Plannen voor de tussentijd in Spoorzone Delft. Gebruik de Lege Ruimte oktober 2011 september 2012

Transcriptie

1 Plannen voor de tussentijd in Spoorzone Delft Gebruik de Lege Ruimte oktober 2011 september

2 Inhoudsopgave Voorwoord pagina 5 1 Spoorzone Delft kijkt vooruit pagina 6 2 Wat doen we in de tussentijd? pagina 8 3 Ontwikkelkracht van tijdelijk (ruimte)gebruik pagina 14 4 Samenhang en waarde pagina 19 5 Ruimtelijke scenario s pagina 22 6 Naar een strategie voor de tussentijd in Spoorzone Delft pagina 28 Colofon pagina 32 3

3 Een jaar Gebruik de Lege Ruimte Voorwoord enquete / Blauwe Toren / tijdelijk tussentijd / brainstorm Groene Oase / flyers / Delftse Proeftuin rondleidingen / Sitopia / workshops Ruimtelijke scenario s / Dag van de Architectuur / Parade van plannen / Stadskas / Mosaic Rocks waarde / Romantisch Park / kavels wijken / Madurodelft / adviseurs / Soeck pitches / Hoteltrein / permanent Phoenix op t Bolwerk / boekje / Tingelen In Transit / tijd / Tussenstation Films op Wachtende Gevels bezoekers / plattegronden / Delft Hoorbare herinneringen / verbinding Spoorzoneplein Delft / Micropolis Spoorzone / Sfeerver(p)lichting powerpoint / Tijdelijke Paviljoens bewoners / Tijdelijk Verblijf 2014 / Phoenix Allee / Met de overhandiging van twintig plannen voor tijdelijk gebruik in de Spoorzone Delft is op 27 september 2012 het eerste jaar van Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte afgerond. Ter gelegenheid daarvan is het onderhavige rapport geproduceerd. Het rapport kent twee delen. In deel 1 van het rapport (hoofdstuk 1 tot en met 3) komen de context waarin het programma is uitgevoerd en het gevolgde proces aan de orde. Achtereenvolgens beschrijven verschillende auteurs de aanleiding voor het project, de huidige stand van zaken, de visies op tijdelijke gebiedsontwikkeling en de toegevoegde waarde van tijdelijk ruimtegebruik in de Delftse Spoorzone. Deel 2 van dit rapport zoomt in op de opbrengsten van het programma en de hiermee gecreëerde kansen voor de Spoorzone. In de bijdragen (hoofdstuk 4 en 5) wordt ingegaan op overkoepelende thema s, verwachte effecten, ruimtelijke scenario s, samenhang en verdere uitwerking van de plannen. In hoofdstuk 6 doen we een voorstel om te komen tot een gezamenlijke strategie voor de tussentijd in Spoorzone Delft. Dankzij de ideeën, het enthousiasme en de inzet van de deelnemers en belangstellenden uit de stad is de tijdelijke leegte in de Spoorzone, die ontstaat wanneer de spoortunnel is afgerond, nadrukkelijk onder de aandacht gebracht van een groter publiek. Wij danken iedereen die energie, tijd of geld heeft gestoken in het programma en zo heeft bijgedragen aan deze eerste oogst. Dit rapport en de werkbijeenkomst van 27 september 2012 brengen de realisatie van tijdelijke projecten dichterbij, bevorderen de samenhang tussen plannen en dragen bij aan een succesvolle gebiedsontwikkeling van de Spoorzone. Op naar de tussentijd! Namens TOP en WeSD, Jan Bloemberg Jan Brouwer Marjan van Gerwen Kees Ruijgrok Berend Jan Berends 4 5

4 1/ Spoorzone Delft kijkt vooruit Delft is een stad in verandering. Het stationsgebied ondergaat een ingrijpende gedaanteverandering door de bouw van een ondergrondse tunnel. Nog een paar jaar en dan is Delft klaar voor de toekomst. wethouder Lucas Vokurka opent het Tussenstation De nieuwe ondergrondse spoortunnel is hard nodig. Het spoorviaduct, dat dateert uit de jaren zestig van de vorige eeuw, staat dicht op de huizen aan de Phoenixstraat. Het viaduct geeft overlast en brengt veiligheidsrisico s met zich mee. Bovendien is het bestaande spoor niet berekend op toekomstig treinverkeer. Is het spoor tussen Amsterdam en Rotterdam in de loop der jaren uitgebreid tot vier sporen, in Delft bleef de lijn tweesporig. Met de nieuwe ondergrondse spoortunnel is Delft toegerust op de toekomst. Maar er gebeurt meer. Behalve een nieuwe spoortunnel, een ondergronds station en een fietsenstalling, een nieuw stadskantoor en een parkeergarage krijgt de stad er een nieuwe woonwijk en een fraai ingerichte openbare ruimte bij. Gebiedsontwikkeling Gemeente Delft wil een stedelijke sfeer creëren