering 2. Europese scenario s bepalen de toekomst 3. Nederlandse economie blijft fragiel 4. Miljoenennota en uitdaging voor Rutte II 5. Wat betekent dit voor u? 2

Cultuurverandering (1/3) Accepteer dat het feest voorbij is } Denk in lange termijn } Het wordt hard werken om baten te genereren dus wees kostenbewust } Beloning op basis lange termijn en reële prestatie 3

Cultuurverandering (2/3) Kom van je troon af } Klant centraal: klant is koning } Lange termijn relatie waarmaken } Transparantie en begrijpelijke producten } Zoek dialoog met stakeholders en toezichthouders } Op zoek naar de Ja } Niet meer De Bank maar Bank Anno Nu 4

Cultuurverandering (3/3) Doe geen gekke dingen } Groei organisch } Houd voldoende buffers aan } Wees risicobewust } Geen tweedehands spul } Geen proprietary trading } Investment Banking alleen ten dienste van en in het verlengde van echte klantbehoefte 5

De eerste drie sheets worden veelvuldig gebruikt voor interne presentaties bij ABN AMRO en geven in kort bestek weer welke cultuurverandering er de laatste jaren binnen de bank is ingezet. Het zijn noodzakelijke veranderingen die zijn ingegeven door de financiële crisis. Het is al weer 4 jaar geleden dat deze begon in september 2008 met de val van de investment bank Lehman Brothers en zich vervolgens als een olievlek over de wereld heeft verspreid. De banken moeten accepteren dat 'het feest voorbij is' en er moet hard worden gewerkt om het vertrouwen van de maatschappij terug te winnen. Zo moeten bijvoorbeeld de beloningen (weer) in verhouding zijn met de geleverde prestatie en heeft ook kostenbewustzijn absolute prioriteit. We moeten van onze troon afkomen en de klant weer centraal stellen. Niet concentreren op individuele transacties, maar investeren in langdurige relaties met onze klanten. Een derde punt is dat banken geen gekke dingen moeten doen. De financiële crisis heeft duidelijk gemaakt dat banken te weinig buffers hadden. ABN AMRO zal zorgen voor voldoende buffers, zodat we goed zijn voorbereid mochten zich nieuwe tegenslagen voordoen. Dit betekent ook dat er geen leningen van andere banken worden overgenomen ('tweedehands spul'), omdat de onderliggende risico's hiervan niet volledig zijn in te schatten. Verder begeeft de bank zich niet langer op het terrein van de 'proprietary trading', dus het voor eigen rekening en risico innemen van posities, bijvoorbeeld in een bepaalde munt, aandeel of verwachte renteontwikkeling. We begeleiden wel fusies en overnames, plaatsen obligaties en hebben wel een rol gespeeld bij alle beursgangen van de afgelopen jaren omdat dat een vorm van investment banking is die ten dienste staat van een reële klantbehoefte. 6

Overheidsfinanciën in de eurozone (2011) Schuld EUR Mld Schuld % BBP < 90 Begrotingsaldo % BBP < 7 Griekenland 347 163-9 Ierland 162 108-13 Italië 1,884 121-4 Frankrijk 1,689 85-5 Spanje 706 69-9 Duitsland 2,090 81-1 Nederland 389 65-5 Eurozone 8,192 88-4 8

De tabel geeft een overzicht van de overheidsfinanciën in de eurozone, die duidelijk laat zien hoe groot de problematiek is. In de middelste kolom wordt de schuld ten opzichte van het BBP weergegeven. Uit onderzoek is gebleken dat als een land een schuld heeft van meer dan 90%, dat de kans dan zeer groot is dat een land niet aan zijn verplichtingen zal voldoen. Ten eerste omdat de rentelasten bij een dergelijke schuld zo hoog zijn dat andere overheidsuitgaven worden wegdrukt; ten tweede omdat het vertrouwen in dat land dan zo laag is, dat niemand meer de obligaties van dat land wil kopen. De rechter kolom geeft aan wat het tekort is op de begroting. Hierbij is uit onderzoek gebleken dat als het tekort groter is dan 7% van het BBP dat dan de overheidsfinanciën zijn ontspoord. Koploper is inderdaad - Griekenland met een schuld ter grootte van 163% van het nationaal inkomen en een tekort van 9%. Maar ook een land als Frankrijk komt er niet goed uit. Nederland staat genoteerd met een schuld van 65%, een percentage dat volgens de Miljoenennota gaat oplopen tot 72%. Dat Nederland in deze lijst toch een groene dus 'veilige' kwalificatie krijgt, is omdat wij tot de top vier van Europa behoren. Voor echte stabiliteit van overheidsfinanciën moet er eigenlijk naar het groeien stabiliteitspact worden gekeken. Hierin staat beschreven dat geen schuld hoger dan 60% van het nationaal inkomen mag zijn en het overheidstekort maximaal 3%. Als dit als criteria wordt genomen dan zou er geen land uit deze lijst in het groen staan en zouden ze dus allemaal 'in het oranje of rood' terecht komen. In de eerste kolom staat de omvang van de schulden. Daarin is dus te zien hoe groot deze schulden zijn geworden. Italië alleen al heeft een schuld van 1884 miljard en dat is al veel groter dan het huidige noodfonds. 9

