BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Leskist THEMA-handleiding Help de kerkuilenwerkgroep Groep 7 en 8
Dit is een NME product van BuitenWijs. BuitenWijs is een samenwerkingverband, waarbij de gemeenten Houten, Lopik, Nieuwegein en IJsselstein samen sterk in NME zijn. BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving. BuitenWijs Houten NME Houten Postbus 30 3990 DA Houten buitenwijs@houten.nl BuitenWijs IJsselstein Gemeente IJsselstein Postbus 21 3400 AA IJsselstein buitenwijs@ijsselstein.nl BuitenWijs Lopik Gemeente Lopik 3411 CH Lopik buitenwijs@nieuwegein.nl BuitenWijs Nieuwegein Gemeente Nieuwegein Postbus 1 3430 AA Nieuwegein buitenwijs@nieuwegein.nl Colofon Copyrights BuitenWijs Jaar van uitgave 2012 Eindredactie Erna Bod, Tjeerd Mijnster en Nicky Mertens Illustratie Olivier Rijken Grafische vormgeving Maaike de Laat Met dank aan Eduniek / CED-groep BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 2
Inhoudsopgave 1 2 3 4 In het kort 4 Overzicht van de lessen 6 Beschrijving van de lessen 7 Bijlagen 12 BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 3
1 In het kort Inleiding Dit thema richt zich op de kennismaking met de kerkuilen en met de verantwoordelijkheid die wij, mensen, kunnen nemen om dieren te beschermen of te helpen overleven. Doelgroep Groep 7 en 8 Leerdoelen De leerlingen» kennen enkele kenmerken van de kerkuil waaronder de braakbal.» weten wat een voedselketen is» begrijpen dat de delen in een voedselketen onderling afhankelijk zijn» kennen een paar natuurbeschermers en hun rol. Aansluiting kerndoelen 40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving. 41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen Duur van het thema De activiteiten zijn zo ontworpen dat ze gedurende een periode van 5 weken gelijkmatig verdeeld over de week aandacht vragen van de leerlingen. De leskist wordt gedurende drie weken uitgeleend. Hier is rekening mee gehouden in de planning. In de eerste en laatste week is de introductie en afsluiting van het thema gepland, dat zonder de leskist kan plaatsvinden. Structuur Het thema is opgezet volgens een vaste structuur. 1. Introductie 2. Voorkennis ophalen en bijspijkeren (voor leerkracht is hierbij de achtergrondinfo van belang). 3. Vooruitblik met lesdoelen 4. Onderzoeken en verwerken volgens doe denk doe model 5. Afsluiten/ evalueren In de leskist BuitenWijs» 1 handleiding» 1 boek Uilenvlucht» 1 opgezette kerkuil in een vitrinekast» 1 kastje met schedels van muizen etc.» 1 zoekkaart muizenschedelresten in braakballen» 16 uitpluiskaart A3» 16 steelloepen» 16 borsteltjes» 16 pincetten» 16 prepareernaalden» 1 doosje met 16 braakballen» 1 doosje met braakballengruis BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 4
TIP 2 TIP 1 Van school:» zwart papier Filmpjes U kunt ook samen met de leerlingen de volgende filmpjes van de beeldbank bekijken: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clippopup/20063108_braakballen01 http://www.schooltv.nl/beeldbank/clippopup/20050614_uilen02 Websites: Spel over uilen en muizen: http://www.wildzoekers.nl/uilenmuizen/index2.html Alles over kerkuilen: http://www.kerkuil.com Filmpjes en live beelden van uilen: http://www.kerkuil.com/pg-17825-7- 23577/pagina/film_kerkuil.html http://www.beleefdelente.nl BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 5
2 Overzicht van de lessen WEEK 0 Voorbereiding voor de leerkracht WEEK 1 1. Introductie 2. Voorkennis ophalen 3. Vooruitblik met doelen WEEK 2 4. Activiteiten 4.1 De kerkuil 4.2 Dierenuitwerpselen 4.3 Voedselketen WEEK 3 EN 4 4.4 Natuurbeschermers, wie en wat? WEEK 5 5. Afsluiting / reflectie: Wat heb ik geleerd? BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 6