in het spoorzonegebied. Een mix van duurzame en kwalitatief hoogwaardige huizen, studentenwoningen, kantoren, horeca, winkels en bedrijfsgebouwen zal hiervoor zorgen. Het nieuwe gebied moet een plek worden waar alle Delftenaren en bezoekers van de stad zich thuis voelen. De stedenbouwkundige plannen voor het nieuwe gebied zijn gebaseerd op de visie van stedenbouwkundige Joan Busquets, die in 1999 zijn eerste plan ontvouwde. Zijn voorstellen voor ruimtelijke structuur en inrichting voorzien in boulevards, woningen, een langwerpig stadspark bovenop de tunnel en de terugkeer van watergangen en waterpartijen. De eerste bouwgrond wordt eind 2014 vrijgegeven. Omdat de definitieve ontwikkeling van het gebied niet overal direct kan starten, krijgen sommige kavels eerst een tijdelijke invulling, zodat deze niet braak liggen. En op deze manier blijft het spoorzonegebied een levendig deel van Delft. Tijdelijke invullingen bieden kansen voor creatieve en leuke ideeën voor en door de stad. Bovendien geven ze een positieve impuls aan de permanente ontwikkeling. Tijdelijke gebiedsontwikkeling Als onderdeel van de totale gebiedsontwikkeling is tijdelijke gebiedsontwikkeling een belangrijke aanjager voor het permanent te ontwikkelen gebied. Daarnaast behoedt het aangrenzende gebieden voor achteruitgang. Tijdelijke of tussentijdse gebiedsontwikkeling, zet het gebied positief in de schijnwerpers en biedt mogelijkheden voor innovatie, creativiteit en betrokkenheid van de stad. De belangrijkste doelstellingen voor de tussentijd zijn: - Een positieve impuls geven aan de permanente gebieds-en vastgoedontwikkeling - Tijdelijke functies als aanjager voor permanente functies - Flexibele oplossingen: zodra er permanent vastgoed ontwikkeld kan worden, moeten de tijdelijke invullingen wijken of worden ze verplaatst - Waardecreatie door maatschappelijke en/of economische opbrengst - Tijdelijke invulling is geschikt voor verschillende groepen Delftenaren, maar bereik kan ook breder zijn dan Delft alleen. - Sámen met ondernemende partijen/partners plannen realiseren. Het Tussenstation. Om tot uitvoering te komen, is het Tussenstation gelanceerd, een gemeentelijk aanspreekpunt voor mensen met plannen en ideeën voor tijdelijk gebruik van ruimte. Het Tussenstation brengt de belangen van de initiatiefnemers en de gemeente/spoorzone Delft bij elkaar. Doel van het Tussenstation is levendigheid, bedrijvigheid en energie in het gebied te brengen en zo een positieve impuls te geven aan de permanente ontwikkeling van het spoorzonegebied. Simone de Wit is projectleider van het Tussenstation. Ondersteund door een gemeentelijke werkgroep van verschillende deskundigen, beoordeelt zij de plannen en onderzoekt ze de mogelijkheden voor uitvoering samen met de initiatiefnemers. Alle aspecten van realisatie worden op deze manier inzichtelijk gemaakt. Duidelijkheid over haalbaarheid is van belang voor zowel de initiatiefnemers als voor Spoorzone Delft. De gemeentelijke werkgroep voor de tijdelijke gebiedsontwikkeling bekijkt de ideeën aan de hand van uitgangspunten en spelregels. Denk aan de meerwaarde van de plannen voor de Spoorzone Delft en Gemeente Delft: wat is de positieve impuls voor de toekomst van het gebied; wat is de meerwaarde voor de stad en hoe dragen de plannen bij aan het thema duurzaamheid. Daarnaast komt de financiering en financierbaarheid van plannen aan de orde, de relatie met het gemeentelijk vestigingsbeleid en overlast- en veiligheidsaspecten. & Gebruik de Lege Ruimte Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het enthousiasmeren van de stad. Er zijn allerlei tussentijdse oplossingen aangedragen voor Spoorzone Delft die hebben geleid tot een groot aantal concrete, waardevolle plannen. Het Tussenstation neemt ze graag in ontvangst en bepaalt, onder andere in samenwerking met Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte, een vervolgstrategie, zodat niet alleen nu, maar ook in de toekomst er goede plannen blijven komen voor de Tussentijd. Tussenstation Spoorzone Delft: Barbarasteeg 2, sdwit@delft.nl, 6 7

