Foto: Martine Sprangers Een goede mix van onderwijs en ontspanning Biologisch ritme bepaalt de beste schooltijden Door Liesbeth Schreuder De toename van het aantal werkende ouders zorgt ervoor dat schooltijden ter discussie staan Het is zinvol om bij aanpassingen van schoolroosters rekening te houden met het biologisch ritme van kinderen Dat leidt tot een optimaal schoolrooster, met een goede afwisseling van leren en ontspannen, en van stilzitten en bewegen De traditionele schooltijden van Nederland staan ter discussie Aanleiding daarvoor is de drastische toename van het aantal werkende ouders Inmiddels blijft 50 procent van de Nederlandse kinderen tussen de middag over op school, en 15 procent van de schoolkinderen bezoekt de buitenschoolse opvang Naar verwachting zal dat laatste percentage de komende jaren nog flink stijgen De huidige organisatie van het overblijven en de buitenschoolse opvang is niet toesneden op zoveel kinderen en over de kwaliteit ervan bestaan dan ook klachten Reden om de schooltijden en de dagindeling van schoolkinderen kritisch onder de loep te nemen Hoewel de werktijden van ouders de aanleiding zijn, moeten de behoeften van kinderen het belangrijkste uitgangspunt zijn bij het ontwerpen van een betere schooldag Een goede balans tussen onderwijs en ontspanning is voor hen belangrijk En wat daarvoor de beste tijden zijn, wordt onder andere bepaald door hun biologisch ritme Mensen zijn bij hun geboorte uitgerust met biologische ritmes die een cyclus van 24 uur volgen Deze fysiologische en hormonale schommelingen sturen het organisme aan en zorgen ervoor dat mensen op tijd rust nemen en ook weer tijdig klaar staan voor activiteiten 19 BSL - JEC - 0000_JEC 019
Liesbeth Schreuder Biologische ritmes worden aangestuurd door de biologische klok, een klein klompje cellen dat in de hersenen zetelt De tijd-van-binnen, zoals de Groningse hoogleraar Chronobiologie Domien Beersma de biologische klok noemt, zorgt ervoor dat het lichaam voorbereid is op de juiste activiteit: voedsel verteren, rusten of actie ondernemen De biologische klok baseert zich vooral op prikkels van licht en donker om het 24-uursritme te handhaven Bekende biologische ritmes zijn de schommelingen in lichaamstemperatuur, hormonale schommelingen en het slaap-waakritme De lichaamstemperatuur bijvoorbeeld daalt s avonds en bereikt s nachts om 2400 uur haar laagste punt, om dan weer langzaam te stijgen zodat het lichaam s ochtends bij het wakker worden klaar is voor actie Cortisol 20 Bij de hormonale schommelingen is voor de schooldag van kinderen vooral de cortisolcurve van belang De hoeveelheid cortisol ook wel het stresshormoon genoemd in het bloed stijgt s ochtends na het wakker worden snel tot een piek en neemt dan in de loop van de dag weer af Jonge kinderen tot 4 à 5 jaar vertonen twee pieken per dag: s ochtends en s middags na het middagslaapje De cortisolcurve staat vooral in de belangstelling vanwege de afwijkingen die erin kunnen optreden Cortisol schiet bij stressmomenten omhoog Dat is op zichzelf een normale reactie Het lichaam prepareert zich zo op een fight-or-flight respons: vechten of vluchten in het zicht van gevaar In normale omstandigheden daalt het cortisolniveau weer naar het oorspronkelijke niveau zodra het kind gerustgesteld wordt Er zijn echter kinderen die gedurende de dag geen daling maar juist een stijging van hun cortisolniveau vertonen Daaruit blijkt dat zij blootstaan aan te veel stress Hiernaar is veel onderzoek gedaan in de kinderopvang, waar soms te hoge corstsolniveaus worden gevonden (Dettling en anderen, 2000) Onderzoek in Australië heeft aangetoond dat kinderopvang van slechte kwaliteit leidt tot een stijging van het cortisolniveau gedurende de dag, terwijl kinderen in kinderopvang van goede kwaliteit de normale daling van het cortisolniveau vertonen (Sims en anderen, 2006) Belangrijke indicatoren voor een slechte kwaliteit zijn lage niveaus van interactievaardigheden bij de pedagogisch medewerkers en wisselende pedagogisch medewerkers In die gevallen kan de stress bij kinderen gemakkelijk oplopen Jonge kinderen BSL - JEC - 0000_JEC 020
