PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 1 Verbodeheid : ee ader e prevetief atwoord op respectloos gedrag. Hoe toewerke aar ee positief klas- e schoolklimaat? Gie Deboutte Coördiator va het Project Verbodeheid e medewerker va het Cetrum voor Ervarigsgericht Oderwijs 1. Ee vertrouwd probleem 2. Ee afdoed atwoord? 3. Va moete aar wille 4. Het Project Verbodeheid 5. De-lik-wetie 6. Verbodeheid als atwoord 7. Lere uit egatieve ervarige 8. Vijf levesbade ervare 9. Prevetief werke : het model va de appelboom (Aouk Depuydt) 10. De prevetiepiramide (Joha Deklerck) 11. Va theorie aar praktijk : de opstart 12. Aadacht voor de biekat 13. Adere hulpistrumete 14. Realisaties 15. Praktische iformatie 16. Literatuur Note HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 57
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 2 Krachtlije Het Project Verbodeheid stelt zich iet tevrede met het symptomatisch bestrijde va respectloos of ader moeilijk gedrag. Daarom wordt gekoze voor ee aapak die breder e dieper reikt. Dit probleemgedrag getuigt ageoeg altijd va ee samespel va persoolijke, iterpersoolijke e adere meer cotextuele factore. De veratwoordelijkheid voor wat er fout loopt, beperkt zich dus iet tot de leerlig. Aa de had va ekele belagrijke ihoudelijke kaders worde schoolteams op weg gezet om via cocrete iitiatieve voort te bouwe aa ee beter klas- e schoolklimaat e ee grotere verbodeheid bie de school. De zorg voor ee goede teamwerkig hagt hier auw mee same. AFL. 5, JUNI 2004, 58 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 3 & 1. Ee vertrouwd probleem respectloos gedrag Respectloos gedrag, elke school heeft ermee te make. Leerlige kome ogestoord te laat, peste elkaar, ruzië op de speelplaats, roke waar het iet mag, late vuil rodsligere, verkwiste toiletpapier, blaffe elkaar e soms ook wel ee persoeelslid af, hebbe gee fatsoelijk otitieschrift, vergete hu sportkledij, doe iet wat gevraagd wordt... Zoveel kleie e grote ergerisse die de sfeer aataste, relaties verzure e die aatoe hoe weiig takt e voelig sommige (!) leerlige hebbe met zichzelf, met adere e met de school. Veel leerkrachte/opvoeders hebbe het moeilijk met dit soort probleemgedrag e zij vragede partij voor het vide va ee afdoed e positief atwoord. & 2. Ee afdoed atwoord? lakse versus drastische aapak De vraag is u wat ee afdoed atwoord zou kue zij op dit respectloze gedrag e hoe me daar evetueel aartoe zou kue werke. We merke dat sommige schole ter plaatse blijve trappele bij gebrek aa ee duidelijk doel of ee samehagede strategie. De besluitloosheid wordt da ee bijkomede bro va ergeris. Adere schole gaa wel over tot actie e kieze voor ee stevige, duidelijke aapak. We zulle ees late voele waar het op staat e wie hier de baas is! Regels e strege straffe moete er da voor zorge dat de orde hersteld wordt. alteratieve aapak Het Project Verbodeheid stelt zich iet tevrede met beide atwoorde. Het eerste atwoord frustreert omdat het er ekel toe leidt dat mese og meer i moeilijkhede zulle kome. De ergerisse eme toe, de sfeer raakt og meer verziekt e aa het oderliggede probleem wordt iets gedaa terwijl me toch veraderig wil. Het tweede atwoord charmeert weges de doortastedheid. Toch is er ook hier ergeris wat met gaat voorbij aa het gegeve dat straffe op zich weiig tot gee opvoedede waarde hebbe. Ze geve weliswaar aa dat er iets iet deugt, maar ze late i het midde wat er da wel wordt verwacht. Wat doe de gestrafte met hu straf? Worde ze erdoor aagespoord om ee adere houdig aa te eme? Zoder opbouwede, flakerede maatregele leide straffe tot weiig of iets. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 59
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 4 & 3. Va moete aar wille respectvolle basishoudig vauit itrisieke motivatie I oze oge is de morele opvoedig maar geslaagd waeer joge mese zich effectief respectvoller e met meer empathie gaa opstelle. Niet omdat het moet, och omdat ze zich hebbe aagepast. Maar wel omdat ze izie e aavoele dat de ader/het adere zoder meer respect verdiet. Hier is sprake va ee ierlijk gemotiveerde keuze die voortvloeit uit de ervarig va verbodeheid. Wie deze ervarig ket, wordt itrisiek gemotiveerd. Da wil me iet (meer) dat het adere/de ader kwaad wordt berokked. Als die ervarig er eemaal is, late joge mese zich iet meer leide door straf e cotrole maar bepale ze zelf wat ze (zulle) doe e late. I dat geval hebbe ze het stuur i eige hade e late ze zich leide door hu eige ierlijke ethische kompas. Da is er sprake va ee respectvolle basishoudig e blijft de persoolijke autoomie overeid. & 4. Het Project Verbodeheid oorsprog e evolutie Dit etoverschrijdede prevetieproject kreeg vorm i het laatste deceium va de vorige eeuw e werd otwikkeld door Aouk Depuydt e Joha Deklerck. Sids 1994 wordt zeer auw samegewerkt met het Cetrum voor Ervarigsgericht Oderwijs. Sids 1999 heeft het project ervarig opgebouwd i het middelbaar e hoger oderwijs. Het project bestrijkt u het volledige oderwijsveld e geiet waarderig i bie- e buitelad. I 1997 werd het geomieerd voor The Europea Crime Prevetio Award e de Belgische Hei Roethofprijs. doelstellig Het doel va het project is schoolteams te late adeke over de actuele werkig va de school e i het bijzoder over de bestaade sterke e zwakke pute. Deze reflectie zou vervolges moete uitmode i cocrete acties of iitiatieve die bijdrage tot de opbouw va ee positief schoolklimaat. Op