3 Beschrijving van de lessen 1. Introductie Doel: Kinderen enthousiast maken voor het thema. Voorbereiding» Verzamelen van braakballen.» Paraat hebben van een uitpluiskaart.» Of een van de filmpjes uit de materiaallijst (aantekenblaadjes en een placemat als teamantwoordkaart). Activiteit» Per tafelgroepje of tweetal (afhankelijk van het aantal braakballen) de braakbal uitpluizen en ordenen naar herkomst of aard van het materiaal op een zwart vel papier. Als verwerking schrijft elke leerling over: Een braakbal bestaat uit de onverteerbare resten van het voedsel van de uil. Hij spuugt dit uit. Je ontdekt daar in wat het voedsel van de uil is (b.v. muizen, vogels, kevers). En tekent daarbij de bal en de voedselresten die zij vonden.» Bij en na het kijken naar het filmpje over braakbal de volgende vragen onthouden:» Wat is een braakbal?» Wat zit er in een braakbal?» Wat kun je door een braakbal te weten komen? Gebruik een aantekenblaadje voor elk leerling. Vergelijk je aantekeningen. Beantwoord samen de vragen. Noteer je antwoord midden op de teamkaart. Elk kind tekent een voorwerp uit de braakbal langs de rand van de place mat antwoordkaart aan zijn/haar zijde. 2. Voorkennis ophalen Doel: Het doel van de voorkennis activeren is dat kinderen betrokken raken bij het onderwerp en voor de leerkracht is het doel dat de aanwezige voorkennis van de kinderen gepeild kan worden Inleiding Vertel de kinderen het volgende: De uil wordt altijd als een wijze vogel voorgesteld. Dat komt waarschijnlijk omdat hij zo mooi rechtop op een tak kan zitten en ons zo recht aankijkt met zin oren omhoog. Wat weten we eigenlijk van de uil of van andere vogels? Activiteit Vertel de kinderen dat de kinderen in het tafelgroepje de volgende kaart af gaan maken EEN VOGEL Mus Eend Mees Uil Duif.. WAAR LEEFT HIJ / WAT EET HIJ / WIE IS ZIJN VIJAND? Deze kaart via het digibord of op een grote flap bespreken: Wat weten we samen al? (verzamelen van de informatie). BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 7
3. Vooruitblik met doelen Doel: De vooruitblik geeft kinderen overzicht over wat ze gaan leren. Het richt hen op wat belangrijk is om te onthouden en laat hen zien dat de opdrachten die ze gaan maken, de proeven die ze gaan doen, de onderzoeken allemaal gericht zijn op het bereiken van de leerdoelen. Kinderen worden zich bewust van wat ze gaan leren en hoe ze dat gaan doen. Ze zullen hierdoor de informatie beter verwerken en beter in staat zijn verbanden leggen. Vertel de kinderen dat wat ze allemaal gaan leren bij dit project. Laat ze de leerdoelen (bijlage 1) zien en bespreek de doelen. Hang de doelen goed zichtbaar op in de klas en reflecteer hier regelmatig op. 4.Activiteiten 4.1. De kerkuil Doel De leerlingen leren de kerkuil kennen. Introductie Op het digibord: via google afbeeldingen uil naar allerlei uilen (steeds ook even groot maken) kijken met als kijkopdracht:» Wat komt overeen, wat hebben ze allemaal?» Hou een lijstje bij terwijl je kijkt Activiteit Ga in een boek of op internet (zie Tip 2 bij materiaal) na wat het antwoord is op de volgende vragen:» 1. Wat eet een kerkuil?» 2. Waar leeft een kerkuil?» 3. Waar legt ze eieren?» 4. Wat eten de jongen?» 5. Kan een kerkuil goed horen?» 6. Kan een kerkuil goed zien?» 7. Hoe vindt een kerkuil s nachts zijn muizen?» 8. Hoeveel braakballen maakt een kerkuil per dag? Per tafelgroep verzamelen de kinderen de antwoorden, ze verdelen ook de vragen. De vragen op een kaart beantwoorden en later controleren met de antwoordkaart (bijlage) Vraag ter afsluitende bespreking waar was je echt verrast door? Bedenk vertel even rond in je groepje een paar antwoorden klassikaal laten noemen. 4.2 Dierenuitwerpselen Doel De leerlingen leren dat je een dier kunt opsporen door naar uitwerpselen te kijken. Voorbereiding» Prenten boek paraat» Uitwerpselen kaart kopiëren (als nodig) Internet gebruiksschema maken voor de leerlingen. BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 8