Loonkosten per eenheid product industrie 150 Index, 2000 kw 1 = 100 135 120 105 90 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 Eurozone Italië Spanje Gew. gem. Port. en Griek. Bron: Thomson Reuters Datastream 10

Naast de sterk oplopende overheidsschulden van de Zuid-Europese landen is er nog een andere belangrijke reden dat het slecht gaat met die economieën. Deze landen hebben aan concurrentiekracht verloren omdat ze een sterke loonstijging hebben doorgevoerd in de afgelopen jaren. In Italië bijvoorbeeld zijn de loonkosten per eenheid product gestegen van 100% in 2000 naar meer dan 135% in 2011. Dus er wordt 35% meer loon betaald zonder dat de productiviteit is gestegen in diezelfde periode. En dit terwijl de rest van de eurozone in maar 7% in loon is gestegen. Dus om weer te concurreren met de eurozone zullen de lonen in de Zuid-Europese landen sterk moeten dalen. 11

Langdurige aanpak PIIGS } Nationaal, verkiezingsbestendig akkoord } Begrotingstekort wegwerken } Staatsschuld terugbrengen } Groei door vergroten concurrentievermogen } Communiceer je lange termijn pad 12

Langdurige aanpak Europa } Politieke bereidheid om landen die hun best doen vastberaden te steunen } Noodfonds moet landen bijstaan } ECB (dan toch maar) een belangrijke rol } Institutionaliseer begrotingsdiscipline 13

Hoe kunnen de zogenoemde 'PIIGS'-landen (Portugal, Ierland, Italië, Griekenland, Spanje) uit de problemen komen en wat betekent dit voor de rest van Europa. De oplossing is bijna gelijk aan het scenario van Nederland in de jaren '80 en de belangrijkste punten staan op de sheet vermeld. Overigens is de situatie in Zuid-Europa veel ernstiger dan toen, in financiële zin. Bovendien is er door o.a. de vergrijzing maar beperkt de mogelijkheid om uit de schuld te groeien. Het is van groot belang dat de markt vertrouwen blijft houden in de ingeslagen weg van de Zuid-Europese landen. De rest van Europa moet doen wat het afgelopen jaar eigenlijk ook al is gebeurd: druk uitoefenen op de PIIGS-landen om alle gemaakte afspraken na te komen en dan wel de helpende hand toesteken als zulke landen deze discipline inderdaad tonen. Dit zal een lang traject zijn dat waarschijnlijk tot het volgende decennium zal duren. We moeten ons mentaal voorbereiden op meerdere jaren van volatiliteit en nervositeit. Tegelijkertijd heeft bijvoorbeeld Ierland het jaar tussen de vorige en deze Prinsjesdag goed gebruikt om zaken te verbeteren. Een aantal landen, zoals Griekenland en Spanje, hebben al een loondaling doorgevoerd en zo de eerste stappen naar herstel gezet. 14

De afweging Bijdrage leningen en garanties 15 mld Kosten van totale break-up t.o.v. 2011 40 mld BBP 90 mld Huizen 500 mld Aandelen 15

De weegschaal symboliseert de afweging waarvoor we in Europa staan. Het is een inschatting van het risico over de houdbaarheid van het eurosysteem. Nederland levert thans een bijdrage van EUR 15 miljard aan leningen en garanties voor de Zuid-Europese landen een bedrag dat nog verder zal toenemen als het noodfonds er is. Maar steunen we die landen niet, dan is er een aanzienlijke kans dat de hele eurozone uiteen valt. Een schatting van de kosten voor Nederland in dit scenario staan aan de rechterkant van de weegschaal. Het BBP van Nederland zou dalen met EUR 40 miljard, de waarde van de huizen zou met eenderde dalen (90 miljard) en de AEX zou met 45% omlaag gaan, een neergang die ons EUR 500 miljard zou kosten. Dit is dus wel het ergst denkbare scenario er zijn ook mildere varianten denkbaar maar op deze manier wordt het wel heel duidelijk voor welke lastige afweging Europa staat. Ook als één land de eurozone verlaat kan de schade zeer groot zijn. Er kan een domino effect ontstaan waardoor andere landen in problemen komen. Bij het omvallen van Lehman Brothers zijn de onderlinge afhankelijkheden van landen en de financiële sector sterk onderschat. Met de maatregelen die er worden genomen neemt het risico op het uiteenvallen van de eurozone dus af. Echter als dat toch zou gebeuren dan is de uiteindelijke schade groter. 16