die maier otvouwt zich ee idirecte strategie die heel wat probleemgedrag helpt tegegaa of voorkome. fudameteel e prevetief atwoord Het hoe e het waarom va de gehateerde aapak worde i wat volgt grodig toegelicht. Zo moet duidelijk worde dat het Project Verbodeheid ee fudameteel e prevetief atwoord helpt biede op uitige va respectloosheid, deliquetie e geweld. Kidere, jogere e volwassee die verbodeheid ervare, putte uit deze ervarig immers zoveel groeikracht, eergie, vertrouwe e zigevig dat het problematische gedrag al gauw moet oderdoe voor zelfbeheersig, iitiatief, creatief oderemigsschap e waarderede zorg voor zichzelf e de/het adere. AFL. 5, JUNI 2004, 60 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 5 Ervarige va verbodeheid voede het ilevigsvermoge e late kidere e jogere va bieuit (!) groeie aar ee respectvolle basishoudig. & 5. De-lik-wetie respectloos e ormoverschrijded gedrag deliquet gedrag Respectloos gedrag is de algemee oemer voor elk gedrag waarbij me al da iet moedwillig adeel of schade berokket aa iets of iemad. Het valt op dat de dader telkes voorbijgaat aa de waarde die het ader of de adere i zich draagt. I situaties va respectloosheid worde heel dikwijls bestaade afsprake, orme of regels overtrede. I dat geval is er sprake va ormoverschrijded gedrag. Deliquet gedrag wordt door vele beschouwd als gedrag waarbij iemad hadelige stelt die iet door de beugel kue omdat ze ee aafluitig of egatie vorme va de door de samelevig gepoeerde regels e voorschrifte. Ook schole toe zich zeer gevoelig voor dit schoolormoverschrijded gedrag. (gee) bad tusse dader e slachtoffer Als we deze regelgerichte of formalistische kijk ruile voor ee ihoudelijkrelatioele kijk, da valt op hoe zorgvuldig de term de-lik-wetie i weze is. Dit woord wijst letterlijk op het feit dat er tusse dader e slachtoffer iets wezelijks otbreekt ( de-lik-... = gee lik of bad hebbe met...). Als de bad tusse dader e slachtoffer otbreekt of ageoeg verdwee is, da raakt metee de ethische balas, eige aa de relatie, uit evewicht. Er is gee sprake meer va wederkerigheid i het waardere, i het opeme va veratwoordelijkheid, i het erkee va iemads eigeheid. Rechte e plichte rake da uit evewicht e zo groeit er frustratie e duike allerlei coflicte op. & 6. Verbodeheid als atwoord ispraak e betrokkeheid Is die bad er wel, da gebeurt precies het tegeovergestelde. Leerlige die bijvoorbeeld same met hu klasleerkracht tot groepsafsprake kome, respectere deze regels e afsprake beter da leerlige die zulke afsprake opgelegd krijge. Leerlige die moge meedeke over of werke aa de irichtig va de speelplaats, de reorgaisatie va de fietsestallig, de orgaisatie e uitbouw va leerligeparticipatie, ee milieuproject, de aaleg va ee schooltui, het beheer e gebruik va duurzaam spelmateriaal,... stelle zich doorgaas veratwoordelijker e coöperatiever op. Hu schoolbetrokkeheid e egagemet is hoger da bij leerlige die afzijdig gehoude worde of die alles ogevraagd gepreseteerd krijge. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 61
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 6 Wie geraakt wordt door of voelig heeft met de waarde va de ader/het adere, zal de ader/het adere gee schade (wille) toebrege. Ee relatie waari dit gegeve va toepassig is, wordt gekemerkt door respect. Het moete komt hier iet va buiteaf maar is ee keuze soms ee heel dwigede keuze die zich opdrigt vauit de ervare bad. Toezicht, cotrole of dwag zij hier iet lager odig. Itegedeel, ze zoude het vazelfsprekede wel ees kue odermije. Pubers zij hier bijzoder gevoelig voor. verbodeheid als remedie tege respectloosheid Hiermee is metee og duidelijker waar het Project Verbodeheid aartoe wil. Als respectloos gedrag, met al zij egatieve implicaties, voorvloeit uit ee gebrek aa verbodeheid, da komt het er op aa die verbodeheid zoveel mogelijk (opieuw) tot stad te late kome, ze te voede e te late groeie. Ervarige va verbodeheid 1 make het mogelijk dat zich ee respectvolle basishoudig ka otwikkele. Dakzij deze ervarige worde er spore getrokke e wissels geoped die het eige moreel aavoele fudameteel (her)oriëtere. ervarigsstroom Sterke leveservarige, zowel positieve als egatieve, blijke belagrijke kooppute i het persoolijke otwikkeligsproces. Het zij bepalede igrediëte va de ervarigsstroom 2 die samebregt wie we zij e kue worde. Deze ervarige scherpe os moreel aavoele omdat ze os op het spoor brege va i dit geval morele basisschemata die odig zij om de werkelijkheid te kue duide. Zoder die ervarige wordt het moeilijk, zo iet omogelijk om ee morele keuze te make. Zo moet eerst helder worde of, e zo ja, welke morele waarde i het gedig zij. Wat da weer veroderstelt dat we i staat zij os te verplaatse i de ader/het adere (empathie). Pas da wordt duidelijk hoe waardevol e uiek de ader/het adere is. twee voorbeelde Stel dat leerlige mee beslisse over de keuze va ekele eerhofdiere voor de schooltui, bijvoorbeeld i het kader va ee oderwijsmodule rod atuur of ee milieuproject rod afvalverwerkig. Ze verzamele iformatie, iterviewe ee dierearts of ee boer, late ee klasgeoot-met-ervarig vertelle over de kemerke, de ode e het gedrag va dwergkoije, gaze, kippe of ee hagbuikzwij. Bovedie zij het de leerlige die de diere effectief verzorge e voede. De bad die de leerlige lags deze weg met deze diere opbouwe, maakt dat de diere i de meeste gevalle ee aam krijge, op ee gepaste maier worde behadeld e