5 Lucas Vokurka In de tussentijd moeten we voor ogen blijven houden wat het beste is voor de stad 2/ Wat doen we in de tussentijd? Eric Burgers Naar tijdelijke gebiedsontwikkeling in de Delftse Spoorzone Vers vastgoed. Nog niet zo heel lang geleden vond het vlotjes zijn weg naar de consument. Gemeenten gaven grond uit en ontwikkelaars ontwikkelden. Maar tijden veranderen. Een bankencrisis leidde tot een economische crisis, die roet in het eten gooide. Permanente gebiedsontwikkeling is anno 2012 een zaak van lange adem. Zo ook in Delft, waar lege ruimte dreigt te ontstaan in het hart van de stad. Dat wil niemand en dus wordt tijdelijk gebruik een gemeenschappelijk doel. De Delftse Spoorzone is momenteel één grote bouwput. In een gebied van zo n 30 ha dat zich uitstrekt van het terrein van DSM in het noorden tot de Voorhof in het zuiden, wordt sinds 2009 gewerkt aan een meer dan twee kilometer lange spoortunnel. De huidige spoorlijn, die westelijke en oostelijke stadsdelen van elkaar scheidt, verdwijnt. Bovengronds zal een gloednieuwe wijk de stad helen en nieuw leven inblazen. Een megaproject dat niet alleen Delft maar ook de regio vooruit stuwt. Met een uitstekende ov-infrastructuur voor de deur, een aantrekkelijke binnenstad op loopafstand en hoogwaardige opleidings- en kennisinstituten om de hoek, zal het in deze wijk goed toeven, wonen en werken zijn. Maar zo ver is het nog niet. Voorgeschiedenis In de plannen die stedenbouwkundige Joan Busquets op verzoek van de gemeente Delft voor de Spoorzone maakte, is onder meer voorzien in de bouw van een stadskantoor, de aanleg van een stadspark en de bouw van 1200 woningen en m² niet-woonruimte. Voor de ontwikkeling van de woningen en kantoren, op 20 ha grond, sloot de gemeente in 2005 een overeenkomst met één partij, vertelt Lucas Vokurka, wethouder Gebiedsontwikkeling Spoorzone Delft: Signed, sealed and delivered. Een belangrijke afspraak want hoewel het Rijk de bouw van de tunnel financiert, draagt de gemeente 117 miljoen euro bij. Een deel van dit bedrag moet worden opgebracht uit de bovengrondse ontwikkeling. Ofwel, wat markpartijen ons betalen voor de grond. De aanhoudende crisis en ingestorte woningmarkt hebben de ontwikkelaars en de gemeente hun verwachtingen omtrent opbrengsten van grond en vastgoed doen bijstellen. De overeenkomst is daarom in juni 2012 ontbonden. Met Ballast Nedam Ontwikkelingsmaatschappij heeft de gemeente een andere overeen- komst gesloten. Men heeft het recht een derde van de 1200 woningen en een derde van de circa m² andersoortig vastgoed te ontwikkelen. Onder voorwaarden, binnen een bepaalde tijd. Lukt dit niet, of ziet men ervan af, dan komt de grond terug bij de gemeente. Met andere woorden, de uitgangspunten voor gebiedsontwikkeling in de Spoorzone zijn in korte tijd structureel veranderd. De gemeente is nu verantwoordelijk voor invulling van minstens twee derde van 20 ha aan kavels die vanaf 2014 gefaseerd vrijkomen. Een rol die volgens de wethouder vraagt om voortvarendheid en creativiteit. We gaan niet op onze handen zitten en kijken wat er gebeurt. We hebben fors afgewaardeerd op de grondopbrengst en een spaarmodel gemaakt waarin we rekening houden met lagere revenuen. Geïnteresseerde partijen dienen zich echt wel aan, daar heb ik geen twijfel over. De Spoorzone heeft genoeg te bieden. We gaan bouwen in het best ontsloten stukje randstad. Als het hier niet lukt, lukt het nergens. In de tussentijd moeten we voor ogen blijven houden wat het beste is voor de stad en verwelkomen en bestuderen we alle realistische initiatieven voor ontwikkeling. De nieuwe Spoorzone moet een paar honderd jaar mee. Ja, we moeten afrekenen met het Rijk, maar laten we geen overhaaste beslissingen nemen. We mogen dit niet verknallen. Gebiedsontwikkeling Overal in het land worden ambities voor gebiedsontwikkeling bijgesteld of op een lager pitje gezet. Hans de Jonge, hoogleraar Vastgoedbeheer en Ontwikkeling aan de TU Delft en directievoorzitter Brink Groep, weet er alles van. Zo n twintig tot vijfentwintig jaar geleden is stadsontwikkeling van een overheidsaangelegenheid tot onderwerp van publiek-private samenwerking geworden. Deels vanwege een tekort aan publieke