Wereldwijde Blik Vooruit % groei BBP eurozone VS Nederland 6 4 2 0 1,5% - 2-4 - 6 '08 '09 '10 '11 '12 '13 BRIC Landen: Afkoeling Bron: Thomson Reuters Datastream (realisaties) en ABN AMRO (prognoses) 18

Nadat we in 2012 te maken hadden met een kleine economische krimp, is de verwachting dat 2013 een kleine groei van circa 0,75% zal laten zien. Maar van een echt herstel zal voorlopig nog geen sprake zijn. Wij verwachten dat de gemiddelde groei de komende jaren maximaal zo'n 1,5% zal bedragen. De afbouw van de schulden van de overheden dus ook die van de Nederlandse overheid heeft namelijk een dempend effect op de groei. Het herstel neemt eigenlijk de vorm aan van een wortelteken. Voor wat betreft Nederland zal de groei met name moeten komen van de export, waarbij ons land het (bijna) altijd iets beter doet dan de wereldhandel. Dat komt omdat wij relatief kwalitatief goede producten exporteren. Wij verwachten dan ook een groei in de export van ongeveer 3%. 19

2013: Einde aan krimp consumptie? 3 2 1 0-1 -2 % jaar op jaar Pensioen, baan, hypotheek, aandelen, euro, koopkracht -3 05 06 07 08 09 10 11 12 13 Reëel beschikbaar inkomen Part. consumptie Bron: CPB 20

En wat gebeurt er met de binnenlandse economie? De consument maakt zich grote zorgen en houdt de hand dus op de knip. Niet onbegrijpelijk, als we in ogenschouw nemen dat we al vijf jaar te maken hebben met een koopkrachtdaling. Maar kijk je naar het feitelijke gedrag van consumenten de lichtgroene balk in het plaatje dan is te zien dat we nóg minder hebben uitgegeven dan we op basis van de koopkrachtdaling hadden moeten doen. Mensen zijn dus gaan sparen. Voor 2013 verwachten wij een heel kleine koopkrachtdaling minder dan 1% -, waardoor de gemiddelde consument zal besluiten het uitgavenpatroon te handhaven op het niveau van 2012. De economie zal het dus niet van de consumentenbestedingen moeten hebben. 21

Bedrijven investeren weer in 2013 86 84 82 80 78 76 74 72 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 20 10 0-10 -20 Bezettingsgraad (%; l.a.) Bedrijfsinvesteringen (% j-o-j; r.a.) Bron: CBS, Thomson Reuters Datastream 22

Kijken we naar de bedrijven in ons land, dan zien we een gemengd beeld. Een bedrijf dat exporteert profiteert van de waarschijnlijk iets aantrekkende export, waardoor er wat ruimte ontstaat om te investeren. Richt een bedrijf zich met name op de binnenlandse markt waar de vraag dus niet zal groeien dan is er ook geen reden om te investeren. In totaal wordt voor de bedrijfsinvesteringen een groei verwacht van ongeveer 3%. De bezettingsgraad in Nederland ligt momenteel tussen de 75 en 80%. Dat wil zeggen dat machines, (vracht)auto's, etc. ongeveer 20 à 25% van de tijd niet worden gebruikt. Er is dus nog voldoende ruimte om te groeien met de bestaande productiecapaciteit en investeren is daarom geen absolute noodzaak. Naast de export (buitenland), de consument en de bedrijfsinvesteringen is de overheid de vierde pilaar in de economie. En deze zal de economie in 2013 niet gaan helpen zoals we in de volgende slides zullen zien. 23

Tekort overheid verder omlaag in 2013 2012 dankzij Regeerakkoord Rutte I 2013 door Lente-akkoord (Kunduz akkoord) 2013/2014 door Regeerakkoord Rutte II 1 0-1 -2-3 -4-5 -6 In % BBP '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13 Bron: Miljoenennota, 2013, MEV 2013 25