verzorgd, e dat abormaal gedrag seller wordt opgemerkt. AFL. 5, JUNI 2004, 62 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 7 Ee ader voorbeeld komt uit het iclusief oderwijs. Jare is slechtzied. Toch zit hij i ee gewoe klas. Same met de GON-begeleidster iformeert hij de klas over zij visuele hadicap, over wat hij zelfstadig ka e iet ka. De klasleerkracht verduidelijkt aasluited dat voor Jare ekele bijzodere maatregele gelde i verbad met toetse, leesopdrachte e.d. Na het vragemomet stelt de klas ee beurtlijst op voor wie Jare tijdes de verplaatsige bie de school zal begeleide. Idem voor de begeleidig bij huis- e adere idividuele take. Zo groeit er bie de klas ee positieve opstellig te aazie va Jare. De klas begrijpt welke moeilijkhede Jare odervidt e ka rekeig houde met zij gevoeligheid om zo weiig mogelijk afhakelijk te zij. Door leerlige voor ee korte periode aa Jare te koppele, lere ze elkaar wederzijds beter kee. Het feit dat Jare soms ee adere koers mag vare, is voor iederee aavaardbaar. Jare beschouwt dit meer als ee oodzaak da als ee gust. Niemad die hieraa twijfelt. & 7. Lere uit egatieve ervarige Ook egatieve ervarige kue diepgaade spore alate. De cofrotatie met ee diep gemis aa verbodeheid ka zowel leide tot respectloos gedrag als tot de tegepool erva. Rijke ervarige voede oze biekat (zelfvertrouwe, vertrouwe, empathie, creativiteit, izicht,...), terwijl egatieve ervarige kwetse e ee diepe huker losmake. og twee voorbeelde Juf Marijke, die i het tweede leerjaar diep werd verederd door haar toemalige juf, zal er u zeker op toezie dat gee ekele leerlig orechtvaardig wordt behadeld of gepest. Ze weet maar al te goed hoe het voelt om systematisch te worde gestraft of opzijgezet. We verwijze i dit verbad ook graag aar het voorbeeld va Steve, ee joge misdadiger. Hij oteert i zij dagboek hoe hij zoder schuld, schaamte of spijt terugblikt op de ibrake die hem i de bijzodere opvagistellig te Mol hebbe gebracht. Zodra ik vrijkom, begi ik opieuw, klikt het. Zij afkeer voor die rijke stikerds i hu villa s is maifest. Het verbaast da ook dat hij i datzelfde dagboek toch blijk geeft va eig ilevigsvermoge e ee zeker waardegevoel. Zo beschrijft hij ee situatie waari hij tijdes ee ibraak op de loop moet omdat de bewoers wakker worde. Terwijl hij ee uitweg zoekt, opet hij ee kamerdeur. Verrast stelt hij vast dat hij i de kiderkamer is belad. Omiddellijk beseft hij dat hij deze plaats iet mag schede. Als ik de kidere wakker maak, zulle ze zich dat hu hele leve heriere. Dat ka ik he iet aadoe. Dit besef was voor hem zo sterk dat hij er iet omhee ko. De bad of verbodeheid met de HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 63
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 8 slapede kidere was zo reëel dat hij he iet wou kwetse. Merk op dat de reactie va Steve iet werd igegeve door regels of sacties, maar wel door het diepe besef dat kidere respect verdiee. Dit diepere wete heeft zich geesteld i zij ervarigsstroom e oriëteerde rechtstreeks zij gedrag. Steve wist zich met adere woorde spotaa verbode met deze kidere. Diep i zij bieste lage gelukkig maar ervarige, emoties e belevige verborge die hem metee i voelig brachte met de slapede kidere. Was die bidig er iet geweest, da zoude zij mogelijk wel zij wakker gemaakt. Met alle gevolge va die. & 8. Vijf levesbade ervare verbodeheid ervare De otledig va deze e adere crimiele gevalstudies (kapige, gezisdrama s, milieudelicte, witteboordecrimialiteit,...) bevestigt de veroderstellig dat respectvol gedrag voortbouwt op ervarige va verbodeheid. 3 gee kortetermijoplossige Wie zoekt aar ee afdoed atwoord op respectloos gedrag weet metee dat dit atwoord zich iet mag beperke tot curatieve, kortetermijoplossige. Beperkt me zich tot cotrole, bestraffig e repressie, da moet igecalculeerd worde dat die weg iet leidt tot de geweste positieve attitudewijzigig, och bij de dader och bij het slachtoffer. Beperkt me zich toch tot dit soort maatregele, da houdt me er het best rekeig mee dat die keuze veeleer leidt tot ee verzurig va het leefklimaat e ee afbrokkele va de bestaade relaties. De kortetermijwist ( Eidelijk is de toestad weer oder cotrole... ) gaat op die maier dus sel verlore... Iperkede maatregele moete oodzakelijk aagevuld met positieve acties of iitiatieve. Als leerlige te ver i de marge worde geduwd of compleet worde geegeerd, hebbe ze de eigig deze ervaarbare delik-wetie og te versterke door og adrukkelijker egatief gedrag te stelle. Daders e slachtoffers moete met adere woorde met zorg worde bejeged. Het stoere, oppositioele e egatieve gedrag va de daders mag os hier iet va afleide. Om het doodlopede straatje va steeds stregere regels e straffe te vermijde e toch te doe wat odig is, daagt het Project Verbodeheid leerkrachte, opvoeders e schoolteams uit om werk te make va ee cotext waari leerlige tot verbodeheid kue kome zowel bie als buite de lesse. AFL. 5, JUNI 2004, 64 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 9 vijf variate va verbodeheid Rekeig houded met hoe we de werkelijkheid ervare e ermee omgaa, oderscheidt het Project Verbodeheid vijf variate va verbodeheid (zie Figuur 1). I de dagelijkse realiteit rake deze vijf ervarigsdomeie elkaar e vide er overlappige plaats. Vauit theoretisch stadput oderscheide we : 1 de verbodeheid met zichzelf; 2 de verbodeheid met adere; 3 de verbodeheid met de materiële omgevig; 4 de verbodeheid met de groep of samelevig (i haar culturele veelzijdigheid); 5 de verbodeheid met het grote levesgeheel of de atuurlijke krigloop va het leve. Het zou mooi zij mochte leerlige (e leerkrachte) de kas krijge om deze bade meer expliciet te ervare. Hu welbevide e verbodeheid zou er i elk geval wel bij vare. Figuur 1: vijf variate va verbodeheid & 9. Prevetief werke : het model va de appelboom (Aouk Depuydt) prevetiekaders Schoolteams die zich late ispirere door het Project Verbodeheid of ermee aa de slag gaa, make gebruik va de bie het project otwikkelde prevetiekaders. Het appelboommodel (Aouk Depuydt) e de prevetiepiramide (Joha Deklerck) zette teams op weg om hu eige werkig i kaart te brege e te optimalisere. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 65