Biologisch ritme bepaalt de beste schooltijden tot 6 jaar hebben het persoonlijke contact met een vertrouwde volwassene nodig om de opgebouwde stress overdag kwijt te raken Dat geldt overigens niet voor alle kinderen in gelijke mate Extraverte kinderen lijken het een stuk gemakkelijker te hebben Uit onderzoek in Taiwan blijkt dat de extraverte kinderen dalingen in hun cortisolniveau laten zien, na zowel de ochtend- als de middagpiek De meer introverte kinderen vertonen s ochtends nog wel een lichte daling maar s middags niet meer (Li en Shen, 2008) Het lijkt erop dat voor baby s, peuters en kleuters korte dagen in de kinderopvang en op school, tot 1500 uur, aan te bevelen zijn, zodat de stress bij hen niet te hoog kan oplopen Er is echter geen onderzoek dat deze hypothese expliciet onderschrijft Slaap-waakritme Het slaap-waakritme van kinderen is de laatste jaren in de belangstelling geraakt vanwege de relatie met schooltijden De mens heeft een 24-uursritme van enerzijds slapen of slaperig zijn en anderzijds wakker en alert zijn De alertheidcurve overdag verloopt met pieken en dalen s Ochtends na het wakker worden heeft het lichaam één à twee uur nodig om op gang te komen Dan volgt een periode van alertheid, en vervolgens de middagdip, waarna een nieuwe alerte periode begint, rond 1400 uur In de alerte periodes, die grofweg vallen tussen 1000 en 1200 uur en tussen 1430 en 1630 uur, kan de mens het best presteren, leren, concentreren en onthouden Een mens voelt zich het beste bij regelmatige waak- en slaapuren Verschuivingen in het slaappatroon van meer dan een uur, bijvoorbeeld door een jet lag, zijn voor de meeste mensen duidelijk voelbaar Vooral vroeger opstaan dan de biologische klok aangeeft, is een probleem Dat is al merkbaar op maandagochtend Veel kinderen zijn in het weekend later naar bed gegaan en later opgestaan, waardoor ze op maandag slaperig op school komen Voor adolescenten geldt dit probleem nog sterker, en ook op andere dagen van de week Niet alleen doordat ze geneigd zijn om tot laat in de nacht uit te gaan, maar vooral doordat hun slaap-waakritme met 12 jaar in een andere fase komt Ze slapen lichter, komen s avonds niet in slaap en zijn s ochtends niet uit hun bed te branden Zoals hun hormoonhuishouding raakt ook hun biologische klok in de war Verschillende wetenschappers op dit terrein, bijvoorbeeld aan de afdeling Chronobiologie van de Rijksuniversiteit Groningen, concluderen dat middelbare scholen beter later kunnen beginnen Dat is 21 BSL - JEC - 0000_JEC 021
Liesbeth Schreuder beslist geen in de watten leggen maar een rationele beslissing vanwege een hoger onderwijsrendement Voor de jongste schoolkinderen gelden andere aandachtspunten Kinderen van 4 tot 6 jaar kunnen minder weerstand bieden aan hun behoefte aan een middagslaapje tussen 1200 en 1400 uur Bij een vrije keuze daarin valt driekwart van de kinderen in slaap Dat betekent niet dat alle kleuters op school moeten slapen, maar wel dat gelegenheid tot rusten en rustige activiteiten tussen 1200 en 1400 uur belangrijk is Ochtend- en avondmensen 22 Ook in het slaap-waakritme zijn niet alle kinderen over één kam te scheren In de wetenschappelijke literatuur is het bestaan van ochtend- en avondmensen aangetoond (Cavallera en Giudici, 2008) Ochtendmensen komen veel eerder op gang, hebben hun beste periode voor leren vaak al s ochtends en hebben geen enkele moeite om s avonds in te slapen Bij avondmensen, die s ochtends moeilijk op gang komen, gaat leren s middags veel beter Kinderen zijn veelal ochtendmensen, waardoor het gebruikelijke rooster redelijk aansluit Interessant is ook de rol van slaap in het opslaan van informatie in het geheugen Uit veel onderzoek is bekend dat kinderen de leerstof beter onthouden en reproduceren als ze er een nachtje over geslapen hebben (Backhaus en anderen, 2008) Ook deze kennis kunnen scholen goed gebruiken bij het indelen van hun lessen Er is nog veel meer te zeggen over de rol van slapen Het blijkt bijvoorbeeld dat in de westerse wereld de afgelopen veertig jaar het aantal slaapuren drastisch is verminderd, onder invloed van de 24- uurseconomie en de ruime beschikbaarheid van kunstlicht Slaaponderzoekers hebben aangetoond dat een volwassen mens zo n 8,5 uur slaap nodig heeft om goed uit te rusten Kinderen onder de 8 jaar hebben minstens tien uur per nacht nodig (Clarisse en anderen, 2004) De vraag is of de samenleving nog terugkan naar een gezond aantal slaapuren Optimale leerperiodes De wetenschappelijke kennis over biologische ritmes maakt het mogelijk bij het opstellen van schoolroosters gebruik te maken van de optimale leermomenten van kinderen Uit studies van het biologisch ritme blijkt ook hoe belangrijk het is om voldoende rustmomenten BSL - JEC - 0000_JEC 022
Biologisch ritme bepaalt de beste schooltijden in te bouwen Rust is belangrijk voor het welbevinden van kinderen, maar ook voor de ontwikkeling van de hersenen en voor het opslaan van leerstof in het geheugen De lengte van schoolpauzes is zeer verschillend Onderzoek naar effecten van pauzes op kinderen leidt helaas niet tot heldere aanbevelingen voor de lengte en de hoeveelheid schoolpauzes Het ene onderzoek laat zien dat kinderen na een korte pauze weer beter geconcentreerd zijn Het andere onderzoek toont juist dat kinderen na een pauze tijd nodig hebben om op gang te komen Bewegen lijkt bevorderlijk te zijn voor de concentratie; vooral kleuters en jongens hebben veel beweegpauzes nodig om de energie kwijt te raken die ze tijdens het stilzitten opbouwen Bezien vanuit onderwijsrendement bestaat een optimaal schoolrooster uit: tussen 900 en 1000 uur op gang komen en een korte herhaling of overhoring van leerstof van de vorige dag; tussen 1000 en 1200 uur het aanbieden van nieuwe leerstof; tussen 1400 en 1600 uur het verder uitdiepen van de nieuwe leerstof Dat was ook het advies van een onderzoeksgroep onder leiding van de Franse psycholoog François Testu aan het Franse onderwijsministerie De onderzoeksgroep heeft tien jaar de tijd genomen om alle literatuur over de invloed van biologisch ritme en slaap op schoolprestaties te bestuderen en samen te vatten Naast de indeling van de schooldag in drie leerperiodes betrof een belangrijke conclusie van het onderzoek het belang van voldoende slaap Het Franse onderwijsministerie heeft op basis van de aanbevelingen van de onderzoeksgroep scholen verzocht om ouders voor te lichten over regelmatige en voldoende slaapuren Ook zijn basisscholen gevraagd om de vrije woensdag af te schaffen, zodat ouders niet in de verleiding komen om hun kinderen op dinsdagavond te laat naar bed te sturen Dat is echter niet overal gebeurd Daarvoor spelen er te veel andere argumenten mee, zoals de Franse traditie van de vrije woensdag als dag voor het familieleven en de gehechtheid van het schoolpersoneel aan de werktijden Ook in Nederland spelen dergelijke argumenten een rol als de schooltijden ter sprake komen 23 Drie modellen Er wordt her en der in Nederland geëxperimenteerd met nieuwe schooltijden Daarbij zijn drie modellen te onderscheiden: het vijf- BSL - JEC - 0000_JEC 023
Liesbeth Schreuder gelijkedagenmodel, het biologisch-ritmerooster en de dagarrangementschool 24 Vijfgelijkedagenmodel In wijken met veel werkende ouders bestaat vooral belangstelling voor het vijfgelijkedagenmodel Dat is een continurooster met op elke dag een schooltijd van 830 1430 uur met een korte lunchpauze Daarna kunnen de kinderen naar huis, naar clubs of naar de buitenschoolse opvang Het model wordt op verschillende plekken in het land uitgevoerd, waaronder Hilversum Maatschappelijk voordeel hiervan is de overzichtelijkheid en de vereenvoudiging van de organisatie van het overblijven Het nadeel kan echter zijn dat kinderen s middags te lang zonder toezicht