Gedragsproblemen bij dementie: een overzicht
|
|
- Emiel de Ruiter
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Gedragsproblemen bij dementie: een overzicht BPSD : Behavioural and Psychological Symptoms in Dementia. DR.C.VANDENBON - geriater 3 OKTOBER 2007 Inhoud Inleiding Definitie Epidemiologie Etiologie Kliniek Diagnostiek Behandeling Algemene aspekten Farmacologische aanpak Niet-farmacologische aanpak 1
2 BPSD : gedragsstoornissen en psychologische/psychiatrische symptomen bij dementie Inleiding Dementie is een syndroom Omschrijving:»Dementie is een verzamelnaam voor verschillende ziektebeelden,die steeds gepaard gaan met cognitieve (en daardoor functionele) achteruitgang en veranderingen in emoties en gedrag, als gevolg van hersenletsel» Cognitieve dysfunctie Functionele dysfunctie Neuropsychiatrische symptomen 2
3 Verschillende types van dementie Frontotemporale dementie Andere Dementie met Lewy-bodies Pure 3% met ZA 12% 15% 5% 5% Vasculaire dementie Mixte Pure 5% 15% 60% Ziekte van Alzheimer (ZA) Gearing (1995), Kosunen (1996), Nagy (1998) Dementie is een syndroom amnesie ADL agnosie afasie Cognitieve Dysfunctie (DSM IV) Functionele dysfunctie IADL Stoornis in uitvoerende functies apraxie Neuropsychiatrische symptomen Gedragsstoornissen Psychologische/ psychiatrische stoornissen 3
4 Dementie is een syndroom amnesie agnosie afasie Stoornis in uitvoerende functies apraxie Cognitieve Dysfunctie (DSM IV) Neuropsychiatrische symptomen Functionele dysfunctie Dementie is een syndroom amnesie ADL agnosie afasie Stoornis in uitvoerende functies apraxie Cognitieve dysfunctie Functionele dysfunctie Neuropsychiatrische symptomen IADL 4
5 Dementie is een syndroom amnesie ADL agnosie afasie Cognitieve dysfunctie Functionele dysfunctie IADL Stoornis in uitvoerende functies Neuropsychiatrische symptomen apraxie Gedragsstoornissen Psychologische/ psychiatrische stoornissen BPSD : inleiding De cognitieve symptomen, die gepaard gaan met dementie zijn het meest gekend en bestudeerd wereldwijd. De laatste jaren is er ook groeiend onderzoek naar de functionele veranderingen bij dementie, inclusief studies naar verminderde mogelijkheden in ADL. Er is echter heel recent pas meer en meer te lezen over BPSD (Behavioural and Psychological Symptoms in Dementia), die historisch gekend zijn als de gedragsstoornissen bij dementie 5
6 BPSD : inleiding BPSD zijn een deel van het ziekteproces bij dementie, maar het deel dat het meeste problemen geeft, zowel voor de patiënt, als voor de zorgverlener, maar ook voor de maatschappij in zijn geheel. Dit is de sleutel tot deze voordracht : ik geloof dat BPSD begrijpelijk, herkenbaar en behandelbaar zijn. Het herkennen en de adekwate behandeling van BPSD zijn belangrijke factoren in het verbeteren van onze zorg voor de dementerende patiënten en hun zorgverleners. Belang van BPSD 6
7 Toename van de bejaarde populatie Toename van de bejaarde populatie 7
8 Epidemiologie - Dementie Prevalentie (%) , ,5 0, ,9 1,8 3, Leeftijd (jaar) Dementie 1 Alzheimer 2 1. Jorm AF et al.: Acta Psychiatr Scand 1987; 76: Bachmann DL et al.: Neurology 1992; 42: Prevalentie in België (10 miljoen inwoners) : personen met dementie personen met de Ziekte van Alzheimer personen met dementie personen met de Ziekte van Alzheimer X. Kurz et al. BIGE (Belgisch Instituut voor Gezondheidseconomie)
9 BPSD Definitie BPSD Neuropsychiatrische symptomen roepen Gedragsstoornissen depressie Psychologische/ psychiatrische stoornissen agressie dolen wanen angst apathie sexuele ontremming hallucinatie 9
10 Gevalsbeschrijving 1907 She screams that the doctor wants to cut her open On other occasions, she dismisses him, full of indignation and with expressions indicating that she fears him as a threat to her honor as a woman. Often she screams for many hours in a horrible voice. A. Alzheimer, 1907 Auguste D BPSD : Definitie Alois Alzheimer (1906) noteerde reeds gedragsproblemen als prominent aanwezige symptomen in zijn korte gevalsbeschrijving : paranoia, wanen van sexueel misbruik, hallucinaties, roepen. Nadat vanaf 1980 enkele studies over BPSD verschenen waren, en vanaf 1986 ook evaluatieschalen voor BPSD verschenen (NPI 1994), werd in 1996 een Consensus Conferentie bijeengeroepen door de IPA (International Psychogeriatric Association ) 10
11 1996 Consensus definitie door een commissie van 60 experten uit 16 landen. Doen afstand van het enge begrip gedragsstoornissen Ook aandacht voor psychologische symptomen BPSD : Definitie De 1999 Update Consensus Conference bracht nieuwe kennis en nieuwe research richtingen. Statement : De term gedragsstoornissen moet vervangen worden door BPSD, gedefinieerd als: Symptomen van verstoorde perceptie, gedachtengang, stemming of gedrag die frekwent voorkomen bij patiënten met dementie (Finkel & Burns,1999) 11
12 BPSD: definitie Behavioural and Psychiatric Symptoms in Dementia Essentieel onderdeel van het symptomenspectrum van dementie (naast de cognitieve en de functionele stoornissen) Heterogene groep van niet-cognitieve symptomen bij patiënten met dementie Arbitraire onderdeling in 3 of 5 clusters van symptomen (varieert naargelang de publicaties) BPSD: Clusters van symptomen 3 clusters: -Affectieve -Psychotische -Gedrag (en andere) symptomen 5 clusters: Depressie Psychose Agressie Apathie Overactiviteit / Agitatie 12
13 BPSD: Affectieve symptomen Stoornissen van stemming en affect Depressie Angst Catastrofale reacties Verhoogde stemming / manie BPSD: Psychotische symptomen Waanvoorstellingen bestolen worden echtelijke ontrouw verstoten worden complot Hallucinaties visueel: 30% auditief: 10% Misidentificaties 13
14 BPSD: Gedrag en andere symptomen Gedragsymptomen Apathie / onverschilligheid Irritabiliteit Desinhibitie / impulsiviteit Agressiviteit Andere symptomen Neurovegetative veranderingen Slaapstoornissen en dag/nacht stoornissen Eetstoornissen Sexuele ontremming Doelloos repetitief gedrag Doelloze activiteiten, zoals ijsberen en rondrommelen Compulsies, repetitieve stereotype activiteiten BPSD Epidemiologie 14
15 BPSD: prevalentie Aanwezig bij 80% van de dementerenden Apathie: 45.3% Depressie: 43.6% Agitatie/agressie: 40.1% De ernst van BPSD is klinisch relevant bij 60% van de patiënten die thuis leven 80% van de patiënten in RVTs (Lawlor, J Clin Psychiatr 2004) Prevalentie van neuropsychiatrische symptomen (NPI items) Mega et al
16 Verloop van BPSD De gedragssymptomen bij de ziekte van Alzheimer (ZA) beginnen meestal na de geheugenstoornissen en nemen toe in de loop van de ziekteprogressie. Waar ze vroeg optreden zijn ze vaak predictor van snelle of slechte evolutie (onafhankelijk van de cognitie). BPSD Etiologie 16
17 BPSD : etiologie Er zijn multipele oorzaken voor de BPSD. Het beste model momenteel houdt rekening met 4 aspecten: 1. Genetisch (receptor polymorfisme) 2. Neurobiologisch (neurochemisch,neuropathologisch) 3. Psychologisch (premorbide persoonlijkheid, stress-gevoeligheid) 4. Sociaal (omgevingsverandering, zorgverlener factoren) ETIOLOGIE 1. Genetisch Recente studies rapporteren ht bestaan van een receptor polymorfisme van subtypes van de serotoninereceptor, geassocieerd met een hogere graad van agressie en geagiteerd gedrag bij P. met dementie.(sukonick,2001) en een dopaminereceptor gerelateerd aan psychose in SDAT. (Sweet et al. 1998) Verdere studies zijn nodig 17