Introductie Vraag: Hoe weet je dat er honden in de buurt wonen zonder ze te hebben gezien? Laat de kinderen overleggen in hun groepje. Laat ze een antwoord bedenken dat uit één woord bestaat. Wie van de groepjes gaat dat straks zeggen? Alle antwoordkinderen gaan staan.1..2..3..(en dan roepen alle antwoordkinderen tegelijk het antwoord) POEP. O.i.d. Kern: voorlezen Wanneer kleine mol op een dag zijn kopje boven de grond steekt, valt er een hoopje poep op zijn kop. Kleine mol wil weten wie de dader is en trekt op onderzoek. Aan alle dieren die hij tegenkomt vraagt hij of zij het hoopje dat op zijn kop zit geproduceerd hebben. De dieren reageren telkens op eenzelfde manier: Ik? Nee, hoezo? Ik doe dat zo! en laten dan, met bijhorend geluid, hun uitwerpselen op de grond vallen. Kleine mol komt uiteindelijk twee bromvliegen tegen die het hoopje op zijn kop onderzoeken. Zij herkennen meteen de dader en molletje neemt wraak Verwerking Deel de uitwerpselen kaart uit, de POEP-kaart. Opdracht: Knip 5 drollen uit, plak op en zoek op internet een plaatje van het dier dat daar bij hoort. Plak dat daar bij. Ergens in deze week ben je aan de beurt. 4.3 Voedselketen Doel De leerlingen begrijpen dat de voedselketen als geheel de gezondheid van de leden van die keten bepaalt. Voorbereiding Afdrukken / paraat op digibord de 2 illustraties van de voedselketen (zie bijlage) BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 9
Introductie Vertel de kinderen: we gaan het hebben over de voedselketen, bedenk eens:..» Wat heb je geluncht?» Waar komt dat vandaan? Maak een lijstje, vraag hulp aan je tafelgenoten. Instructie Vertel bij de illustratievoedselketen:» Graan wordt door muis gegeten,» Muis wordt door slang gegeten» Slang wordt door roofvogel gegeten» Poep wordt door het graan gegeten» Graan wordt door.enz. Als er in één van de schakels van de keten iets misgaat, b.v. veel gif in het graan of gewoon minder graanvelden waardoor er minder muizen zijn (vergiftigd of geen eten) dan zijn er ook minder slangen en misschien helemaal geen roofvogels meer. Opdracht Bekijk de voedselketen in de zee en geef antwoord op:» Hoe zeehonden last kunnen hebben van gemorste olie uit een schip.» Waarom is het beter om vis uit een kweekvijver bij de visboer te halen en op te eten?» Waar zou een uil last van kunnen hebben in de voedselketen?» Vergelijk je antwoorden met tafelgenoten; wat denk je samen? Bespreek een paar antwoorden. 4.4 Natuurbeschermers, wie doet wat? Doel De leerlingen leren welke natuurbeschermers er zijn en dat zij ook de voedselketen beschermen. Voorbereiding Foto van herder met schaapskudde (bijlage) paraat. Inleiding Welk dier zou jij willen beschermen en waarom? Bedenk sta op en loop zwijgend rond als ik stop zeg sta je bij iemand en dan wissel je je antwoord fluisterend uit. Instructie Vertel de kinderen het volgende: Het Utrechts Landschap heeft een paar kuddes schapen. Dat is goed voor de heide. Schapen grazen gras waardoor de heide meer kans krijgt om te groeien en te bloeien. Dan blijft er ook een goeie leefomgeving voor de slang bestaan. Dat kan ook met koeien of geiten. Soms lopen de schapen ook op de dijken langs de rivier. Zij eten het gras en stampen tegelijk ook de aarde aan waardoor de dijk sterk blijft. Handig hé!! Natuur beschermen is dus zowel zorgen voor het landschap (dijk sterk houden) als zorgen voor de planten (hei ruimte geven) en dieren (leefruimte voor de slang) BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 10
Aan de slag Wat doen deze organisaties voor de natuur? Zoek ze in deze week op via Google. Van elke tafelgroep doet ieder er 2! Samen verzamel je er dus 8. ORGANISATIE Utrechts landschap Goois Natuurreservaat Vereniging Natuurmonumenten Vogelbescherming Waddenvereniging Vlinderstichting Das en boom Greenpeace Wereld natuurfonds De dierenbescherming WAT DOEN ZE? Afsluiting:» Geef geld ; ieder tafelgroepje krijgt 100,=. Hoeveel geef ja aan welke club?» Welk goed doel krijgt hoeveel, het meest?? En waarom?» Start eventueel een discussie over goede natuurbeschermers en wat ze goed maakt. 5. Afsluiting/reflectie: Wat heb ik geleerd? Doel De leerlingen verwoorden wat zij geleerd hebben. Activiteit Bekijk de leerdoelen die in de klas hangen. Zijn alle leerdoelen gehaald.? Loop de verschillende leerdoelen langs en vraag steeds of de kinderen het leerdoel hebben gehaald. Laat elke leerling per doel één voorbeeld op een geeltje noteren van wat hij geleerd heeft. Plak dat bij het doel. BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 11