op straat of thuis rondhangen Niet elk kind wiens ouders niet thuis zijn, gaat immers naar de buitenschoolse opvang Vooral in achterstandswijken kan het model daarom op weinig enthousiasme rekenen Bovendien maakt dit rooster geen gebruik van de optimale leerperiode s middags Dat kan met name een bezwaar zijn voor leerlingen die toch al een leerachterstand riskeren of hebben Biologisch-ritmerooster Een tweede model is het biologisch-ritmerooster In tegenstelling tot het vijfgelijkedagenmodel rekt dit rooster de lunchpauze juist uit tot twee à tweeënhalf uur en gaat de school s middags later uit De kinderen krijgen de mogelijkheid om tussen de middag op school te eten, te rusten, te spelen en allerlei recreatieve activiteiten te beoefenen Om 1600 à 1630 uur gaan ze naar huis of naar de buitenschoolse opvang Het zwaartepunt van de buitenschoolse activiteiten ligt hier dus midden op de dag De tijden sluiten natuurlijker aan op het biologisch ritme van kinderen dan het vijfgelijkedagenmodel Vooral in buurten met sociale achterstanden wordt naar dit model gekeken Het geeft de mogelijkheid om kinderen die toch al meer risico op een achterstand lopen beter les te geven en meer buitenschoolse activiteiten te bieden De betaalbaarheid van de lange middagpauze is echter tot nu toe een struikelblok gebleken voor scholen met belangstelling voor dit model Een middagpauze van tweeënhalf uur is niet meer te realiseren met vrijwillige krachten, zoals dat bij een korte overblijfperiode wel kan De school moet professionele krachten inhuren voor de begeleiding van de kinderen en het organiseren en uitvoeren van leuke en zinvolle activiteiten Ook de ruimtes van de school moeten geschikt gemaakt worden voor zo n recreatief aanbod BSL - JEC - 0000_JEC 024
Biologisch ritme bepaalt de beste schooltijden Een oplossing kan zijn de buitenschoolse opvang in te schakelen Die heeft voldoende expertise De buitenschoolse opvang moet dan echter ook financieel toegankelijk zijn voor ouders zonder betaalde baan en dat is nu niet het geval Basisschool de Oosterweide in Gouda heeft als een van de eerste scholen in Nederland haar schooltijden aangepast op basis van gegevens over het biologisch ritme van kinderen De school was tevreden over het onderwijsrendement, maar de complexiteit van de organisatie van de lange middagpauze heeft ertoe geleid dat het beleid weer gedeeltelijk is teruggedraaid Hier en daar worden ook flexibele schoolroosters aangeraden waarbij kinderen en ouders kunnen kiezen wat het beste past bij hun biologisch ritme en andere behoeften In de praktijk is dat nu echter niet zo gemakkelijk te realiseren Dagarrangementschool Het derde model heeft verschillende namen, zoals de dagarrangementschool of de parapluschool Het zijn scholen die van 800 tot 1800 uur of zelfs van 700 tot 1900 uur open zijn Dit model is uitvoerbaar met willekeurig welke schooltijden: met de traditionele schooltijden, maar ook met het vijfgelijkedagenmodel of het biologisch-ritmemodel Het zijn de brede scholen die in aansluiting op hun lestijden een volledig buitenschools programma van recreatieve en educatieve activiteiten bieden Kinderen kunnen de hele dag op school verblijven als zij of hun ouders dat willen Het buitenschoolse programma is niet verplicht Een enkele school experimenteert met verplichte buitenschoolse programma s, om kinderen betere onderwijskansen te bieden via leertijdverlenging Dat is bijvoorbeeld het geval in Rotterdam Veel werkende ouders vinden de dagarrangementschool een aantrekkelijk model, maar het is heel arbeidsintensief voor de school Net als bij het biologisch-ritmerooster kost het de nodige hoofdbrekens om het buitenschoolse programma op een betaalbare manier rond te krijgen Het model heeft ook consequenties voor de vrijetijdsclubs Zij zullen hun aanbod meer samen met de school en op school moeten vormgeven 25 Vijf aanbevelingen De beschikbare kennis over het biologisch ritme en de behoefte aan rust, slaap en stressreductie van schoolkinderen leidt tot vijf aanbevelingen voor de samenstelling van schoolroosters: BSL - JEC - 0000_JEC 025