middelen, deels vanwege een gebrek aan capaciteit aan de kant van de opdrachtgever. Projecten werden grootschaliger, niet meer te behappen voor het ambtelijk apparaat van een gemeente. Men begon te spreken over gebiedsontwikkeling. Voor deze gebiedsontwikkelingen, legt De Jonge uit, sluiten gemeenten contracten af met marktpartijen voor termijnen van twintig tot dertig jaar en nemen daarmee een publiek- én privaatrechtelijke positie in. Men moet kaders scheppen en zorgen voor ruimtelijke ordening, veiligheid en bescherming van belangen van burgers. Maar men gaat ook investeren in de ontwikkeling. Dit brengt risico s met zich mee. Deze manier van werken, zegt De Jonge, ontwikkelt zich met vallen en opstaan tot een heel degelijke praktijk, op één voorwaarde: dat de markt een opgaande is, met stijgende huizenprijzen en grondopbrengsten. De crisis zorgt voor een kanteling. Consumenten kunnen producten niet kopen, of denken dat niet te kunnen. Marktpartijen kunnen of willen risico s niet dragen. Een gemeente heeft dan grond in bezit waarvan onzeker is wat deze opbrengt en wanneer een opbrengst verzilverd kan worden. Vele gemeenten kampen met dit dilemma, Delft is er een van. Waarmee De Jonge niet wil zeggen dat er geen project Spoorzone had moeten zijn. Integendeel, de transformatie van dit stadsdeel zal door latere generaties worden bejubeld. Michiel Dol over HOTELTREIN In 1847 deed de trein voor het eerst Delft aan. Na ruim anderhalve eeuw verdwijnt het treinverkeer onder de grond. Om de lange, rijke spoorhistorie in ere te houden, zou ik graag een hoteltrein in de Spoorzone helpen realiseren. Een restauratiewagen met een of twee slaapwagens biedt toeristen, zakenreizigers en treinliefhebbers een unieke verblijfplaats, vlakbij het historische centrum van Delft. Rico Heijkant over TIJDELIJKE PAVILJOENS In de Spoorzone wordt gesloopt om te kunnen bouwen. Jammer dat al die mooie bouwmaterialen meestal in de vuilnisbak verdwijnen. Mijn idee is om van dat afval tijdelijke, mobiele onderkomens te bouwen met verschillende functies: flexibele werkplekken, winkeltjes, eettentjes, zelfstandige ruimten voor educatieve (bouwen, groen, water) of kunstzinnige exposities. 8 9

6 Initiatiefnemers Stadskas gemeenteraad wil nadrukkelijk zijn eigen oordeel vellen en een goede gesprekspartner zijn voor het college van B en W. Zo help je elkaar door moeilijke tijden. Maar dit soort projecten vergt een lange adem en staat op gespannen voet met verwachtingen en ontwikkelingen op de korte termijn, zeker in het huidige tijdsgewricht. Daarvan moeten het gemeentelijk bestuur, de gemeenteraad én de inwoners van Delft zich bewust zijn. Anders kunnen ze niet in gezamenlijkheid bepalen wat wél mogelijk is om de stad vooruit te helpen. Je hebt elkaar voorlopig nodig. Tussentijd in beeld Als een permanente invulling van een gebied voorlopig niet aan de orde is, wat dan? Volgens De Jonge heeft het momenteel weinig zin om in eindbeelden te denken. Natuurlijk, de ambitie om een bepaald volume vastgoed te realiseren, blijft staan. De grond heeft waarde welke, dat moet blijken en zo gauw de markt aantrekt, kan er worden gebouwd. Prima, maar dat zal stukje bij beetje gebeuren en een aantal bestuurstermijnen in beslag nemen. De Jonge vergelijkt de ontwikkeling van de Spoorzone met een film die een periode van tweehonderd jaar beslaat. Een handvol beelden uit deze film betreffen de komende twintig jaar. Die beelden wil je tevoorschijn toveren en aan iedereen laten zien. Wat betekent tijdelijke ontwikkeling concreet? Waar wordt gebouwd en wat gebeurt er op de lege plekken? Antwoorden op die vragen lijken in Delft snel dichterbij te komen. Op verschillende fronten is de urgentie van een zinvol en inspirerend tijdelijk gebruik van de beschikbare ruimte onderkend. Het burgerinitiatief Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte heeft de bevolking van Delft bij het vraagstuk betrokken, ideeën verzameld, rijp en groen gescheiden, en zich tot gesprekspartner voor de gemeente ontwikkeld. De commissie Spoorzone, Verkeer en Ruimte van de Delftse gemeenteraad heeft zich eerder dit jaar uitgebreid laten