18 ETIOLOGIE 2. Neurotransmittorveranderingen bij dementie- relatie tot BPSD Significante en multipele neurotransmittorveranderingen zijn reeds geïdentificeerd in de hersenen van P. met dementie (zowel SDAT als VD of LBD).Deze veranderingen worden verondersteld een neuroendocriene dysfunctie te veroorzaken, hoofdzakelijk door overactiviteit in de hypothalamo-hypofyse-bijnier as (HPA-axis). De neurotransmittors die aangetast zijn bij dementie, zijn: Ach, Dopamine, NA, serotonine, glutamaat ETIOLOGIE 2. Neurotransmittorveranderingen bij dementie Ach: deficit bij AD (stoornissen in het cholinerg systeem, verminderd cholineacetyltrnsferase-cativiteit ). Veroorzaakt geheugenstoornis, verwardheid en delirium. Het cholinerg deficit bij LBD zou 3 maal erger zijn dan bij AD.(R/ Cholinesterase-remmers) Dopamine: verminderd in areas van de hersenen van AD (25 % van AD pat. Hebben Parkinsonisme-symptomen) Dopamine speelt ook een rol in cognitie en aggressief gedrag vb psychose:.p. met agressie kunnen verbeteren in gedrag door dopamine-antagonisten (Schneider et al. 1990) NA : complex.p. met AD tonen verminderd aantal NAneuronen in de locus coeruleus, wat leidt tot verminderde NA levels in de neocortex, geassocieerd met depressie bij AD. Hogere NA levels in de substantia nigra van P. met AD en psychotische symptomen dan in P. zonder ( Zubenko 1991) 18
19 ETIOLOGIE 2: neurochemisch Serotonine: concentraties van serotonine zijn verminderd in meerdere hersengebieden van P. met AD. Gerelateerd aan depressie,angst,agitatie,rusteloosheid,agressie.(nyth an Gottfries 1990, verbetering met SSRI). Glutamaat: is de dominante exciterende neurotransmittor in de hersenen.data suggereren een ernstig verlies van glutamaat bij AD. Onevenwicht tussen Glutamaat en Dopaminerg systeem leidt tot psychotische symptomen Neuroendocriene dysfunctie:verhoogde activiteit in de HPA as, leidend tot meer agitatie,rusteloosheid,slaapstoornissen DXM suppressietest bij dementerenden in 50% gestoord: geen suppressie van cortisol mogelijk. ETIOLOGIE 2. neuropathologie Functionele neuro-imaging studies suggereren dat BPSD (zeker in AD) geassocieerd zijn met dysfuncties in specifieke hersengebieden.een serie studies hebben de relatie tussen corticaal metabolisme en BPSD bekeken. Alles samen suggereren deze studies dat de BPSD niet zomaar gevolgen zijn van diffuze hersenziekte, maar fundamentele expressies van regionale cerebrale pathologie. 19
20 BPSD : neuropathologie Apathie: PET en SPECT studies tonen correlatie van anterior cingulate en gerelateerde fronto-subcorticale structuren aan Significante hypoperfusie van de anterior cingulate in ZA met apathie vergeleken met ZA zonder apathie Robert et al., European Psychiatry 2005 BPSD : neuropathologie Depressie: Vermindering van perfusie en metabolisme in frontale, temporale en parietale zones Groter verlies van neuronen in de locus coeruleus en vermindering van corticale serotonine heropnameplaatsen in ZA met depressie dan in ZA zonder depressie Robert et al., European Psychiatry
21 BPSD : neuropathologie Psychotische symptomen, agressiviteit en agitatie: PET en SPECT studies tonen hypoperfusie in frontale en parietale kwabben CT studies tonen aan dat misidentificatie door wanen geassocieerd is met verhoogde atrophie van de rechter frontale en temporale kwabben Robert et al., European Psychiatry 2005 BPSD :neuropathologie Psychotische symptomen, agressiviteit en agitatie: EEG studies tonen een ernstigere hersendysfunctie aan bij ZA met psychotische symptomen dan bij ZA zonder psychose Psychotische symptomen zijn geassocieerd met een significante verhoging van de densiteit van plaques en tangles in de frontale cortex en een verlaagd aantal neuronen in de hippocampus Cholinerge deficieten zijn ernstiger in patiënten met agitatie Robert et al., European Psychiatry
22 BPSD : etiologie Er zijn multipele oorzaken voor de BPSD. Het beste model momenteel houdt rekening met 4 aspecten: 1. Genetisch (receptor polymorfisme) 2. Neurobiologisch (neurochemisch,neuropathologisch) 3. Psychologisch (premorbide persoonlijkheid, stress-gevoeligheid) 4. Sociaal (omgevingsverandering, zorgverlener factoren) ETIOLOGIE 3.persoonlijkheid/psychologische factoren De identiteit en de zelfwaarde van de P. wordt verwoest door deze ziekte en psychologische reacties ontstaan op het uiteenvallen van het zelfbeeld.kan depressieve of psychotische symptomen geven. Premorbide persoonlijkheid is belangrijk in het ontwikkelen van BPSD ; voordien reeds agressief of controlerend gedrag, zekere paranoia..; Een hoog niveau van premorbide neurotische symptomen gaat gepaard met een verhoogde prevalentie van depressie bij vrouwen met dementie. Veel psychologische symptomen komen voort uit de pogingen van P. zijn zelfwaarde te behouden bij een progressief cognitieve aftakeling. Bij een P. met dementie worden de aanpassingsmogelijkheden aangetast door cognitieve stoornissen en niet-cognitieve stoornissen. Het niet meer kunnen terugvallen op de vertrouwde copingmechanismen kan angst of agressie oproepen. 22
23 ETIOLOGIE : rol van de zorgverlener Stress bij de zorgverlener en slechte interpersoonlijke relatie tussen P. en zorgverlener kan BPSD verergeren. BPSD, meer dan het cognitief falen geeft de grootste belasting voor de zorgverlener/mantelzorger: roepen,agressie, dolen, depressie, beschuldigingen,slaapstoornissen De houding van de verzorger beïnvloedt BPSD. Verzorgers die zich niet aanpassen, zijn vaker geconfronteerd met hyperactiviteitssympomen van de P. Rol van de zorgverlener Interventies voor de zorgverleners: - Psychologische ondersteuning - Educatie - Sociale ondersteuning - Familiegesprekken 23
24 ETIOLOGIE 4. Sociaal P. met dementie zijn gevoelig aan verandering van hun omgeving en routine. Dit kan depressief gedrag veroorzaken. Stresserende levensgebeurtenissen triggeren depressie meer bij P. met cognitief deficit. Omgevingsverandering en stress verhogen de HPA activiteit, wat meer depressie en agitatie kan veroorzaken. BPSD kliniek 24
25 BPSD : kliniek verschillend per soort dementie Sommige studies suggereren hogere prevalentie van wanen bij AD, meer depressie bij VD. P. met gemengde vorm AD/VD hebben duidelijk meer symptomen, vnl.agitatie. Visuele hallucinaties zijn duidelijk frekwenter bij LBD : bij 80 % (bij 20 % in AD) Frontotemporale dementie is geassocieerd met meer impulsiviteit, compulsive gedrag, ontremd seksueel gedrag en verbale uitbarstingen. Kliniek : symptomatologie Affectieve symptomen: Psychotische symptomen Gedragsmatige veranderingen 25
26 BPSD: Affectieve symptomen Stoornissen van stemming en affect Depressie Angst Catastrofale reacties Verhoogde stemming / manie BPSD: Affectieve symptomen Depressieve stemming: diagnose moeilijker in meer gevorderde stadia van dementie taal- en communicatieproblemen symptomen depressie ~ dementie Angst: komt voor in verband met andere psychologische of gedragssymptomen onafhankelijk van de andere symptomen 26
27 BPSD: Psychotische symptomen Waanvoorstellingen bestolen worden echtelijke ontrouw verstoten worden complot Hallucinaties visueel: 30% auditief: 10% BPSD : Psychotische symptomen Misidentificaties: Op het grensvlak tussen waarnemen en denken - Misidentificatie van een onbekende in het eigen huis van de P. - Misidentificatie van de eigen persoon als een ander - Misidentificatie van bekende personen - Misidentificatie van gebeurtenissen op TV als optredend in de eigen omgeving 27