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 10 appelboom als symbool Het appelboommodel (zie Figuur 2) is ee rijke metafoor. De appelboom staat hier symbool voor de opgroeiede joge mes. De vijf wortelstokke die de boom voede e die hem i de aarde verakere, belichame de vijf vorme va verbodeheid. De vrucht die de boom draagt, ziet eruit als ee appel. Hieri herkee we de positieve, respectvolle houdig va het kid/de jogere. plage e ogedierte breed bestrijde Spijtig geoeg wordt die gezode vrucht soms belaagd door plage e stored ogedierte (= allerlei vorme va respectloos gedrag zoals vadalisme, peste, verbaal geweld, drugmisbruik, diefstal,...). Deze plage kue bestrede worde door ee waaier va uiteelopede maatregele. Die variere va curatieve iitiatieve (verdelgede spuitbus), over specifiek prevetieve maatregele (probleemvoorkomede of beschermede spuitbus) tot prevetiemaatregele die de wortels va de problematiek aapakke (algemee e fudametele prevetie). Het Project Verbodeheid stimuleert schoolteams om de opduikede plage zo breed mogelijk te bekijke. Om ee te oppervlakkige of louter symptomatische aapak te vermijde, wordt steeds rekeig gehoude met de ruimere cotext va de plaag. Allee zo krijge we izicht i de eigelijke oorza(a)k(e). Het zij iet ekel de zichtbare parasiete of bacterië die oze aadacht opeise. We houde liever de hele appelboom voor oge e i het bijzoder focusse we op de kwaliteit va de wortels e de bodem. omzichtig omsprige met pesticide Wordt uiteidelijk toch beslist om met ee verdelgede spuitbus te werke (als de ood hoog is), da rade we schole aa om dit met de odige voorzorg te doe : te zware of te veel pesticide kue het probleem vergrote. We wille absoluut vermijde dat het omiddellijke leefmilieu e de gezodheid va de boom zoude worde aagetast of besmet. Het is immers iet omdat vijf procet va de leerlige herhaaldelijk moeilijk gedrag vertoot dat alle leerlige e leerkrachte de voor he gekoze remedie moete dele. werke aa gezode bome Het toevoege va humus aa de bodem, wat gelijkstaat met het uitwerke va duurzame, positieve iitiatieve die verbodeheid tot stad late kome, e het versterke va de wortels drage ertoe bij dat de boom opieuw sterker e gezoder wordt. Da staat hij iet allee steviger waeer de storme va het leve opduike, zo gezode boom is ook mider kwetsbaar voor allerlei riskate plage, e zij vruchte zij doorgaas va ee betere kwaliteit. AFL. 5, JUNI 2004, 66 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 11 Figuur 2: appelboommodel & 10. De prevetiepiramide (Joha Deklerck) eige curatieve e prevetieve werkig situere I de prevetiepiramide ka me de aadachtspute va het appelboommodel terugvide. Dit weteschappelijk oderbouwd aalyse-istrumet biedt schole e adere orgaisaties de kas hu eige curatieve e prevetieve werkig fuctioeel te bekijke. Met dit kader kue schole al hu iitiatieve of acties ihoudelijk situere e ordee. De piramide helpt de blik te verruime e oriëteert i de richtig va ee bredere, fudametele aapak. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 67
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 12 Figuur 3: prevetiepiramide prevetiepiramide : vijf lage De prevetiepiramide is opgebouwd uit vijf lage of iveaus. Het oderste iveau (iveau 0) staat voor de brede maatschappelijke e ecologische cotext waari het oderwijs zich situeert. Dit iveau werkt i op de schoolorgaisatie e op het leve va elke betrokkee. Sociale, politieke, ecoomische e ecologische factore bepale immers de codities va het schoolmilieu e va de mese die elkaar daari treffe. De iveaus 1 tot e met 4 illustrere de vier iveaus waarop iterveties met betrekkig tot respectloos gedrag of probleemsituaties mogelijk zij. iveau 4 : curatieve maatregele Op iveau 4, de top va de piramide, situere zich de curatieve maatregele. Zij worde geome adat zich ee probleem heeft voorgedaa. Hier richt alle aadacht zich aar het probleem e wil me dit zo gauw mogelijk idijke, wegwerke of corrigere. I het beste geval slaagt me eri het probleem op te losse é gaat hier ee beperkt prevetief of otraded effect va uit. De oderbouw met de adere lage odigt de school uit om iet te blijve steke i pure symptoombestrijdig. Het is bijvoorbeeld iet omdat me ee lastige leerlig aa de deur zet dat de leerkracht aa gezag wit of dat de leerlig beslist om zich aders op te stelle. Laat me de oderliggede oorzake va ee coflict ogemoeid, da is de kas vrij groot dat het probleem zich zal herhale. iveau 3 : specifieke prevetiemaatregele Specifieke prevetiemaatregele (iveau 3) mikke ook op ee welomschreve problematiek. Het probleem e de oorzake zij i die mate geked dat me werk maakt va de