voorlichten over de mogelijkheden voor gebiedsontwikkeling in de Spoorzone door bijeenkomsten te organiseren met deskundigen van diverse pluimage. Hans de Jonge was een van de genodigden. Een zeldzaam en lovenswaardig initiatief. De Tegelijkertijd heeft de gemeente stappen gezet. Er is een gebiedsmanager aangesteld, de bijgestelde ambitie is in een apart Ambitiedocument beschreven en er is een loket geopend voor mensen met initiatieven voor tijdelijke ruimte. De gemeente, zegt Lucas Vokurka, is hard bezig de onzekerheid over de toekomstige ontwikkeling terug te brengen tot een werkbare realiteit. De filmbeelden van Hans de Jonge zijn in de maak. In een interactief proces met de gemeenteraad en de stad werken we in het najaar van 2012 toe naar een referentiebeeld: kijk, zo zou het kunnen worden. We baseren ons op bestaande plannen, maar realiseren ons terdege dat sommige uitgangspunten achterhaald zijn. Het staat buiten kijf dat vrijkomende kavels die niet worden bebouwd, invulling moeten krijgen. Deze wethouder en dit college staan open voor alle ideeën voor tussentijdse invulling. Mijn enige voorbehoud is dat wat we tijdelijk doen, wel de definitieve ontwikkeling aanjaagt, de gemeenschap ten nutte is en niet haaks staat op het karakter van de stad. Oogst In totaal twintig plannen heeft Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte opgebracht, in één jaar tijd. De plannen lopen enorm uiteen, zowel inhoudelijk als qua omvang en randvoorwaarden. Het aanbod omspant bijzondere kunstprojecten, groene initiatieven die bewoners betrekken bij voedselproductie en milieu, toeristenlokkers en hergebruik van sloopmaterialen. Zo is er De Soeck, een levendige, laagdrempelige wereldmarkt met regionale uitstraling, strategisch gesitueerd tussen de binnenstad en de Poptahof in. De handel is er kleinschalig én veelzijdig. Of de Proeftuin Delft, waar stadslandbouw en biologisch tuinieren samengaan. De Proeftuin werkt vergroening van de stad in de hand, schept sociale samenhang en is centrum van kennis en activiteiten op het gebied van natuur en (biologische) voedselproductie. Ook is er een initiatief van een gezelschap van architecten, stedenbouwkundigen en deskundigen op het gebied van duurzaamheid en constructie: De Blauwe Toren. Een echte eyecatcher, die tijdens de transformatie van het gebied als oriëntatie- en uitzichtpunt fungeert. Een voorstel voor hergebruik van treinstellen is er in de vorm van de Hoteltrein, een combinatie van een restauratiewagen met een of meer slaapwagons. Een horecabedrijf, dus, dat verwijst naar de rijke spoorhistorie in het gebied. Kleinschaliger en kunstzinniger plannen zijn er voor de projectie van arthousefilms op lege gevels (Wachtende Gevels), installaties met composities van geluiden uit de spoorzone (Hoorbare Herinneringen), een tijdelijk, verplaatsbaar verblijf voor een kunstenaar die de transitie van de spoorzone op geheel eigen wijze vastlegt en aan het publiek presenteert (Tijdelijk Verblijf), en een grote, getimmerde, mooi uitgelichte boom die als verzamelpunt, uitkijkpost en klim- en speelboom tegelijk fungeert (Sfeerver(p)lichting). De boom symboliseert ook de komst van een stadspark. Ad Hoogendam Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte heeft uitermate bruikbare ideeën opgeleverd Bianca Peeters over STADSKAS De Spoorzone is een ideale plek voor initiatieven op het gebied van stadsland- en tuinbouw. Initiatieven die burgers bij de productie van voedsel betrekken en Delft weer verbinden met het ommeland. In een stadskas kan iedereen zelf kijken, ruiken en leren: hoe groeit jouw voedsel? Hoe kun je de voedselkringloop sluiten en verduurzamen? Een duurzaam icoon voor Delft. Sylvia Verschuren over MOSAIC ROCKS Nu loopt het treinspoor nog als een breuklijn tussen de wijken door. Over een paar jaar is die scheiding opgeheven. Buurtbewoners kunnen hierop vooruit lopen door, van wijk naar wijk, zwerfkeien met mozaïek te versieren en zo het pad van Voorhof naar Spoorzone alvast uit te stippelen