28 BPSD: Gedrag en andere symptomen Gedragsymptomen Apathie / onverschilligheid Agitatie Gedrag gepaard met agressie (verbaal of fysiek) of angst (angst om alleen gelaten te worden) Ontremming Andere symptomen Neurovegetative veranderingen Slaapstoornissen en dag/nacht stoornissen Eetstoornissen Doelloos repetitief gedrag Doelloze activiteiten, zoals ijsberen en rondrommelen Compulsies, repetitieve stereotype activiteiten Impact van apathie Apathie betekent binnen de relatie een zeer grote stress factor (wegvallen van initiatief, communicatie..) Apathie wordt door externen vaak te weinig belastend ingeschat (stereotypie van brave patiënt ). Ook institutioneel ervaart men apathie niet steeds ten volle als determinerende pathologie. 28
29 agitatie Algemene rusteloosheid Ijsberen Spullen verstoppen Spullen verplaatsen Weglopen Ann-en uitkleden Almaar dezelfde vragen stellen Roepen,gillen,jammeren Agressie/angst Verbale agressie (schelden,vloeken) Fysieke agressie (slaan,schoppen,bijten,krabben) Agressief verzet tegen verzorging Controleren waar verzorger is Voortdurend volgen van verzorger 29
30 ontremming Emotionele labiliteit Sociaal onaangepast gedrag Sexuele ontremming Zelfbeschadigend gedrag hyperoraliteit BPSD : diagnose Diagnostische evaluatie van veranderingen in het gedrag van een patiënt met dementie: verschillende stappen: - Om welk gedrag gaat het? - Is er sprake van psychopathologie? - Is er sprake van (verergering van )een lichamelijke ziekte? (delirium) - Welke geneesmiddelen gebruikt de P.? - Wat is bekend over het premorbide functioneren van de P? 30
31 Differentiële diagnose Differentiële diagnostiek van agitatie bij degeneratief hersenlijden is belangrijk. Diverse somatische aandoeningen kunnen aanleiding geven tot agitatie en delirante toestandsbeelden. Somatische oorzaken Honger Dorst Koorts Infectie Volle blaas Constipatie Natte pampers Pijn Decubitus Onbekende fractuur (rib, ) Arthrosis deformans Hypoglycemie Prostatitis Darmkolieken 31
32 DD : delirium P. met dementie hebben een hoger risico om delirium te ontwikkelen. Delirante P. kunnen de gedrags- en psychologische symptome vertonen, die ook gezien worden bij dementie (BPSD) DD: delirium presenteert zich met: - acute onset - Veranderde aandacht, fluctuerend - Visuele hallucinaties samen met agitatie - Veranderde psychomotore activiteit. - Veranderd BWZ BPSD Gevolgen 32
33 Belang van BPSD Gedragsproblemen vormen een belangrijke beslissingsparameter in: Quality of Life Caregiver burden en stress Beslissing tot institutionalisatie Voorschrijven van medicatie Predictor van evolutie BPSD: gevolgen Vaak aanleiding tot consultatie en diagnose van dementie Belangrijke impact op caregiver stress (Rabins et al., 1982) Frequente oorzaak voor plaatsing in RVT(Colerick et George, 1986; Morriss et al, 1990; Steele et al, 1990; O Donnell et al, 1992) Verhoogde invaliditeit (Brody, 1982) Verminderde levenskwaliteit (patiënt en verzorger) (Deimling et ass, 1986; Burgio, 1996) Verhoogde zorgkosten (Cohen-Mansfield, 1995) 33
34 Kost van de ziekte: NADES ( / Maand) Totale kosten Medisc he zorg Heelkunde Referentie % 61% Dementie Thuis % 60% Dementie Institutie % 46% Methodological issues in a cost-of-dementia study in Belgium: NAtional Dementia Economic Study (NADES). Acta Neurol Belg 1999; 99(3): Economische gevolgen van dementie Hospitalisatie (institutionalisatie) is zeer duur voor de overheid vandaar de extra aandacht voor thuisverzorging, mantelzorg, expertisecentra enz... BPSD is de voornaamste factor die de beslissing tot institutionalisatie (psychogeriatrie, geriatrie, RVT, rusthuis enz... ) bepaalt. 34
35 Beslissing tot hospitalisatie Triviaal maar niet onbelangrijk: De beslissing wordt niet primair genomen door de patiënt wel door de mantelzorger. Het is de mantelzorger stress, veroorzaakt door de BPSD die de beste predictor is (rol van medicatie, support, counseling..) Cognitieve of functionele stoornissen (uitzondering incontinentie) zijn minst bepalend. Kennis van de globale sociale situatie van het patiënt - mantelzorger systeem is dus zeer belangrijk. BPSD Behandeling Algemene aspekten 35
36 Algemene aspecten Belang van vroegtijdig herkennen van BPSD (voorkomen van mantelzorger burnout) Eventueel gebruik van specifieke evaluatieschalen (NPI, Behave-AD) Behandelingsstrategieën te bepalen naargelang de kenmerken van de symptomen, de frequentie, de ernst en de impact op patiënt en zorgverlener NPI 36
37 Farmacologisch vs nietfarmacologisch? Geen tegenstelling Beide behandelingswijzen kunnen elkaar aanvullen en versterken. Gevaar: enkel terugvallen op farmacologie en verwaarlozen van de veel moeilijker arbeids- en tijdsintensievere, weinig of niet verloonde (intellectuele arbeid!) van de niet-farmacologische aanpak. Hoe zoiets aanpakken: de 5 W s Gedrag registreren in functie van de vijf W s 1. Welk gedrag: motorische onrust? Bewegingsdrang? Agressie? Stoornis in waak slaap? Delusie vb (paranoia)? Angst Hallucinatie? Lichamelijke problemen? 2. Wanneer: gans de dag door, s avonds? s nachts, na het eten, na het bezoek? Tijdens het wassen? 3. Wie: ten opzichte van bepaalde personen? 4. Wat lokt het uit? 5. Waarom? doel van de analyse 37
38 BPSD Behandeling Farmacologische behandeling Farmacotherapie: algemene principes agitatie vaak multifactorieel bepaald somatische problemen? welk symptomencluster?wat is het doelsymptoom? nood aan farmacon?is het symptoom met medicatie te beïnvloeden?is nietfarmacologische behandeling mogelijk en haalbaar? welke bijwerkingen te voorzien?wegen deze op tegen het nut? wanneer herevaluatie? 38
39 Farmacotherapie: algemene principes Algemene principes van geriatrische farmacotherapie: START LOW - GO SLOW Lage startdosis (1/3) en traag opbouwen (cave externe druk van omgeving bij ernstige of lastige symptomen) Dosis aan target houden gedurende minstens 1-4 weken. Medicatie stabiliseren gedurende 3-6 maanden alvorens te stoppen (afbouwen) of dosis te veranderen. Gezien diverse receptorsystemen vaak simultaan deficiënt zijn is polyfarmacie vaak (helaas) noodzakelijk (steeds voorzichtig). Farmacologische behandeling (1) Bij 70 jarige is er volumedaling van de lever van % en verminderde leverperfusie met 40%. De oxydatieve capaciteit van de lever is sterk gedaald, wat resulteert in verminderde clearanceeliminatie van vele medicaties (oa psychofarmaca). De verminderde leverclearance wordt geschat op 30% (70 jarige tov 25 jarige) Ook de nierfunctie is beduidend lager vb risperidone: eliminatie via de lever doch de actieve metaboliet 9 OH wordt renaal geëlimineerd 39
40 Farmacologische behandeling (2) Oudere patiënten hebben minder dopaminerge reserve en zijn dus zeer gevoelig aan dopamineantagonisten (neuroleptica) met als gevolg sneller optreden van EPS, akathisie TD etc Ouderen hebben een verminderde cholinerge reserve in hippocampus (geheugen-cognitie) en parahippocampale limbische gebieden : zeer gevoelig aan cognitieve neveneffecten van anticholinerge medicatie (amitryptiline, thioridazine, difenhydramine, clozapine). Ouderen hebben een verhoogde gevoeligheid aan diazepines vnl longacting met accumulatie (minder gaba receptor): geheugenstoornissen, sufheid, valneiging, hypotensie). Farmacologische behandeling (3) Ouderen hebben verzwakte baroreceptor respons: gevoelig aan orthostatische hypotensie (valneiging) Polyfarmacie is frequent en interacties via CYP450 isoenzymes complex maar relevant op klinisch vlak. Vele farmaca hebben een multireceptor profiel: vb olanzapine (antihistaminetisch, anticholinerg, antimuscarine, alfaadrenerg: sedatie, obesitas, metabool syndroom, gewichtstoename, hyperprolactinemie ) 40
41 Farmacologische behandeling Beers (1988): opgenomen dementiepatiënten psychofarmaca bij 72% antipsychotica: 43% anxiolytica: 41% antidepressiva: 14% χ wetenschappelijk weinig onderbouwd geneesmiddelenonderzoek in deze populatie is schaars. BPSD: farmacotherapie Antipsychotica Angstwerende medicatie (anxiolytica) Antidepressiva Overige Antiepileptica Medicatie voor dementie 41