Liesbeth Schreuder Bouw tussen de middag voldoende mogelijkheden in voor rust en persoonlijke aandacht, met name voor kleuters; Houd rekening met optimale leerperiodes bij het plannen van de lessen; Laat de leerperiodes later beginnen voor kinderen vanaf 12 jaar; Las korte beweegpauzes in voor een betere concentratie, met name voor jonge schoolkinderen; Houd oog voor het belang van voldoende slaap s nachts 26 Schooltijden laten zich niet gemakkelijk aanpassen En het biologisch ritme is bij lange na niet de enige factor van belang in de discussie over wenselijke schooltijden De organiseerbaarheid van de schooldag speelt terecht een grote rol Een langere middagpauze die rommelig verloopt, bewijst kinderen geen dienst Ook de maatschappelijke wensen van werkende ouders en werkgevers zijn een legitiem perspectief in de discussie Voor scholen massaal overgaan op nieuwe tijden, is het nodig het effect daarvan in de Nederlandse praktijk te onderzoeken De huidige initiatieven met verschillende nieuwe schooltijden bieden daarvoor een uitstekend experimenteel ontwerp Verder lezen Backhaus, J, Hoeckesfeld, R, Born, J, Hohagen F & Junghanns, K (2008) Immediate as well as delayed post learning sleep but not wakefulness enhances declarative memory consolidation in children Neurobiology of Learning and Memory, jaargang 89, nummer 1, pagina 76-80 Bakker, P (2009) Expertmeeting Pedagogische kwaliteit en school-, opvangtijden en vrije tijd (verslag) Utrecht, Nederlands Jeugdinstituut Te downloaden via wwweco3nl > Expertmeetings > Pedagogische kwaliteit en school-, opvangtijden en vrije tijd Balledux, M & Schreuder, L (2005) Biologisch ritme en schoolprogramma Utrecht, Nederlands Jeugdinstituut Te downloaden via wwwnjinl/publicaties > Brede school Beersma, DGM (2005) De tijd van binnen (oratie) Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Te downloaden via http://irsubrugnl/ppn/296935107 Cavallera, GM & Giudici, S (2008) Morningness and eveningness personality A survey in literature from 1995 up till 2006 Personality and Individual Differences, jaargang 44, nummer 1, pagina 3-21 Clarisse, R, Testu, F, Maintier, C, Alaphilippe, D, Le Floc h, N & Janvier B (2004) A comparative study of nocturnal sleepduration and timetable of children between fiveand ten-years-old according to their age and socio-economic environment Archives de pédiatrie, jaargang 11, nummer 2, pagina 85-92 Dettling, AC, Parker, SW, Lane, S, Sebanc A & Gunnar, MR (2000) Quality of care and BSL - JEC - 0000_JEC 026
Biologisch ritme bepaalt de beste schooltijden temperament determine changes in cortisol concentrations over the day for young children in childcare Psychoneuroendocrinology, jaargang 25, nummer 8, pagina 819-836 Li, I & Shen, P-S (2008) Internalizing disposition and preschool children s cortisol fluctuations Child: care, health and development, jaargang 34, nummer 5, pagina 626-630 Schreuder, L (2008) School- en opvangtijden aangepast aan biologisch ritme op de Oosterweide te Gouda Utrecht, Nederlands Jeugdinstituut Te downloaden via wwwnjinl/publicaties > Brede school Schreuder, L, Valkestijn, M & Mewissen, S (2008) School met vijf O s Onderwijs, opvoeding, ontwikkeling, opvang en ontspanning in een dagarrangement Amsterdam, SWP Isbn 9789085600473 Te bestellen via wwwnjinl/publicaties > Brede school Sims, M, Guilfoyle, A & Parry, TS (2006) Children s cortisol levels and quality of child care provision Child: care, health and development, jaargang 32, nummer 4, pagina 453-466 Testu, F ea (2001) Rythmes de l enfant, de l horloge biologique aux rythmes scolaires Parijs, l Institut National de la santé et de la recherche médicale (Inserm) Liesbeth Schreuder (lschreuder@njinl) is bij het Nederlands Jeugdinstituut expert op het gebied van de pedagogische kwaliteit van de kinderopvang 27 BSL - JEC - 0000_JEC 027