7 Willem de Wijs Elke betrokkene moet beseffen dat hij een bijdrage levert aan een mooi, aantrekkelijk stadsdeel in wording. Ondanks de diversiteit hebben de plannen die in de Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte zijn ontstaan, een gemene deler: ze getuigen van inspiratie en ondernemerszin. Eigenschappen die we hard nodig hebben, zegt de wethouder. Dat in Delft een creatieve klasse werkzaam is, helpt natuurlijk bij de ideevorming. Daar kan menig bestuurder jaloers op zijn. Burgers moeten niet te snel gaan wijzen naar de overheid als een obstakel, vindt hij. Bestuurders en ambtenaren moeten op hun beurt niet op hun strepen gaan staan en alles tot in de puntjes willen reguleren. Er is altijd wel een reden waarom iets niet kan. Als wij zeggen: dit is niet realistisch, moeten we ook zeggen wat wel kan. Het belang van de initiatiefnemer en dat van de gemeente zijn gelijkwaardig. We trekken dus samen op. Vergeet de bouwput Behalve Delftse burgers en het gemeentelijk apparaat is een derde partij nauw betrokken bij de inrichting van de Spoorzone. Ballast Nedam heeft weliswaar een overeenkomst met de gemeente over permanente invulling van een aantal hectaren, gebiedsontwikkelaars Willem de Wijs en Ad Hoogendam vinden de tijdelijke ontwikkeling niet minder belangrijk. Wat elke betrokkene moet beseffen, stelt de Wijs, is dat hij een bijdrage levert aan een mooi, aantrekkelijk stadsdeel in wording. De Spoorzone is een fantastisch gebied, een groeidiamant. Vergeet de bouwput, het spoor ligt straks onder de grond. Alles wat hier gebeurt voordat het gebied permanent is ingevuld, zou moeten bijdragen aan de nieuwe identiteit. De gemeente moet de gewenste perceptie van het gebied, de belevingswaarde, van begin af aan als criterium hanteren voor gebiedsontwikkeling, tijdelijk en permanent. Met deze gedachte in het achterhoofd zou De Wijs het voortaan liever ook niet meer over de Spoorzone willen hebben. Nee, een spoorzone associeert men nu eenmaal niet met de meest florissante kant van het stadsleven. Geef het gebied alvast een nieuwe naam en maak zo een frisse start. Waar volgens Hoogendam voor moet worden gewaakt, is versnippering. Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte is een geweldige broedkamer en heeft uitermate bruikbare ideeën opgeleverd. Het gebied is echter zo groot dat je moet oppassen dat er niet allemaal postzegels naast elkaar worden geplakt. Een visie op samenhang is onontbeerlijk en over deze visie moet de gemeente ten eerste beschikken. Opbrengst Wat zouden tijdelijke functies moeten opleveren? Volgens de doorgewinterde gebiedsontwikkelaars moet de winst eerst en vooral worden gezocht in belevingswaarde en ruimtelijke kwaliteit. De Wijs: Je kunt een lap grond als parkeerterrein inrichten, maar daar wordt bijna niemand wijzer van. Als een ondernemer echter iets kan verdienen met een project dat het gebied verrijkt in cultureel, sociaal of esthetisch opzicht moet hij van de gemeente de ruimte krijgen en worden ondersteund. Dat is in ieders belang. Ook Hans de Jonge betoogt dat initiatieven voor tijdelijk gebruik niet teveel becijferd moeten worden. Het zijn overgangsoplossingen, die moet je geen onderwerp maken van kosten-batenanalyses. We hebben in Nederland last van de cijferitis, we willen alles met getallen onderbouwen. Een kind kan bedenken dat je niet-kwantificeerbare gemeenschapsdoelen kunt dienen. Gemeentebestuur, gemeenteraad en bewoners bepalen met elkaar wat prioriteiten zijn. Als de halve stad gelukkig wordt van de restauratie van een historisch gebouw of van een groene ruimte waarin je met elkaar kunt tuinieren, moet je een plan hiervoor niet afschieten omdat een ander plan dat op minder draagvlak kan rekenen, goedkoper is. Nee, dan moet je op zoek naar een potje met geld: subsidie, sponsoring, een lening van de bank voor een goede business case. Dit alles binnen de financiële werkelijkheid, uiteraard, en die kan per initiatief worden bepaald. Over dat laatste punt wil Lucas Vokurka duidelijk zijn. De gemeente moet fors bezuinigen en dat heeft effect op de hele stad. Geld om zomaar iets uit de grond te stampen, is er eenvoudigweg niet. We blijven publieke middelen investeren in zaken die van maatschappelijk belang zijn maar elk initiatief