42 Antipsychotica Werkzaam alleen op enkele gedragssymptomen: psychotische symptomen fysieke agressie gewelddadig en vijandig gedrag Klassieke en atypische antipsychotica Klassieke antipsychotica Geen duidelijke evidentie van nut bij de behandeling van BPSD beperkt effect van haloperidol op agressie alleen, maar met bijwerkingen; Sink et al., JAMA 2005 Geen noemenswaardige onderlinge verschillen in effectiviteit op agitatie Bijwerkingen: sufheid, valrisico, EPS, urineretentie, RR daling, verwardheid, Tardieve dyskinesieën 42
43 Klassieke antipsychotica Haloperidol (Haldol ) Bij hevige, psychotische agitatie EPS IM 2,5 mg-5mg Po 0,5-5mg/d, 2 giften Pipamperon (Dipiperon ) Chronisch vijandig gedrag,matige agitatie,nachtelijke onrust mg/d, 2 giften Droperidol (DHBP ) Clotiapine (Etumine ) Atypische antipsychotica Indicatie: cfr klassieke antipsychotica Gunstiger bijwerkingsprofiel: minder EPS Studies met olanzapine (Zyprexa ), quetiapine (Seroquel ) en Risperidone (Risperdal ), die beperkte werkzaamheid op BPSD aantonen Verhoogd risico van CVA en mortaliteit beschreven bij sommige atypische (en ook typische?) antipsychotica 43
44 Atypische antipsychotica Risperidone (Risperdal ) 0,5-2mg/d, 2 giften Olanzapine (Zyprexa ) 2,5-10 mg/d, 1-2 giften Clozapine (Leponex ): geen EPS Agranulocytose 1 % Quetiapine (Seroquel ) mg/d, 2 giften Aripiprazol (Abilify )? Angstwerende medicatie Benzodiazepines licht kalmerend effect minder effectief in vgl met antipsychotica bijwerkingen: vallen, AH-depressie, cognitie paradoxale reacties kortwerkend preparaat met eenvoudige metabolisatie (lorazepam, oxazepam) zoveel mogelijk vermijden 44
45 Antidepressiva SSRI s rusteloosheid, angst en depressieve stemming beperkt gecontroleerd onderzoek weinig werkzaam op BPSD, behalve depressie en angst bijwerkingen: nausea, insomnie, rusteloosheid, akathisie, hyponatriëmie sommige met interacties Antidepressiva Tricyclische antidepressiva cholinerge bijwerkingen cardiotoxiciteit Trazodone (Trazolan ) acute (matige) agitatie, profylaxe recidiverende agressie slaapstoornissen minder invloed op cognitie orthostatisme mg/d,1-3 giften 45
46 Anti-epileptica Beperkte onderzoeksgegevens: Carbamazepine (Tegretol ): beperkte evidentie van werkzaamheid (één positieve en één negatieve studie); risico op bijwerkingen;voor agressie en agitatie. Start 100 à 200 mg/d,2giften Valproaat (Depakine ): met bijwerkingen (voornamelijk sedatie),start 300 mg/d; agressie,agitatie Medicatie voor dementie Werking niet alleen op cognitie en functie (ADL/IADL) maar ook op BPSD: Cholinesteraseremmers: Donepezil (Aricept ) Galantamine (Reminyl ) Rivastigmine (Exelon ) Memantine (Ebixa ) 46
47 Verschillende effecten van Alzheimer medicatie op gedragssymptomen Donepezil (MMSE 5-18, gemiddeld 12): effect op 3 NPI domeinen: apathie/onverschilligheid, angst en depressie/dysforie Galantamine (MMSE 10-22, gemiddeld 18): minder opkomen van aberrant motorisch gedrag, apathie en desinhibitie Memantine (MMSE 3 14, gemiddeld 8) effect op agitatie/agressie: Minder opkomen van agitatie:agressie Verbetering van bestaande agitatie:agressie Gauthier et al., 2005 andere -Amisulpiride(Soliane ): mg/d, 2 giften, agitatie -Propranolol (Inderal ):10 mg, 2-3 x/d agitatie, CI:longlijden,corfalen -Lithium: anti-agressief in diverse psychopathologische contexten, bejaarden extra gevoelig aan neurotoxisch effect Recente Folia (juni 2007):uit studies blijkt dat langdurige behandeling met atypische antipsychotica bij P. met SDAT en met agitatie en verwardheid niet doeltreffender is dan met placebo: gebruik beperken en duur van inname kort houden. 47
48 BPSD Behandeling Niet-farmacologische aanpak BPSD: niet-farmacologische interventies Niet farmacologische interventies maken een belangrijk deel uit van de behandeling van gedragsstoornissen in kader van dementie 48
49 Algemene behandelingsprincipes Proberen van gedragveranderende technieken Elimineren van gevaarlijke omgevingen Leveren van adequate supervisie Compenseren van sensoriële stoornissen Controleren van overstimulatie Opleiden van verzorgers Principes van nietfarmacologische behandeling Een demente patiënt heeft niet enkel nood aan een veilige kamer, voedsel, drank en verwarming. De patiënt blijft een integrale mens met een ganse waaier aan noden en verlangens (bepaald door levensgeschiedenis en persoonlijkheid) De demente patiënt verschilt enkel van de niet demente mens door het feit dat de patiënt het zeer moeilijk heeft deze noden te uiten of de verlangens autonoom te vervullen. 49
50 Niet-farmacologische interventies Person oriented care houdt rekening met de noden van patiënt en komt daar maximaal en met respect aan tegemoet. Familie kan ingeschakeld worden als cotherapeutisch partner (nood aan info omtrent dementie aan familie). Milieutherapeutische principes (strukturatie van ruimte-tijd omgeving van de patiënt, harmonische balans tussen activatie en rustgevende omgeving). Communicatie met demente ouderen Niet gemakkelijk! Gesproken taal: eenvoudig houden Geduld om op antwoord te wachten! Aandacht voor niet-verbale communicatie Lichaamscontact 50
51 Types van interventies Omgevingsfactoren Belevingsgerichte benadering Muziektherapie Bewegingstherapie Snoezelen Belevingsgerichte zorg Interventie: omgevingsfactoren Bewegingsvrijheid veiligheid (code deuren, ) Storend lawaai vermijden; rustgevende kleuren Herstel van decorum Respect voor privacy Ergotherapeutische activiteiten!. 51
52 Interventie: belevingsgerichte aanpak BPSD omschrijven Betekenis (pogen) achterhalen Uitlokkende factoren? Realistische doelen nastreven Constant bijwerken (aanpassen) van strategie Interventie: muziektherapie Muziek biedt structuur door maat, ritme en melodie aanknopingspunten tot contact, waarbij ook emotionele verwerking kan plaatsvinden Onafhankelijk van verbale communicatie Expressiemogelijkheid, zelfs in gevorderde stadia van dementie Muzikale herinneringen vaak langer behouden Actieve en/of receptieve muziektherapie Individueel of in groepen Dröes et al.,
53 Interventie: muziektherapie - effecten Diverse kleinschalige studies tonen aan Een verbetering van de sociale waardigheden, taalfunctie en communicatie Meer plezier, zelfvertrouwen en zelfwaardering Minder agitatie, verbaal storend gedrag en dwaalgedrag Muziek heeft een positief effect bij dementie getoond, maar verder onderzoek is nodig om de effecten te Dröes et al., 2001 verduidelijken Interventie: bewegingstherapie Aangepaste bewegingsactiviteiten die de patiënt stimuleren om gebruik te maken van de eigen mogelijkheden, contacten met anderen aan te gaan, te handelen op basis van eigen initiatief en plezier te beleven. Verschillende methodologische varianten: Cognitief en/of neurofysiologisch perspectief (sport en spel) Holistisch perspectief (bevordering van zelfexpressie en zelfbeeld) Gedragstherapeutische programma s (leertheoretische principes) Psychodynamisch (interactioneel) georiënteerde Dröes et al., 2001 programma s 53