omiddellijke aaleidig erva. Hier richte de AFL. 5, JUNI 2004, 68 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 13 pijle zich hoofdzakelijk op de directe cotext, bijvoorbeeld de leswisselige of de speeltijd, e op die persoe die het hoogste risico lope, hetzij als slachtoffer, hetzij als dader. Niveau 4 e 3 hebbe met elkaar gemee dat ze probleemgeoriëteerd zij e het risico i zich drage dat bepaalde idividue of doelgroepe gestigmatiseerd rake. Dit gebeurt vlugger waeer de schuld va ee probleem i de schoot va ee groep of idividu wordt geworpe. iveau 2 : algemee prevetiemaatregele Op iveau 2 (algemee prevetiemaatregele) verdwijt het maifeste probleem, zoals drugsmisbruik of pestgedrag, aar de achtergrod. Hier reikt me atwoorde aa die verder reike da ee of ader specifiek probleem. Het Project Leefsleutels maakt oder adere werk va de sociale competeties va leerlige. Teves worde er oder impuls va dit iitiatief allerlei activiteite georgaiseerd of uitgewerkt die bijdrage tot de opbouw va ee goed klasklimaat. I het kader va de leefsleutellesse of liever og : de leefsleutelpraktijk otwikkele jogere sociale vaardighede e bouwe ze zelfvertrouwe op. 4 Dergelijke activiteite drage bij tot de otplooiig va leerlige e make he mider kwetsbaar waeer ze bijvoorbeeld op zoek gaa aar ieuwe vriede, vermaak of ee leuke ivullig va hu vrije tijd. iveau 1 : algemee leefkwaliteitsverbetered klimaat Het Project Verbodeheid legt zelf de klemtoo op maatregele die het algemee leefklimaat e de schoolcultuur i gustige zi beïvloede (iveau 1). Via structurele é eemalige iitiatieve wordt gestalte gegeve aa ee schoolmilieu waari de betrokkeheid (participatie) e het welbevide va leerkrachte, leerlige e ouders meer aadacht krijge. Die iitiatieve moete groeie vauit de samewerkig met al deze betrokkee. Oderzoek toot aa dat de maatregele va iveau 4, 3 e 2 meer e duurzamere vruchte afwerpe waeer ze gedrage worde door ee visie, ee metaliteit e ee omgagscultuur die vertrouwe uitdrukke, waardevol zij e uitodige tot positieve e creatieve iitiatieve. Niveau 1 vormt i die zi de omisbare grodlaag waarop de adere itervetieiveaus steue. Schole die sterk participatief werke, die iitiatief aamoedige bij leerkrachte e leerlige, e die gee agst hebbe voor discussies e coflicte, kieze bijvoorbeeld op ee meer vazelfsprekede maier om met vertrouwesleerlige te werke. Het verwodert iet dat i zulke schole ee metaliteit heerst die leerkrachte e leerlige ethousiasmeert. Hier zij het iet de balede leerlige of de geërgerde leerkrachte die de too bepale. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 69
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 14 & 11. Va theorie aar praktijk : de opstart itakegesprek De begeleidig va ee school vertrekt bij voorkeur vauit ee itakegesprek. Dit verkeede gesprek laat toe dat ee beperkte schooldelegatie keis eemt va de ihoud e de aapak va het project. Het is essetieel dat er bie het team voldoede herkeig e steu wordt gevode voor ee evetuele samewerkig. Voor de projectbegeleider biedt dit gesprek de mogelijkheid poolshoogte te eme va de school, haar omgevig, de geest va het schoolteam, de algemee schoolcultuur. I het tweede luik va dit gesprek wordt verked hoe het team (e evetueel de leerlige e de ouders) bij het project ka worde betrokke. I overleg wordt gezocht aar de meest geschikte formule e aar de beste commuicatiekaale. eerste teamvergaderig Met deze bekommerisse i het achterhoofd wordt de eerste teamvergaderig voorbereid. Direct aasluited op de itake al wordt gezocht aar ee samegaa va vorm e ihoud. De ikledig va de studiedag, zoals de keuze voor ee verzorgd otbijt of het toevoege va ludieke e creatieve elemete zoals ee quiz, ee overwachte zagstode of ee heus vertroetelmomet voor de teamlede, krijgt extra aadacht. Het welbevide va de teamlede geldt als voorwaarde om te kue toewerke aar ee groter welbevide bij de leerlige. eige schoolwerkig ivetarisere e evaluere Op de eerste teamsamekomst adat de dekkaders e de maier va werke werde toegelicht (tijdes ee persoeelsvergaderig of op ee studiedag) wordt het schoolteam gevraagd om de eige schoolwerkig te ivetarisere e te evaluere. De aagereikte kaders, amelijk de vijf belevigsdomeie e het appelboommodel of de prevetiepiramide, biede hiertoe het odige houvast. Op relatief korte tijd wordt zo ee dubbele ivetaris opgesteld : (a) ee ivetaris va wat reeds gebeurt e aaleut bij de iteties va het project e (b) ee ivetaris va mogelijke werkpute of iitiatieve. I feite betreft het ee ihoudelijk gekleurde variat va de klassieke sterkte-zwakteaalyse. éé tot drie prioritaire werkpute Op basis va de aldus verzamelde iformatie selecteert het team vervolges éé tot drie prioritaire werkpute. Die worde éé aéé besproke e verder uitgewerkt, hetzij door bestaade werkgroepe, hetzij door ee occasioeel werkgroepje. Sommige schole make de keuze om hier leerlige e/of ouders bij te betrekke. De samespraak met het team is iets dat altijd terugkeert omdat me zo aasluitig vidt bij de specifieke schoolrealiteit (draagkracht va het team, teamcapaciteite, ouderwerkig, schoolpopulatie,...). Bovedie plaatst me de leerkrachte, e evetueel ook de leerlige e de ouders, i ee AFL. 5, JUNI 2004, 70 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 15 positie die toelaat dat ze veratwoordelijkheid opeme, wat hu betrokkeheid op de school e bij het project groter maakt e goedkope kritiek zo goed als