moet de eigen broek kunnen ophouden. Gangmakers Rest de vraag: hoe zet je een succesvolle gebiedsontwikkeling in gang? Kijkend naar vergelijkbare opgaven, ziet Ad Hoogendam een gemene deler. Er zijn altijd gangmakers. Dan heb ik het over personen én gebouwen. Kunstenaars en creatieve ondernemers hebben dikwijls een pioniersfunctie. Zij zijn in staat om iets te scheppen waar nog niets is, ze brengen leven in de brouwerij en trekken aandacht. En gebouwen? De Wijs noemt Hotel New York op de Kop van Zuid in Rotterdam en het Paleis van Justitie en het tijdelijk verblijf van het SM s (Stedelijk Museum s-hertogenbosch) in een voormalige fabriek in het Paleiskwartier in Den Bosch als voorbeelden van gebouwen en activiteiten die de toon hebben gezet voor verdere ontwikkeling. De gebiedsontwikkeling rondom de Avenue Ceramique in Maastricht heeft geprofiteerd van de aanwezigheid van het Bonnefantenmuseum. In Amersfoort heeft men het Eemkwartier, een voormalig industrieel gebied waar nu nieuwbouwwoningen staan, mede een andere belevingswaarde gegeven door aan het water een strandje te maken en horecaexploitanten de ruimte te geven. In Delft zal het nieuwe stadskantoor het gebied een impuls geven, vermoedt hij. Het gebied ten zuiden van het station moet echter ook bij het centrum worden betrokken. De Westlandseweg mag geen barrière worden. Wat de wethouder betreft, hoeven plannen afkomstig uit de Werkplaats Gebruik de Lege Ruimte niet te blijven liggen tot er ruimte in de Spoorzone ontstaat. In Delft liggen nog andere stukjes grond te wachten op permanente ontwikkeling. Laten we daar vast beginnen. Eric Burgers is freelance redacteur en journalist. Hij schrijft over ruimtelijke ontwikkeling, infrastructuur, erfgoed, cultuureducatie, waterbeheer en waterbouw. Hans de Jonge Overgangsoplossingen moet je geen onderwerp maken van kosten-batenanalyses Paul Kloet over PHOENIX OP T BOLWERK Eind 2009 moesten historische panden sneuvelen voor een nieuwe Spoorzone, waaronder een stadskoffiehuis uit Een drietal Delftenaren heeft dit bouwkundig erfgoed van de slopershamer gered en opgeslagen voor hergebruik. Op het Bolwerk, de ideale locatie, kan een nieuw stationskoffiehuis verrijzen, als een Phoenix uit de as. Beeldbepalende, waardevolle onderdelen komen terug in een grand café: een monumentale en vanzelfsprekende ontmoetingsplek in de nieuwe Spoorzone. Edwin Roos over de SOECK De Soeck is een overdekte wereldmarkt en ligt tussen de binnenstad en de Poptahof in en brengt het beste van beide werelden bij elkaar. De Soeck biedt Delftse middenstanders en creatievelingen betaalbare ruimte. Samen met buurtbewoners en bezoekers zorgen ze voor een unieke, kosmopolitische sfeer. De Soeck bruist en swingt: een toeristische trekpleister met regionale uitstraling

8 1 Tabula rasa is Latijn voor schone lei, onbeschreven blad, rasa_(psychologie). 2 Kris Oosting in het verslag van het landelijke kennisplatform Tussentijd in Ontwikkeling, innovatief hergebruik van de gebouwde omgeving, Den Haag, april / De ontwikkelkracht van tijdelijk (ruimte) gebruik Sabrina Lindemann en Iris Schutten Organische gebiedsontwikkeling is allang begonnen Sinds de economische crisis wordt door ontwikkelaars, corporaties en gemeenten veel gepraat over hoe organische gebiedsontwikkeling in de praktijk aangepakt zou kunnen worden. Dit terwijl deze manier van ontwikkelen op veel plekken allang aan de gang is. Meestal wordt dat door de bovengenoemde partijen echter niet als zodanig herkend. Het is dan ook de vraag of de eerste, nog vrij onzichtbare, kiemen van organische groei de kans krijgen om tot bloei te komen en zo ook de omringende ruimte te bestuiven. Hiervoor is een andere benadering van financiering, regelgeving, planning en communicatie nodig dan instanties op het gebied van stedenbouw en ruimtelijke ordening momenteel gewend zijn. Op het Haagse bedrijventerrein de Binckhorst staat ondanks de recessie de ontwikkeling niet geheel stil. Al voor de komst van de crisis ontstonden nieuwe, vaak tijdelijke, activiteiten in leegstaande kantoorpanden en bedrijfshallen. Skaters namen een oude fabriekshal in gebruik, een voormalig kantoortje werd omgebouwd tot woonruimte en muziekstudio, en een groep creatief-ambachtelijke ondernemers gebruikte een leegstaande industriële loods als werk- en productieruimte. Zij werden aangetrokken door de betaalbare zee van ruimte en de vrijheid die deze locatie biedt, het unieke industriële en ook gevarieerde karakter van het gebied, kwaliteiten die men elders in de stad niet kon vinden. Hun werkwijze sluit aan op de intenties die met de organische gebiedsontwikkeling ook worden nagestreefd: zij werken vanuit de bestaande stad en niet vanuit een tabula-rasa-situatie. 