54 Interventie: bewegingstherapie - resultaten Psychomotorische groepstherapie heeft in één gerandomiseerde studie gunstige effecten aangetoond Positief effect op tevredenheid van de patiënten Stabiliserend effect op agressie en nachtelijke onrust Verbeteringen van geheugen, levendigheid en initiatief Andere studies bevestigen deze gunstige effecten Eenvoudige sport- en/of spelactiviteiten hebben positief effect op emotioneel en cognitief vlak, de mobiliteit, dwalen en het gebruik van psychofarmaka Relaxatietraining heeft een positief effect op psychiatrische symptomen, op ADL functies, Dröes et al., 2001 communicatie en slaapgedrag. Interventie: snoezelen Versmelting van de woorden snuffelen en doezelen Verwijst naar het stimuleren van de zintuigelijke waarneming door middel van licht, geuren, geluid, smaak en tastbare materialen Het doel is om contact te leggen bij personen met dementie en gevoelens van ontspanning en rust bij hen teweeg te brengen Geen beroep op intellectuele vaardigheden geschikt middel om zelfs met zeer ernstig demente personen te communiceren Dröes et al.,
55 Interventie: snoezelen Toegepast als doelgerichte activiteit (in snoezelruimte) of geïntegreerd in de dagelijkse zorgactiviteiten (wassen, aankleden, naar bed brengen, etc) Toenemend toegepast, toch weinig studies Positieve effecten op gedrag en stemming, zowel bij lichte als matige tot zeer ernstige dementie Toename van (non)verbale interacties, interesse en stemming, Verbetering van geheugenfunctie (herinnering) Afname van bewustzijnsstoornissen en van Dröes et al., 2001 verschillende soorten probleemgedrag Interventie: belevingsgerichte zorg Begeleiding van mensen met dementie in het omgaan met de cognitieve, emotionele en sociale gevolgen van de ziekte, door aan te sluiten bij de functionele mogelijkheden en de subjectieve beleving van de persoon «Bij belevingsgerichte zorg gaat het niet om de waarheid, maar om iemands individuele beleving van de werkelijkheid.» Validation-benadering (N. Feil): gaat ervan uit dat het gedrag van mensen met dementie betekenis heeft, en schrijft verzorgenden voor in hun belevingswereld mee te gaan en hun Dröes et al., 2001 gevoelens te bevestigen 55
56 Conclusie conclusies BPSD zijn een deel van het ziekteproces en betekenen ernstige problemen voor patiënten, hun families en verzorgers, en voor de maatschappij. Alle artsen en zorgverleners die dementerende P. verzorgen dienen alert te zijn om BPSD zo snel mogelijk te herkennen en te behandelen. Niet-medicamenteuze aanpak moet overwogen worden bij milde of matige BPSD 56
57 conclusies Indien toch nood aan medicatie: - Definieer het symptoom (depressie,angst,psychose) - Kies medicatie met minimale interacties en nevenwerkingen - Start met lage dosis (1/3 tot ½) - Monitor voor efficiëntie en neveneffecten op regelmatige basis. - Als adekwate dosis gedurende een adekwate tijdsduur faalt, wees bereid om de keuze van preparaat te veranderen. Handboek Geriatrische Psychiatrie. J.Godderis,L.van de Ven, V.Wils. Ouder worden, het leven als antwoord. L.van de Ven Alzheimer en andere vormen van dementie. C.Jonker. : Primary care physicians guide to BPSD 57
58 Dank voor uw aandacht 58
Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen
Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen CineMec Ede 29-5-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl Med. Centrum Alkmaar Afd. Klin. Geriatrie Praktijk Amsterdam Experiment!
Nadere informatiePsychofarmaca bij d e de ouderen Waarom slikken zij? A D. D Hooghe Hooghe
Psychofarmaca bij de ouderen Waarom slikken zij? A. D Hooghe Psychofarmaca Benzodiazepines en aanverwanten Antidepressiva Antipsychotica Antipsychotica Assessment of antipsychotic prescribing in Belgian
Nadere informatieMedicatie als instrument om onrust en agressie te beheersen? Niet agressief, maar duf? dr. Martin Smalbrugge. Wie ben ik??
Medicatie als instrument om onrust en agressie te beheersen? Niet agressief, maar duf? dr. Martin Smalbrugge Wie ben ik?? Specialist ouderengeneeskunde Hoofd opleidingsinstituut specialisme ouderengeneeskunde
Nadere informatieProbleemgedrag bij ouderen
Probleemgedrag bij ouderen https://www.youtube.com/watch?v=8sbtxdpcndg https://www.youtube.com/watch?v=5tu-1faasp8&t Definitie probleemgedrag Alle gedrag van de patiënt dat door deze patiënt en/of zijn
Nadere informatieDE AANPAK VAN GEDRAGSSTOORNISSEN BIJ OUDEREN MET DEMENTIE IN EEN WZC
DE AANPAK VAN GEDRAGSSTOORNISSEN BIJ OUDEREN MET DEMENTIE IN EEN WZC Infomoment voor huisartsen en verplegend personeel van WZC Sint-Camillus in Wevelgem Dokters Fien Dendoncker en Jan Vanroose 25/09/2014
Nadere informatieMedicatie bij dementie. Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist
Medicatie bij dementie Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist Inhoud Terug naar de basis De hersenen en de ziekte van Alzheimer Het geheugen Het autonoom zenuwstelsel De
Nadere informatieVERPLEEGKUNDIGE AANDACHTSPUNTEN BIJ HET GEBRUIK VAN PSYCHOFARMACA
VERPLEEGKUNDIGE AANDACHTSPUNTEN BIJ HET GEBRUIK VAN PSYCHOFARMACA Het voorschrijven van geneesmiddelen is = een proces en niet louter een beslissing van de arts. Hierbij is een belangrijke taak weggelegd
Nadere informatieVerschijningsvormen van dementie op jonge leeftijd, verschillen en overeenkomsten Freek Gillissen
Verschijningsvormen van dementie op jonge leeftijd, verschillen en overeenkomsten Freek Gillissen Verpleegkundig consulent dementie Alzheimercentrum VUMC Herkenning preseniele dementie Vroege verschijnselen:
Nadere informatieEen kwestie van maatwerk
Medicamenteuze interventies ter vermindering van agressief gedrag Een kwestie van maatwerk Dr Rob Heerdink Pharmacoepidemiology & Clinical Pharmacology Utrecht Institute for Pharmaceutical Sciences Universiteit
Nadere informatieDementie per leeftijdscategorie 6-1-2010. Dementie Dementiesyndroom. = ontgeesting. Omvang dementie in Nederland. Matthieu Berenbroek
Dementie Dementiesyndroom de-mens = ontgeesting Matthieu Berenbroek Fontys Hogeschool Verpleegkunde Omvang dementie in Nederland 2005 180.000 / 190.000 dementerenden 2050 400.000 dementerenden Bron CBO
Nadere informatieACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015
ACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015 Niet steeds dementie Vraagstelling: 1) Kan elke verwardheid voorkomen worden? 2) Wat kunnen we doen om te voorkomen? 3) Wat kunnen we doen bij acute
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieAntipsychotica en monitoren van bijwerkingen
Antipsychotica en monitoren van bijwerkingen Symptomatische behandeling bij psychosen Effectiviteit: 70 a 90% Indicaties Schizofrenie Manie Depressie met psychot. kenm. Waanstoornis Psychose NAO Psycho-org.
Nadere informatieMedicatie bij dementie
Medicatie bij dementie Dementie Dementie is een ernstige ziekte die de duur van het leven bekort Tijdens beloop kunnen allerlei problemen ontstaan Een behandeling die gericht is op herstel bestaat niet
Nadere informatieMEDICAMENTEUZE BEHANDELING BIJ DEMENTIE
MEDICAMENTEUZE BEHANDELING BIJ DEMENTIE DR. PETER SOORS NEUROLOOG JESSA ZIEKENHUIS HASSELT HET COGNITIEVE CONTINUUM EEN ZIEKTE OF GEEN ZIEKTE? Normal MCI Alzheimer MEEST VOORKOMENDE DEMENTIES Alzheimer
Nadere informatieNeuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten
Proefschrift: S.U. Zuidema Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie Samenvatting Dementie is een ongeneeslijke aandoening met belangrijke effecten op cognitie, activiteiten
Nadere informatieDag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie. Dr. P. Geerts
Dag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie Dr. P. Geerts Voorstelling en disclosure Psychiater AZ Groeninge Afdelingspsychiater STAP (ouderenpsychiatrie) Afdelingspsychiater liaisonpsychiatrie Systeemtherapeut
Nadere informatieInFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieDelier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM
Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM 1. Definitie en voorkomen 2. Pathofysiologie 3. Oorzaken 4. Diagnose 5. Behandeling Definitie en voorkomen: 1.