uitsluit. rol va de extere projectbegeleidig De rol va de extere projectbegeleidig spitst zich hoofdzakelijk toe op het aareike va impulse, het bewake va het proces, het biede va extra iformatie e vooral het cosequet meeeme e toepasse va de basisideeë va het Project Verbodeheid. De begeleider wordt op die maier ee coach. Door het stelle va de juiste vrage, het oppere va ee voorstel, het bovehale va de oriëterede kaders bevordert hij de reflectie e stuwt hij het veraderigsproces. Bijzodere aadacht gaat uit aar de aard va de iitiatieve die worde uitgewerkt. Zo is het belagrijk dat deze iitiatieve opbouwed zij, de oderlige verbodeheid versterke, structureel verakerd rake (echt deel uitmake va het alledaagse schoolgebeure) e gedrage worde door het hele team. Het samespel tusse formele e iformele cotacte of iitiatieve wordt va bij de aavag aagemoedigd. Participatie va leerlige e ouders wordt i de mate va het mogelijke e voorzover het team er ka achterstaa, agestreefd. & 12. Aadacht voor de biekat stilstaa e reflectere Bijzoder is wel dat de begeleider ervoor kiest om de teamlede regelmatig te late stilstaa bij hu eige leveservarige, hu izichte, hu persoolijke sterktes e zwaktes. Het i voelig blijve met de eige biekat is odig om geuaceerd te kue omgaa met leerlige die hu biekat ogal cofrotered aar buite brege of die er steeds dieper i verstrikt gerake. Gaat de discussie bijvoorbeeld i de richtig va Er moete meer e duidelijker regels kome of Oze opvag va probleemkidere ka beter, da moet wat tijd e ruimte vrijgemaakt worde om te putte uit ieders leveservarig. Soms gebeurt dit door de leerkrachte i duo s te late uitwissele, soms door het i kleie groep verzie va ee metafoor, soms door het houde va ee ervarigsrode. Het verbaast telkes weer welke rijke ervarigsschat er i het team aawezig is. Uitwisseligsmomete, of het u met woorde, via tekeige of ter plekke gemaakt kleiwerk is, vulle de reflectie aa. oefeig Ee oefeig die i de loop va het begeleidigstraject zeker aa bod komt, polst aar de bewuste verbodeheid va teamlede met zichzelf e hu omgevig. Het volgede tekstkader maakt duidelijk waar het om gaat. Hiermee illustrere we eve op welke maier dit oderdeel va het begeleidigstraject aa bod komt. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 71
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 16 Schema 1 Belevigsbad Op welke maier komt deze belevigsbad i jouw leve aa bod? Vermeld evetueel ee sterke ervarig die je met deze belevigsbad verbidt. De bad met jezelf De bad met de ader De bad met het materiële/materiële omgevig De bad met de groep/samelevig/culture De bad met (de atuur als) het allesomvattede levesgeheel De abesprekig va deze oefeig ka de teamlede dichter bij elkaar brege. Hu cotact wit aa ihoud. Mese die al jare collega s zij, lere er elkaar vaak og beter door kee. Leerkrachte die bijvoorbeeld de bad met zichzelf (gevoeles, lichaam, eige creativiteit,...) sterk ervare, kue die bad ook op ee meer vazelfsprekede e krachtige maier i de focus plaatse te aazie va hu leerlige. & 13. Adere hulpistrumete Elk begeleidigstraject mag da al verschilled zij, toch kere herhaaldelijk ekele vaste bouwstee of igrediëte terug. Zij spore het team aa de kaders va verbodeheid bewuster te hatere e er zich door te late ispirere. We reike hieroder og ee tweetal voorbeelde aa. sterkte-zwakteaalyse Nadat het schoolteam toelichtig kreeg over de aard, de ihoud e de aapak va het project, ka het team zelf aa de slag. Eerder werd al vermeld dat de eerste groepsgerichte taak eri bestaat ee soort sterkte-zwakteaalyse te make. Schole die ee dergelijke oefeig recetelijk maakte, hoeve die iet og ees over te doe. De besluite va de bestaade doorlichtig gelde da als mogelijk vertrekput. matrix I het gebruikelijke traject wordt alle teamlede verzocht de volgede matrix i te vulle tijdes ee reflectiemomet va maximaal tie miute. Vervolges worde de resultate va deze dekoefeig i kleie deelgroepe uitgewisseld. Hierva wordt ee verslag gemaakt. Dit gesprek eidigt iet zoder ee atwoord op de vraag aar wat ú het belagrijkste werkput voor de school zou moete zij. AFL. 5, JUNI 2004, 72 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 17 Schema 2 Beste collega, vul deze matrix aa. Noteer i de ope vakke welke activiteite of acties jij / jullie school u al odereemt om geoemde belevigsbad te versterke. Leerlige i de focus Leerkrachte i de focus Bad va de leerlige/ leerkrachte met... Op KLASNIVEAU (lesgroepe/klasgroepe) Op SCHOOLNIVEAU (buite de lesse, evetueel met de ouders...) Op TEAMNIVEAU Zichzelf De ader De materiële omgevig/ materiale De groep/samelevig/ cultu(u)r(e) Het levesgeheel/de atuur zicht krijge op schoolcultuur Het laatste werkkader dat we i dit artikel wille meegeve, wordt gebruikt om meer zicht te krijge op de gehele schoolcultuur e vooral op de mate waari die schoolcultuur, i haar deelaspecte, bijdraagt tot het welbevide va leerlige e leerkrachte. Het actuele prevetiebeleid va de school e het reeds aawezige stappepla rod leerligbegeleidig kue met dit istrumet worde oderworpe aa ee kritisch oderzoek. Schema 3 Met de prevetiepiramide i het achterhoofd wille we vrage om de volgede matrix aa te vulle: probeer i de respectieve vakke die iitiatieve of acties te plaatse die er het best thuishore. Evalueer i de derde kolom hoe tevrede je bet over de huidige aapak op dat iveau. Plaats ee cijfer tusse 0 e 10 om je tevredeheid uit te drukke [ee 10 staat voor: ka iet beter!]. Curatieve iveau (probleemoplossed iveau) [Niveau 4] Niveau va specifieke prevetiemaatregele [Niveau 3] Niveau va algemee prevetiemaatregele [Niveau 2] Niveau va fudametele prevetiemaatregele [Niveau 1] houdigkaart cotract straffe gesprek met hulpopvoeder bewakigscamera aa fietsstallig verkeersopvoedig getuigeis drugsmisbruik klasafsprake opstelle i eerste lesweek leefsleutels titularisuur met metorbegeleidig startdage i klasverbad othaalspel met derde graad voor ieuwkomers fietspoolig tijdes eerste lesweek receptie a eerste schooldag leerlige die ee kustproject uitwerke het jaarlijks schooltoeel (alle richtige levere ee bijdrage) 6 7 5 8 HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 73