In de Miljoenennota van 2013 zijn de effecten zichtbaar van het kabinet Rutte I en van het Lente-akkoord (Kuduz-akkoord). Mogelijke additionele maatregelen kunnen door het aankomende kabinet Rutte II worden genomen. Het volgende kabinet heeft echter maar kort de tijd om veranderingen door te voeren omdat een belasting maatregel (behalve de BTW) voor 1 januari moet worden goedgekeurd en gepubliceerd om in dat jaar van kracht te zijn. Duidelijk is dat de overheid in 2013 gaat bezuinigen om het overheidstekort terug te dringen tot 2,7%, waarmee Nederland weer binnen de 3% van het groeien stabiliteitspact komt te zitten (de rode lijn). En uitkomen op een tekort van 2,7% betekent dat er in totaal EUR 12,4 miljard moet worden bezuinigd. Die 12,4 miljard kan worden bereikt door óf minder uit te geven óf door een verhoging van belasting en premies. EUR 2,4 miljard wordt bezuinigd door bevriezing van de ambtenarensalarissen en efficiencymaatregelen in de gezondheidszorg. De overige EUR 10 miljard zal worden gerealiseerd door belastingen premieverhoging. 26

Lasten gaan in 2013 per saldo verder omhoog } Verhoging BTW 19 > 21% (1 oktober 2012) } Vergoeding woon-werkverkeer niet langer onbelast } Verhoging tarief 1e schijf IB } Niet indexeren schijfgrenzen/ heffingskortingen IB voor inflatie } Aflopen maatregel vervoegd afschrijven } Hogere Zvw-premies } Hoger eigen risico Zvw } Verhoging accijnzen } Verhoging energiebelastingen } Ook enkele kleine lastenverlichtingen (o.a.): verlagen WAO-premies verhoging ouderenkorting 27 Bron: CPB, MEV 2013

Dit kabinet heeft ervoor gekozen om de lastenverzwaring voor een derde bij de bedrijven te leggen en voor tweederde bij de gezinnen. De belangrijkste ingrijpende maatregelen waarmee gezinnen en IB-ondernemers te maken gaan krijgen, staan op deze sheet vermeld. De belastingheffing op de vergoeding woon-werkverkeer moet een bedrag van EUR 1,2 miljard gaan opleveren. Tegen deze maatregel bestaat veel weerstand; bij de vakbeweging, maar ook bij de werkgevers, omdat zij bij de volgende caoonderhandelingen looneisen vrezen ter compensatie van deze maatregel. Zou men door alle weerstand uiteindelijk toch van deze maatregel afzien, dan moet wel een andere besparing ter grootte van dit bedrag worden gevonden. 28

Nederland 5 e op lijst meest concurrerende landen 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 Zwits Fin Ned VS HK Oost Fra Ier Spa Pol Lit Port Sing Zwe Dui VK Jap Den Noor Bel Lux Est Tsjech Ita Mal Bron: World Economic Forum 29 Bron: World Economic Forum

Tot nog toe hebben we een somber beeld geschetst van de economische situatie in met name Europa. Maar er is toch ook iets positief te melden. Het World Economic Forum een onafhankelijke organisatie heeft begin september een ranglijst uitgebracht met de meest concurrerende landen ter wereld. Nederland staat nummer vijf op die lijst. Dat is goed nieuws, want het betekent dat ons land goed gepositioneerd is om de internationale concurrentie van alle landen in de wereld aan te kunnen. Het is ook goed nieuws, omdat er een sterke samenhang bestaat tussen de concurrentiekracht van een land en het inkomen per hoofd van de bevolking. Hoe groter de concurrentiekracht, hoe hoger dat inkomen. Dit verband is goed te zien in de slide hieronder. En een hoog inkomen is goed voor de welvaart en vervolgens ook voor het welzijn. Want zaken als bijvoorbeeld zorg en natuurontwikkeling zijn dan beter te betalen. 30

Concurrentiekracht verhoogt inkomen per persoon BBP p.p in $ 000 120,00 Luxemburg Qatar 100,00 Noorwegen 80,00 UAE Australie Zwitserland 60,00 40,00 20,00 0,00 2,5 3 Griekenland Venezuela 3,5 4 Concurrentiekracht Kuwait Italie 4,5 Ierland Spanje USA Japan Zuid Korea Saudi Arabie Taiwan Malaysia China 5 Zweden Singapore Duitsland Groot Brittannië 5,5 6 NL 31

Hoe kun je concurrentie van globalisering aan? Positie Score NL Hoogste Score ontwikkeld bedrijfsleven 4 5,63 5,80 gezondheid en basisonderwijs 5 6,60 6,82 hoger onderwijs en training 6 5,79 6,18 efficiëntie goederenmarkt 6 5,29 5,60 instituties 7 5,92 6,07 infrastructuur 7 5,72 6,72 technologische alertheid 9 5,98 6,29 innovatie 9 5,31 5,78 efficiëntie arbeidsmarkt 17 4,99 5,90 ontwikkelde financiële markten 20 4,96 5,89 marktomvang 20 5,11 6,93 macro-economische omgeving 41 5,20 7,00 Bron: World Economic Forum 32