Nadere informatieOpbouw praatje. Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie
DEMENTIE Opbouw praatje Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie Definitie dementie Dementie is een syndromale diagnose, een ziekte
Nadere informatiePsychogeriatrie of gerontopsychiatrie.
Psychogeriatrie of gerontopsychiatrie. Psychogeriatrie : geneeskunde cognitieve beperkingen Gerontopsychiatrie psychiatrische ziekenhuizen - curatief Bedenkingen Binnen gerontopsychiatrie goede balans
Nadere informatieDementie na de diagnose
Dementie na de diagnose 1. Beloop en symptomen 2. De rol van het ziekenhuis na de diagnose - Medicatie bij dementie 3. Samenwerking 1 e lijn en ziekenhuis: vragen/opmerkingen - Ziekte van Alzheimer - Vasculaire
Nadere informatieDe 3D,s POH 02-04-2014
De 3D,s POH 02-04-2014 Doelstelling Onderscheid delier, dementie en depressie Vroegtijdig herkennen/signaleren van een delier. Behandeling delier Delier Dementie Depressie Casus Een 70-jarige vrouw wordt
Nadere informatieParkinson en Dementie
Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie
Nadere informatieWat is dementie? Radboud universitair medisch centrum
Wat is dementie? Bij de diagnostiek en behandeling van mensen met dementie werkt het Jeroen Bosch Ziekenhuis nauw samen met het Radboud Alzheimer Centrum in het Radboudumc te Nijmegen. We wisselen voortdurend
Nadere informatieNHL symposium. Down & Alzheimer. dr. Alain Dekker Rijksuniversiteit Groningen Universitair Medisch Centrum Groningen
NHL symposium Down & Alzheimer dr. Alain Dekker a.d.dekker@umcg.nl Rijksuniversiteit Groningen Universitair Medisch Centrum Groningen Wat is het verschil tussen dementie en de ziekte van Alzheimer? Dementie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 137 138 Het ontrafelen van de klinische fenotypen van dementie op jonge leeftijd In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, komt dementie ook op jonge leeftijd voor. De diagnose
Nadere informatieMedicatiegebruik bij mensen met een verstandelijke beperking
Medicatiegebruik bij mensen met een verstandelijke beperking Congres Mind the Body 12 februari 2015 Barber Tinselboer, AVG s Heeren Loo locatie Apeldoorn Inhoud Casus Medicatie en de cliënt met een verstandelijke
Nadere informatieEenzaamheid bij ouderen Brede conferentie Transformatie 6 maart Rianne van der Meer, klinisch geriater Groene Hart Ziekenhuis
Eenzaamheid bij ouderen Brede conferentie Transformatie 6 maart 2018 Rianne van der Meer, klinisch geriater Groene Hart Ziekenhuis Eenzaamheid bij ouderen Casus Ouderen en eenzaamheid Eenzaamheid herkennen
Nadere informatie30-06-2015 1. Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica bij mensen met dementie? Inhoud. Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica?
Samenwerkende academische netwerken ouderenzorg (SANO) UNO-UMCG feliciteert UNC-ZH Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica bij mensen met dementie? Sytse Zuidema, specialist ouderengeneeskunde
Nadere informatie6 e mini symposium Ouderenzorg
6 e mini symposium Ouderenzorg Aanvullende diagnostiek bij dementie in de 1 e lijn Suzanne Boot, specialist ouderengeneeskunde, kaderarts psychogeriatrie i.o. 28-09-2015 Pagina 1 6 e Mini symposium ouderenzorg
Nadere informatieHandreiking. Dementie
Handreiking Dementie Handreiking Dementie Doelgroep Ouderen met (een verdenking op) geheugen en overige cognitieve stoornissen die van invloed zijn op het dagelijkse leven. Diagnostiek (huisarts, wijkverpleegkundige)
Nadere informatiedeterminanten van agressie bij dementie: mogelijkheden tot preventie?
determinanten van agressie bij dementie: mogelijkheden tot preventie? Lonneke Schuurmans, Stichting de Zorgboog Bakel Interregionaal symposium NVVA, 7 april 2009 Opbouw Agressie bij dementie definitie
Nadere informatieAnatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie
Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie K.J. Kaland, AIOS klinische geriatrie, Parnassia Groot Haags Geriatrie Referaat 6 februari 2017 Gedragsproblemen bij dementie Behavioral
Nadere informatieProbleemgedrag bij Dementie. Duodagen 6 en 7 April 2017 M.Y.E. Cappetti, Klinisch Geriater H.P.A. Bom en A.A. Tewarie, huisartsen
Probleemgedrag bij Dementie Duodagen 6 en 7 April 2017 M.Y.E. Cappetti, Klinisch Geriater H.P.A. Bom en A.A. Tewarie, huisartsen Inhoud Definitie Differentiaal diagnose Gevolgen Probleemgedrag Signalering
Nadere informatieDementies. Dr. F. Vanhee Neuroloog AZ Groeninge
Dementies Dr. F. Vanhee Neuroloog AZ Groeninge Epidemiologie Geschat aantal dementerenden 1990:90.000 2010: 170.000 2030: 230.000 Etiologie: Alzheimer 50-60% Vasculair (Multi infarct) 20-30% Andere (Lewy
Nadere informatieWerkstuk Biologie Dementie
Werkstuk Biologie Dementie Werkstuk door een scholier 1045 woorden 22 december 2003 5,3 40 keer beoordeeld Vak Biologie Wat is dementie: Vanuit het Latijn vertaald betekent dementie letterlijk ontgeestelijk-zijn.
Nadere informatieInformatieavond Bipolaire stoornis. Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater
Informatieavond Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater Bipolaire Stoornis Bipolaire Stoornis = Manisch Depressieve Stoornis (MDS) Algemeen Ziekteverschijnselen Beloop
Nadere informatieNEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON
NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON - SLAAPSTOORNISSEN - STEMMINGSSTOORNISSEN - PSYCHOTISCHE SYMPTOMEN / DELIER - MCI / PDD W.Garenfeld 24092014 SLAAPSTOORNISSEN BIJ M.PARKINSON PREVALENTIE:
Nadere informatieVroegsignalering bij dementie
Vroegsignalering bij dementie Docentenhandleiding voor mbo-zorg onderwijs en bijscholing Docentenhandleiding voor mbo-zorg onderwijs en bijscholing Contact: Connie Klingeman, Hogeschool Rotterdam c.a.klingeman@hr.nl
Nadere informatieInFoP 2. Inhoud. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Behandeling van Psychose De rol van medicatie
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieVERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht
VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht GEDRAG: De wijze waarop iemand zich gedraagt, zijn wijze van doen, optreden
Nadere informatieDementie. Ilse Masselis regionaal expertisecentrum dementie Sophia Kortrijk
Dementie Ilse Masselis regionaal expertisecentrum dementie Sophia Kortrijk Expertisecentra dementie Vlaanderen Visie Het Expertisecentrum Dementie Vlaanderen en de negen regionale expertisecentra dementie
Nadere informatieHyperacusis vanuit psychiatrisch perspectief: diagnostiek en psychofarmacologische behandeling Ines Sleeboom-van Raaij consulent-psychiater
Hyperacusis vanuit psychiatrisch perspectief: diagnostiek en psychofarmacologische behandeling Ines Sleeboom-van Raaij consulent-psychiater 24 april 2014 Jaarvergadering KNO en HHH Disclosures Geen Hyperacusis
Nadere informatieMultidisciplinaire richtlijn probleemgedrag bij dementie (2018)
Multidisciplinaire richtlijn probleemgedrag bij dementie (2018) Spreker: Prof. dr. S.U. Zuidema Afdeling: Huisartsengeneeskunde & Ouderengeneeskunde, UMCG Geriatriedagen 2018 Disclosures: geen Richtlijn
Nadere informatieDementie in de palliatieve fase
Dementie in de palliatieve fase Wie zijn wij? Marielle Rooijakkers Karin van Mersbergen Dementie Verzamelnaam voor een combinatie van symptomen waarbij de hersenen, informatie niet meer goed kunnen verwerken.