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 18 De uitwisselig e het agesprek die aasluite op deze oefeig, levere steeds heel wat uttig materiaal op. Schoolteams zie zich bevestigd i het goede dat er i hu school gebeurt wat vaak ogewoo is of voele zich uitgedaagd e aagesproke om wat meer aadacht te scheke aa leefklimaatverbeterede iitiatieve. Sommige schole stelle vast dat ze het iderdaad moeilijk hebbe om curatief op te trede. Me erket de grote terughoudedheid om iperkede maatregele te treffe of om probleme expliciet te make e er wat aa te doe. Waeer beide oefeige achter de rug zij, slage teamlede e schoolteams er veel makkelijker i om helder te make welke werkpute of uitdagige prioriteit geiete. goede plaig e taakverdelig Zodra deze pute geëxpliciteerd zij, moet gewerkt worde aa ee goede plaig e taakverdelig. Liever da ieuwe jobs i het leve te roepe, wordt bekeke bij welke bestaade werkgroepe of teamlede deze veratwoordelijkheid het meest of het best aasluit. Vazelfspreked kue schole kieze voor tijdelijke werkgroepe. Schole kieze bij voorkeur voor die formule die de hoogste slaagkas i zich draagt. & 14. Realisaties We zij erva overtuigd dat elke school u reeds aadacht schekt aa de leer- e leefkwaliteit bie de school. Elke school ka voorbeelde aadrage va iitiatieve of acties die verbodeheidsversterked zij. Waeer ee school expliciet wil werke aa verbodeheid, zal het orkest (lees : het team) meer moete doe da de viole gelijk stemme. Elke istrumetalist moet beseffe dat zij idividuele ibreg ertoe doet. De diriget (directie) mag da het voortouw eme, hij of zij zal zich tijdes de uitvoerig late rake e ispirere door de kracht, de creativiteit e de deskudigheid va zij of haar team. Vauit die wisselwerkig komt de partituur og meer tot leve. Soms worde ieuwe ote toegevoegd terwijl adere worde weggelate. Ee uieke compositie komt op die maier tot leve. De uitvoerig is telkes aders, eig i haar soort. elke school haar eige aapak Met deze vergelijkig wille we duidelijk make dat elke realisatie bekeke moet worde bie het traject dat eige is aa die bepaalde school. Wat voor de ee school de gewooste zaak va de wereld is, ka voor de adere school ee gresverlegged iitiatief zij. Het abootse of overdoe va bepaalde acties of deelprojecte heeft da ook weiig zi. Wel loot het de moeite zich door die voorbeelde te late ispirere e met og meer overtuigig voort te bouwe aa de weg die me wil opgaa. AFL. 5, JUNI 2004, 74 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 19 De vijf belevigsdomeie vorme het aakopigsput voor dit bodige overzicht va mogelijke realisaties. Hoewel basisschole e middelbare schole zich gerust door elkaar moge late ispirere, hebbe we er toch voor gekoze realisaties va beide oderwijsiveaus aast elkaar te plaatse. Elke school wordt uitgeodigd om dit lijstje met goede praktijkvoorbeelde te verrijke. Het ka os Vlaams oderwijsladschap allee maar boeieder, kleurrijker e beter make. BAND MET JEZELF Schema 4 Voorbeelde uit het basisoderwijs Voorbeelde uit het middelbaar oderwijs werke rod basisgevoeles (doos e huis vol gevoeles/axeroos) bieklasdifferetiatie - cotractwerk relaxatieoefeige (adem, klakschale, tekee va madala s) gevoelsthermometer voor elk kid stiltetet i taakklas opvagruimte voor kidere i agressie soezelhoek, verwehoek, schmikhoek zithoek i de leraarskamer verjare doe je ooit allee-kaleder project Ik zie me graag : thuiskome bij jezelf - seksuele opvoedig leerlige screee hu welbevide e bespreke het adie stilteruimte op school fuctioerigs- of otwikkeligsgesprek (leerkrachte) idividuele studiebegeleidig (lere lere) e metorschap school stuurt e-mailkaartje aar jarige leerlige wie ziek is, staat iet allee (kaartje, telefootje, otities worde bijgehoude, op bezoek,...) uitbouwe e verfije va de idividuele leerligbegeleidig BAND MET DE ANDER Voorbeelde uit het basisoderwijs Voorbeelde uit het middelbaar oderwijs werke rod ruzies e coflicte: ik dek - ik voel - ik wil; eerst jij, da ik: we zegge wat we iet leuk vide e wat we i de plaats wille klasdagboek als spreekbuis aar de juf hoekewerk e samespel i kleie groepjes bewegigsopvoedig of sport i wisselede, kleie groepjes peter- e meterschap: oudere leerlige otferme zich over de ieuwkomers (spel, studie, relaties op school,...) idem voor leerkrachte coflicthaterig met e door leerlige (peermediatio, o blame-aapak, vertrouwesleerlige) keuzeactiviteite voor e evetueel door leerlige tijdes de middagrecreatie (vriede make buite de klas) verwedag of verweweek op school (i klasverbad, i teamverbad) muzikaal valetijsfeest: muzikaal verzoekprogramma (i refter/op speelplaats) BAND MET HET MATERIËLE Voorbeelde uit het basisoderwijs leerlige kutsele e verve mee aa het spelmateriaal op de speelplaats (met ouders, klasdoorbreked,...) leerlige behere de spellekoffers die tijdes de speeltijd worde gebruikt muurschilderig make met leerlige (e Voorbeelde uit het middelbaar oderwijs de klas i ee ieuw kleedje steke met de leerlige (aavag schooljaar) heririchtig va de leraarskamer leerlige ispraak geve bij aakoop va schoolmateriaal (schrijftafels, zitbake voor buite, sport- e spelmateriaal,...) HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 75