In hetzelfde rapport staat ook aangegeven op basis van welke criteria is vastgesteld hoe groot de concurrentiekracht is. Het is nu zaak dat we de goede punten weten vast te houden (groen) en verbeteringen aanbrengen op de terreinen waar we matig (oranje) of zelfs slecht (rood) scoren. Een punt waar Nederland moet verbeteren is technologische alertheid. Hierbij gaat het om hoe snel nieuwe technologieën worden gebruikt in een land, of hoe groot de breedband capaciteit is om de alsmaar hogere datastroom goed te kunnen verwerken. Een ander punt is de efficiënte van de arbeidsmarkt. Hoe eenvoudig kunnen bedrijven nieuwe mensen aannemen, maar ook weer laten gaan indien dit nodig is als de zaken minder gaan. Hier ontstaat een dilemma. Voor een individu kan een flexibele arbeidsmarkt veel onzekerheid betekenen. Voor bedrijven en de economie als geheel is een efficiëntere arbeidsmarkt beter. Hiervan profiteert de overheid en ook de mensen in een land. Zoals in de lijst te zien is, scoort Nederland met name slecht op het terrein van de macro-economische omgeving. Er is veel onzekerheid over de economie en over wat de overheid gaat doen. Duidelijkheid is dus gewenst. En het is vooral belangrijk dat er nu snel een einde komt aan de discussie over de hypotheekrenteaftrek. De ontwikkeling van de huizenprijzen heeft een grote impact op de vermogenspositie van de consument in Nederland. We laten in midden wát er moet gebeuren dat is immers een politieke keuze, maar de discussie erover moet nu echt snel stoppen. 33

Regeerakkoord: De Blik Vooruit Groei: visie op Nederland in de wereld } innovatie en technologische alertheid } arbeidsmarkt } infrastructuur } financiële sector Stabiliteit en vertrouwen } overheidsfinanciën: uitgaven / belastingen } zorg } einde discussie huizenmarkt 34

Hoe nu verder? We zijn allemaal terecht verontwaardigd over wat zich in Zuid-Europa afspeelt en over wat er bij de banken is gebeurd. Maar, om verandering in deze situatie te brengen, moeten we ook zaken àchter ons kunnen laten en weer naar de toekomst kijken. Een optie voor een leus voor het nieuwe kabinet zou dan ook kunnen zijn: de Blik Vooruit. Want dat nieuwe elan hebben we nodig. En de punten waar we als Nederland op moeten verbeteren worden eigenlijk dus al aangegeven door het onafhankelijke onderzoek van het World Economic Forum. 35

ABN AMRO anno nu kijkt naar ondernemers Hoe gaat u de concurrentie aan? } Heb visie en houd koers } Kiezen voor kwaliteit } Verhoog je toegevoegde waarde } Houd investeringen in strategie en businessproces op peil } Kosten omlaag en onder controle } Resultatenrekening en Balans Partner met bank Man & Plan 37

Wat betekent die moeilijke economische omgeving waarin we moeten opereren nu voor úw bedrijf? Dat is niet makkelijk te zeggen, want we zien veel verschillen binnen het bedrijfsleven. Exporteert u naar het buitenland, dan heeft u te maken met een heel andere realiteit dan de ondernemer wiens bedrijf is gerelateerd aan bijvoorbeeld de woningmarkt. Maar in algemene zin zeggen wij: als u staat voor de keuze: concurreren op prijs of op kwaliteit, ga dan altijd voor dat laatste. Want zelfs in een tijd waarin bedrijven weinig investeren en mensen weinig uitgegeven, wil men áls er wat wordt uitgegeven wel kwaliteit. Het bedrijfsleven staat voor een dilemma. Want hoe zorg je ervoor dat de kosten laag blijven, terwijl er toch geïnvesteerd moet worden in de strategische ontwikkeling van bedrijven, opdat deze goed gepositioneerd zijn op het moment dat de economie weer aantrekt. Juist daarover wil ABN AMRO graag met u in gesprek. Wij kijken dan natuurlijk naar de cijfers met name de prognose voor het komende jaar maar zijn vooral geïnteresseerd in uw strategische visie en de koers van uw bedrijf. Omdat wij altijd op zoek zijn naar de 'ja', dus de mogelijkheden die er zelfs in deze lastige tijd zijn. 38

Altijd op zoek naar de Ja 39