4 Bijlagen BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 12
4.1 Bijlage 1: Leerdoelen We leren» enkele kenmerken van de kerkuil waaronder de braakbal.» wat een voedselketen is» dat de delen in een voedselketen onderling afhankelijk zijn» over een paar natuurbeschermers en hun rol. BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 13
4.2 Bijlage 2: Antwoorden 1. Wat eet een kerkuil? Een kerkuil eet voornamelijk veldmuizen. Soms ook spitsmuizen. Daarnaast soms kikkers, vleermuizen, vogels en insecten zoals kevers. Gedurende het broedseizoen eet een volwassen vogel per dag 70-80 gram. Afhankelijk van de prooigrootte komt dat overeen met 4 tot 8 muizen. Gedurende strenge kou ( 10 tot 15 graden) is de voedselbehoefte 150-200 gram, wat overeenkomt met 8 woelmuizen of 20 spitsmuizen! 2. Waar leeft een kerkuil? Kerkuilen houden van kleinschalig landschap, met houtwallen, heggen en ruige terreinen. Ze houden niet van grote open of gesloten landschappen, zoals grote akkerlanden of uitgestrekte bosgebieden. De rust- of slaapplek van een kerkuil heet roestplek. Bij voorkeur is dit een rustige, donkere plek in holtes, zolders, schuren of bomen. Een uur na zonsondergang verlaat hij de roestplaats om te jagen. 3. Waar legt ze haar eieren? Kerkuilen broeden bij voorkeur op rustige, donkere plaatsen. Bijvoorbeeld in gebouwen, zoals schuren, fabrieken, graansilo s, scholen, ruïnes, duiventillen, torens, schoorstenen, luchtkokers. De laatste jaren maken kerkuilen steeds meer gebruik van nestkasten, die speciaal voor hen in gebouwen zijn geplaatst door de leden van de plaatselijke kerkuilenwerkgroep. Kasten zijn veilig, het is er donker en de jongen vallen niet gemakkelijk uit het nest. Van nestbouw is bij kerkuilen geen sprake: oude nesten bestaan meestal uit een onderlaag van platgetrapte braakballen. 4. Wat eten de jongen? Het voeren van een uilskuiken gebeurt op een heel bijzondere manier. Gedurende de eerste levensdagen worden de prooien onthoofd. De kop en andere harde delen van de muis verdwijnen in de maag van het wijfje. De zachte delen, zoals de darm en kleine stukjes vlees worden aan het jong gevoerd. In de derde week zijn de jongen in staat kleine prooien, zoals spitsmuizen, geheel naar binnen te werken. 5. Kan een kerkuil goed horen? Ja. Aan de rand van de sluier (het hartvormige gezicht) bevinden zich bij de kerkuil enorm ontwikkelde ooropeningen. De grote ooropening is aan de voor- en achterkant voorzien van oorkleppen. Aan de voorkant van de ooropening zijn deze kleppen zeer beweeglijk. Ze kunnen als een deksel over de gehooropening vallen en beschermen de uil tegen geluidsoverlast. Verder doen ze dienst als een soort richtmicrofoon, die naar alle kanten kan draaien zoals de beweegbare oren van een hond. De hartvormige sluier van de kerkuil werkt als n geluidsontvanger. Een uil kan onder - scheid maken tussen het ritselen van muizen in bladeren, het piepen van prooidieren en het kauwen van muizen op voedsel. De uil kan de hoogte van de geluidsbron vaststellen. 6.Kan een kerkuil goed zien? Ja. Een kerkuil ziet 100x beter dan mensen. Het geheim van een goed gezichtsvermogen schuilt in de grootte en de constructie van de ogen. Hierdoor zien uilen toch nog veel bij weinig licht. 7. Hoe vindt de kerkuil s nachts muizen? Ogen en oren vormen samen een perfect opsporingssysteem van de nachtelijke jagers. Daarnaast is het geruisloos vliegen van groot belang voor de kerkuil. Het lichaam is smal en bedekt met veel lichte veren en het weegt slechts 300-400 gram. De vleugels zijn breed met een spanwijdte van bijna een meter. Zo kan de Kerkuil de grond af zoeken zweven en met een snelheid van 15 tot 20 km per uur. 8. Hoeveel braakballen maakt een uil per dag? Een kerkuil produceert, net als roofvogels, meeuwen en kraaien, ongeveer 1 keer per dag een braakbal. BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 14
4.3 Bijlage 3: Afbeeldingen BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 15
4.4 Bijlage 4: Afbeeldingen vervolg BuitenWijs Help de kerkuilenwerkgroep 16