Nadere informatieOnderzoekssessie over dementie op jonge leeftijd UKON symposium, 10 april 2018
Onderzoekssessie over dementie op jonge leeftijd UKON symposium, 10 april 2018 Britt Appelhof, psycholoog/ promovenda, Archipel Zorggroep Ans Mulders, specialist ouderengeneeskunde/ promovenda, Thebe Inleiding
Nadere informatieDe geriatrische patiënt op de SEH. SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie
De geriatrische patiënt op de SEH SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie Relevante onderwerpen Delier Symptoomverarming Medicatie op de SEH Duur aanwezigheid patiënt op de SEH Delier
Nadere informatieTijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie. Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC)
Tijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC) overzicht Detectie van dementie - cognitieve screening in de eerste lijn - ADL evaluatie
Nadere informatieDelirium Clinical Assessment Protocol (CAP) = 0
Delirium Clinical Assessment Protocol (CAP) = 0 De informatie over deze CAP-code wordt opgesplitst in twee delen: (I) Betekenis: De betekenis van code 0 bij de Delirium-CAP. (II) Richtlijnen: De stappen
Nadere informatieMeet Me @ M HKA. Meet Me @ M HKA
Inhoud I. Inleiding II. Opleiding gidsen III.Rondleidingen IV.Aanbod V. Observationele interventiestudie VI.Toekomst VII.Contact I. Inleiding Het M HKA Collectie hedendaagse kunst Tijdelijke tentoonstellingen
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieGedragsproblematiek bij dementie: een uitdaging!?
Gedragsproblematiek bij dementie: een uitdaging!? Martin Smalbrugge, specialist ouderengeneeskunde & onderzoeker Sandra Zwijsen, psycholoog & onderzoeker Wat gaan we vandaag doen? Warming up Gevolgen gedragsproblematiek
Nadere informatieEenzaamheid bij Ouderen. Dr. Martin G. Kat Psychiater-psychotherapeut MCAlkmaar/Amsterdam psykat@hetnet.nl
Eenzaamheid bij Ouderen Dr. Martin G. Kat Psychiater-psychotherapeut MCAlkmaar/Amsterdam psykat@hetnet.nl Eenzaamheid: definitie Het gevoel dat de contacten met anderen in aard en/of intensiteit minder
Nadere informatiePsychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten. Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie
Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie Inhoudsopgave Casus Diagnostische criteria Pathofysiologie Psychiatrische symptomen
Nadere informatieUniversitair Medisch Centrum Groningen
Universitair Medisch Centrum Groningen Beter af met minder Reduction of Inappropriate psychotropic Drug use in nursing home residents with dementia Claudia Groot Kormelinck Prof.dr. Sytse Zuidema Probleemgedrag
Nadere informatieParkinsonismen Vereniging. Parkinson en Psychose
Parkinsonismen Vereniging Parkinson en Psychose Inhoudsopgave Inleiding 4 Psychose 4 Oorzaak 5 Door de ziekte van Parkinson 5 Door het gebruik van anti-parkinsonmedicatie 5 Door een lichamelijke aandoening
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Titel: Cognitieve Kwetsbaarheid voor Depressie: Genetische en Omgevingsinvloeden Het onderwerp van dit proefschrift is cognitieve kwetsbaarheid voor depressie en de wisselwerking
Nadere informatieGebruik psychofarmaca en alternatieven?
Gebruik psychofarmaca en alternatieven? Sytse Zuidema, specialist ouderengeneeskunde Hoogleraar ouderengeneeskunde en dementie Afdeling huisartsgeneeskunde UMCG Minisymposium farmacotherapie bij ouderen
Nadere informatieRichtlijn Antipsychotica. Richtlijnenmiddag 2017
Richtlijn Antipsychotica Richtlijnenmiddag 2017 Voor wie Daarvoor is de indeling volgens de DSM 5: 297.1 Waanstoornis 298.8 Kortdurende psychotische stoornis 295.40 Schizofreniforme stoornis 295.90 Schizofrenie
Nadere informatieDe delirante patiënt van vergeetachtig tot verwardheid
De delirante patiënt van vergeetachtig tot verwardheid Marja Jellesma-Eggenkamp Klinische geriatrie Alysis 25 mei 2010 symposium Zevenaar 1 Kwetsbare ouderen inleiding >25% opgenomen patiënten 70+ 10-40%
Nadere informatiePalliatieve zorg en Dementie verbinden. Jet van Esch Specialist ouderengeneeskunde
Palliatieve zorg en Dementie verbinden Jet van Esch Specialist ouderengeneeskunde Kennistoets Dementie kan alleen sluipend ontstaan ja/nee Bij dementie is ook het gevoel aangetast ja/nee Palliatieve zorg
Nadere informatieInformatiebijeenkomst. Dementie
Informatiebijeenkomst Dementie KBO Bergeijk - November 2016 Kristien Jansen, Specialist Ouderengeneeskunde Ellen Rozel, GZ-psycholoog Valkenhof Vergeetachtigheid is niet altijd een teken van dementie!
Nadere informatieNIEUWE EUROPESE RICHTLIJN VOOR PREVENTIE, DETECTIE EN BEHANDELING VAN DEPRESSIE IN
NIEUWE EUROPESE RICHTLIJN VOOR PREVENTIE, DETECTIE EN BEHANDELING VAN DEPRESSIE IN PALLIATIEVE ZORG Referentie. Rayner, L., Price, A., Hotopf, M., Higginson, I.J. (2011). The development of evidencebased
Nadere informatiedeterminanten van agressie bij dementie Lonneke Schuurmans VOVA Onderzoek & Onderwijsdag 2009
determinanten van agressie bij dementie Lonneke Schuurmans VOVA Onderzoek & Onderwijsdag 2009 Opbouw Presentatie Inleiding definitie & prevalentie relevantie vraagstelling Methode zoekstrategie Resultaten
Nadere informatieIk ben uit de mode. Netwerk Dementie 7 februari 2019 Judith van Tuijn
Ik ben uit de mode Netwerk Dementie 7 februari 2019 Judith van Tuijn (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium
Nadere informatieNeurocognitieve stoornissen
Neurocognitieve stoornissen DSM IV DSM 5 Lieve Lemey Carmen Vranken Neurocognitieve stoornissen Context: vergrijzing met prevalentie leeftijdsgebonden ziekten: diabetes, osteoporose, depressie, delier,
Nadere informatieMedicatie bij Probleemgedrag
Medicatie bij Probleemgedrag Reehorst 10-6-2016 Dr. Martin Kat psychiater M.C.Alkmaar afd. Klin. Geriatrie/ Amsterdam/ CCE psykat@hetnet.nl inhoud Probleemgedrag en de ouderenpsychiatrie Wat doet medicatie
Nadere informatieProbleemgedrag 26-11-13. Het eerste AP: chloorpromazine (1950) Gebruik van psychofarmaca bij dementerende ouderen
Gebruik van psychofarmaca bij dementerende ouderen Rob van Marum Klinisch geriater- klinisch farmacoloog Sietse Zuidema Het eerste AP: chloorpromazine (1950) When Thorazine is administred to the agitated
Nadere informatieInhoudsopgave INHOUDSOPGAVE
INHOUDSOPGAVE 1. Omschrijving en situering van de problematiek... 15 1.1. Definitie dementiesyndroom (DSM-IV-RT)... 15 1.2. Symptomen... 16 1.2.1. Cognitieve symptomatologie... 16 1.2.2. Gedragsmatige
Nadere informatieDelier 18-04-2011. Sini van den Boomen Anja Manders Marianne de Nobel
Delier 18-04-2011 Sini van den Boomen Anja Manders Marianne de Nobel Welkom Doel: Kennisoverdracht/bewustwording Signalering Verpleegkundige interventies Programma Film Medische aspecten delier Casus in
Nadere informatie15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater
5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?