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 20 ouders) klaslokaal irichte leerlige make brood (deeg voele e kede), kleie, timmere aa hu aambordje (plakje met agels),... pictogramme opmake e ikleure plae make voor de heririchtig va de speelplaats veilig aar school: wat ka beter? het gree-team dekt a over mider afval, ee ettere speelplaats, fruit op school,... regelig m.b.t. de fietsestallig met leerlige herbekijke leerlige werke mee aa de website va de school leerlige otwerpe e timmere zitmodules voor i de gag, hall leerlige va de derde graad krijge ee eige (club)lokaal dat ze zelf moge irichte e ook moete behere - huisreglemet wordt door he opgesteld e voorgelegd aa directie BAND MET DE GROEP/SAMENLEVING/CULTU(U)R(EN) Voorbeelde uit het basisoderwijs Voorbeelde uit het middelbaar oderwijs leerlige bediscussiëre de schoolafsprake e verhale het resultaat i de jogste klasse same ee feestje bouwe koekjesfeest met mama s creatief op bezoek i het rustoord maadelijkse zagstode met de hele school rouwplechtigheid aar aaleidig va ee overlede klas- of schoolgeootje kustproject i de schoolbuurt (poëzie, tekeige, beeldhouwwerkjes,...) e-mailuitwisselig met schole uit adere regio s, lade of cotiete kidergemeeteraad op school oudere leerlige helpe de kleuterleidig (spele met kidere, jasse helpe aatrekke, same ete i de refter, verhaaltjes voorleze op ee regeachtige of erg koude dag,...) klasdoorbrekede lesmomete e projecte (ope leercetrum, cotractwerk,...) voorbereide va schoolreis of ader project met leerlige sport e spel tijdes de middagpauze (leerlige moge de leidig eme) toeel op school (leerlige e leerkrachte doe mee) leerligeparticipatie wordt erstig geome (verschillede variate va ispraak e participatie zij mogelijk) klasdage buite de school (begi schooljaar/ eide schoolcarrière) fietspoolig tijdes de projectweek rod mobiliteit leerlige werke eige schoolproject uit (diversiteit, politiek, kust e cultuur, milieu,...) BAND MET HET LEVENSGEHEEL/DE NATUUR Voorbeelde uit het basisoderwijs Voorbeelde uit het middelbaar oderwijs seizoesfeeste i de kijker de zo als bodgeoot i de klas mee met de seizoee (vogels, plate, diere i de kijker) stambome uitwerke (5 geeraties) schooltui i de stad - groe op school kruide- e groetetui behere iet voorbijgaa aa de dood: verdriet mag je viere diere op school: zorge voor kaagdiere, kippe,... kijke aar de sterre e drome va... beziigsdage schoolmaifestatie aar aaleidig va actuele gebeurteisse (oorlog, ramp, ogeval va schoolgeoot, uitwijzig asielzoekers,...) klasgesprekke rod studiekeuze, verliefd zij, leve e dood, echtscheidig va ouders, moeder waarom leve wij?,... meditatieruimte op school atuurkamp met vrijwilligers chrysostomosvierig/laatste 100 dage-vierig eide-schooljaarreis: 8 dage op stap aar Compostella,... & 15. Praktische iformatie Voor meer ifo over het project e/of over de mogelijkhede tot ascholig of begeleidig : AFL. 5, JUNI 2004, 76 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 21 Project Verbodeheid T.a.v. Gie Deboutte, projectcoördiator H. Hooverplei 10 3000 Leuve Tel. : 016 32 53 86 32 54 67 32 52 36 Fax : 016 32 54 63 E-mail : ifo@verbodeheid.be of gie.deboutte@law.kuleuve.ac.be Nascholigsaavrage kut u rechtstreeks richte aa : Cetrum voor Ervarigsgericht Oderwijs Vesaliusstraat 2 3000 Leuve Tel. : 016 32 57 51 E-mail : ifo@cego.be Website : http ://www.cego.be Meer ifo over het Project Verbodeheid op www.verbodeheid.be. & 16. Literatuur Deklerck, J., Depuydt, A. e Deboutte, G. (red.), Verbodeheid als atwoord op de-likwetie? Prevetie op ee ieuw spoor, Leuve, Acco, 2001, 215 p. Deboutte, G., Geweld geoeg! Hoe omgaa met geweld i de leefwereld va kidere e jogere? Getuigeisse, iformatie e tips voor ouders e opvoeders, Brussel, Jeugd & Vrede, 1997, 166 p. Deboutte, G., Verbodeheid is meer da je goed voele,ikleuters & Ik, Jg. 18, r.2, p. 2-5. Deboutte, G., Verbodeheid be-léve : het ka!,iego-echo, Jg.4, r.2, p.10-14. Werkgroep Vredesopvoedig, Eerste hulp bij geweld. Hadboek voor leerkrachte e begeleiders bij het lere omgaa met geweld bij kidere e jogere, Leuve, Davidsfods, 1999, 215 p. Note 1. Het gaat uitdrukkelijk om ervarige e iet om het kee va of lere over. 2. Het begrip ervarigsstroom otlee we aa professor Ferre Laevers. Hiermee wordt het geheel va ervarige bedoeld die os make tot wie we zij e hoe we i de werkelijkheid staa. 3. Aouk Depuydt, Re-ligie als atwoord op de-liquetie : ee ieuwe basisfilosofie voor kidere i het basisoderwijs?, licetiaatsverhadelig Crimiologie, K.U.Leuve, 1991. 4. Schole kieze iet altijd voor leefsleutellesse maar streve eraar de doelstellige va Leefsleutels waar te make doorhee het hele schoolgebeure, d.w.z. i de lesse maar evegoed daarbuite. HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE & AFL. 5, JUNI 2004, 77
PROBLEEMGEDRAG & DELINQUENTIE 1 & 22 AFL. 5, JUNI 2004, 78 & HANDBOEK LEERLINGENBEGELEIDING TWEE