Nadere informatieOnbegrepen gedrag. Trudy Jacobs en Maartje Willems Geriatrie Radboudumc. /
Onbegrepen gedrag Trudy Jacobs en Maartje Willems Geriatrie Radboudumc. Trudy.Jacobs@radboudumc.nl / maartje.willems@radboudumc.nl 2018 Definitie: Alle gedrag van de patiënt dat door deze patiënt en/of
Nadere informatiePsychosociale gevolgen van hersenmetastasen. Vera van Berkel, GZ-psycholoog i.o Marieke Damen, Klinisch psycholoog i.o.
Psychosociale gevolgen van hersenmetastasen Vera van Berkel, GZ-psycholoog i.o Marieke Damen, Klinisch psycholoog i.o. (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met
Nadere informatiePsychofarmacologie bij kinderen en jongeren voor niet-kinder- & jeugdpsychiaters: Is dit wel een goed idee? Dr. Daniel Neves Ramos ZNA UKJA
Psychofarmacologie bij kinderen en jongeren voor niet-kinder- & jeugdpsychiaters: Is dit wel een goed idee? Dr. Daniel Neves Ramos ZNA UKJA Casus 4 Op de wachtpost komt een oproep binnen van wanhopige
Nadere informatiePathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer
Pathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer Prof.Dr.P.Santens Dienst Neurologie UZ Gent Les 1 Epidemiologie Begripsomschrijving Kliniek Clinicopathologische correlatie Diagnostiek Les 2
Nadere informatieWat is apathie? Apathie bij dementie. Overzicht. Kenmerken Apathie en de kunst van het verleiden. Wat is apathie?
Apathie en de kunst van het verleiden Apathie bij dementie Lenie Vermeer & Rosa Drijgers Wat is apathie? Overzicht Wat is apathie? Kenmerken Gebrek aan mo>va>e Verminderd doelgericht gedrag Ini>a>efverlies
Nadere informatieVerantwoord gebruik van psychofarmaca bij mensen met gedragsproblemen. Astrid de Wit, specialist ouderengeneeskunde 30 november 2017
Verantwoord gebruik van psychofarmaca bij mensen met gedragsproblemen Astrid de Wit, specialist ouderengeneeskunde 30 november 2017 Programma 3 Voorbeeld casus Vragen aan jullie Pillenpraat Hoe vaak gebruiken
Nadere informatieDSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014
DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 Inhoud DSM IV -> DSM 5 DSM IV: Schizofrenie als kernsyndroom Even stilstaan bij SCHIZOFRENIE Kritiek op DSM IV Overzicht DSM 5 Schizofrenie (1) Epidemiologie:
Nadere informatieAPATHIE BIJ DE ZIEKTE VAN ALZHEIMER EN PARKINSON. Rosa Drijgers Vitalis WoonZorggroep UKON jubileumsymposium 16 april 2013
Rosa Drijgers Vitalis WoonZorggroep UKON jubileumsymposium 16 april 2013 CASUS Mevrouw S. 78 jaar Verwezen door huisarts naar geheugenpoli Vergeetachtigheid Zit de hele dag op de bank, doet weinig meer
Nadere informatieLeergang ouderen. Module: dementie en mantelzorgondersteuning Docent: Jacqueline de Groot, specialist ouderengeneeskunde
Leergang ouderen Module: dementie en mantelzorgondersteuning Docent: Jacqueline de Groot, specialist ouderengeneeskunde Inhoud van de scholing Epidemiologie Vormen van dementie Diagnostiek Behandeling
Nadere informatieParkinson en Psychoses
Parkinson en Psychoses Inleiding Mensen met de ziekte van Parkinson kunnen last krijgen van ongewone belevingen die niet overeenkomen met de werkelijkheid. Dit zijn psychotische belevingen die de vorm
Nadere informatieParkinson medicatie.. MOET DAT NOU?? Al die pillen??
Datum dinsdag 13 november 2019 Parkinson Café Hengelo Spreker Agnes Wertenbroek Parkinson medicatie.. MOET DAT NOU?? Al die pillen?? Voordracht Stellingen Medicatie Hoe gebruik je die in de praktijk? Wat
Nadere informatieWelkom. Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie
Welkom Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie R.H. Chabot, neuroloog Beatrixziekenhuis Rivas Zorggroep DEMENTIE DIAGNOSE EN SYMPTOMEN Inhoud Geheugen Wat is dementie? Mogelijke symptomen
Nadere informatieDepressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons.
NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING Nederlandstalige samenvatting Depressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons. Inleiding Wereldwijd neemt het aantal mensen met een leeftijd ouder dan
Nadere informatieCopyright 2016 M. de Ruijter & L..Tammenga. Bijwerkingen in de GGZ
Copyright 2016 M. de Ruijter & L..Tammenga Bijwerkingen in de GGZ Ideaal middel farmacologisch eenvoudig werkingsmechanisme = therapeutische indicatie weinig tot geen andere farmacologische effecten Realiteit
Nadere informatieWie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Wat kunt U daarmee? Alwies Hendriks, psychomotorisch therapeut Margje Mahler, ouderenpsycholoog Wie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Nadere informatiePsychotische stoornissen & Schizofrenie. Rob Lutterman Verpleegkundig consulent psychiatrie Psychiatrie en Medische Psychologie, OLVG
Psychotische stoornissen & Schizofrenie Rob Lutterman Verpleegkundig consulent psychiatrie Psychiatrie en Medische Psychologie, OLVG filmpje niels is psychotisch Inhoud Inleiding Psychose Schizofrenie
Nadere informatieWie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Wat kunt U daarmee? Alwies Hendriks, psychomotorisch therapeut Margje Mahler, ouderenpsycholoog Wie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Nadere informatieWAAR GERIATRIE EN PALLIATIEVE ZORG ELKAAR ONTMOETEN
WAAR GERIATRIE EN PALLIATIEVE ZORG ELKAAR ONTMOETEN Studiedag werkgroep PST 08 februari 2019 Mathias Demuynck (geriater) Aurélie Van Lancker (geriatrisch verpleegkundige) WAAR GERIATRIE EN PALLIATIEVE
Nadere informatieAD Vroegtijdige diagnostiek en Immunotherapie. F. Vanhee Neurologie AZG
AD Vroegtijdige diagnostiek en Immunotherapie F. Vanhee Neurologie AZG Epidemiologie Geschat aantal dementerenden 1990:90.000 2010: 170.000 2030: 230.000 Epidemiologie 3 4 5 Economics 6 Neuropathologie
Nadere informatieOmgaan met veranderend gedrag bij personen met dementie.
Omgaan met veranderend gedrag bij personen met dementie. Inleiding 1. Wat is veranderend gedrag 2. Ontstaan 3. Omgaan met: stappenplan 4. Verschillende vormen 5. Besluit 1. Wat is veranderend gedrag Ook
Nadere informatieVZA Psychiatrie Workshop DVZA Apr Siska Desplenter
VZA Psychiatrie Workshop DVZA 05.02.2019 Apr Siska Desplenter Casus 26/08/2016 Casus Man, 30 jaar, 73 kg DSM: schizofrenie, paranoïde type Wisselend cannabis gebruik Expliciete vraag patiënt switch Xeplion
Nadere informatieInhoud Dementie: Symptomen en vroegsignalering
Inhoud Dementie: Symptomen en vroegsignalering Marian Maaskant Stg. Pergamijn Universiteit Maastricht / GKC Rianne Meeusen Geestelijke Gezondheidszorg Eindhoven en De Kempen Marian Maaskant Casus Wat is
Nadere informatieStress, depressie en cognitie gedurende de levensloop
SAMENVATTING Stress, depressie en cognitie gedurende de levensloop Inleiding Cognitief functioneren omvat verschillende processen zoals informatieverwerkingssnelheid, geheugen en executief functioneren,
Nadere informatieChapter 10 Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 De laatste jaren is de mortaliteit bij patiënten met psychotische aandoeningen gestegen terwijl deze in de algemene populatie per leeftijdscategorie is gedaald. Een belangrijke
Nadere informatieOrganogram Werkgebied
Wat doet Tactus Verslavingszorg? Tactus is specialist op het terrein van de verslavingszorg. Mensen die door hun verslaving aan alcohol, drugs, medicijnen, gokken, gamen, eten of andere verslavingen in
Nadere informatieJonge mensen met een dementie: Een bijzondere doelgroep
Jonge mensen met een dementie: Een bijzondere doelgroep Sandra Hazebroek, GZ-Psycholoog Christian Bakker, GZ-psycholoog Florence, Lokatie Mariahoeve Expertisecentrum voor jonge mensen met een dementie
Nadere informatie