1 Bestaande gebouwen, mensen, waarden, identiteiten, geschiedenissen en energieën vormen de leidraad voor initiatief van onderaf. Hierbij wordt stapsgewijs en flexibel gewerkt, zonder eindbeeld, met kleine investeringen, ruimte voor experimenten en waardecreatie op het vlak van economie, cultuur, maatschappij en kennis. Kenmerken die volgens de theorie ook bij organische stedenbouw een grote rol zouden moeten spelen. Je zou tijdelijk (ruimte)gebruik dan ook kunnen zien als een van de ontwikkelkrachten in de gebiedsontwikkeling nieuwe stijl. Tijdelijk (ruimte)gebruik: ontwikkelkracht versus valse hoop Om een beter inzicht te verkrijgen in de sterke kanten van tijdelijk (ruimte)gebruik is het zinvol om de afzonderlijke ingrediënten van de ontwikkelkracht onder de loep te nemen: Innovatiekracht Tijdelijk (ruimte)gebruik kan een aanjager zijn voor vernieuwing. 2 Tijdelijkheid kan een belangrijke tool zijn om te kunnen experi- menteren in een gebied. Denk hierbij aan nieuwe vormen van programma, financiering, collectiviteit, beheer en inrichting van de openbare ruimte, communicatietechnologie, zoals experimenten met nieuwe organisatievormen, een andere manieren van werken, energieopwekking- en verbruik, groenvoorzieningen, waterbergingen en mobiliteit. 3 Beeldvorming Tijdelijk (ruimte)gebruik kan het imago van een gebied positief beïnvloeden en nieuwe denkrichtingen en ontwikkelingen mogelijk maken door het uitvergroten van de al aanwezige kwaliteiten. Slagkracht Tijdelijk (ruimte)gebruik kan vaak per direct beginnen. Met weinig middelen, hands on, en improviserend heeft het de mogelijkheid om snel in te spelen op de veranderende maatschappij. De benodigde investeringen zijn vaak gering in vergelijking met grote projecten en relatief snel terugverdiend, het effect kan op redelijk korte termijn behaald worden, waardoor andere ontwikkelingen gestimuleerd kunnen worden. Katalyserende werking Tijdelijk (ruimte)gebruik versterkt doorgaans de dynamiek en leefkwaliteit in een gebied. Dit heeft vaak een positieve aantrekkingskracht op nieuwe publieksgroepen, maar kan ook zittende bewoners en/ of ondernemers vasthouden. Het biedt een voedingsbodem voor nieuwe (interdisciplinaire) netwerken. Tussentijd-initiatieven laten zien naar welke vormen van gebruik en programma s vraag is in deze tijd. Er is her en der zelfs ondernemingslust te vinden; tijdelijke gebruikers die willen doorgroeien naar een langere of meer permanente situatie. Ook stimuleert tijdelijk (ruimte)gebruik ondernemerschap in een gebied. Het geeft (startende) ondernemers de ruimte een bedrijf te beginnen en te kunnen experimenteren met de bedrijfsvoering. Er ontstaat een ondernemingsklimaat dat weer aantrekkelijk kan zijn voor andere ondernemers Kennisvergaring Tijdelijk (ruimte)gebruik genereert informatie over een gebied en zijn gebruikers. Deze informatie kan interessant zijn voor verschillende belanghebbenden, zoals bijvoorbeeld een projectontwikkelaar, toekomstige gebruikers of de gemeente. Deze partijen kunnen daardoor doelgerichter investeren en specifiekere beslissingen nemen; maatwerk is daardoor mogelijk. Waardestijging Tijdelijk (ruimte)gebruik kan leiden tot verschillende soorten waardecreatie. Door activiteiten die voortvloeien uit tijdelijk (ruimte)gebruik kan een verbetering van de dynamiek en leefbaarheid in het gebied optreden, waardoor bijvoorbeeld culturele en maatschappelijke waarde ontstaat en de identiteit van een plek versterkt wordt. Deze indirecte waardestijging is lastig te meten ten opzichte van bijvoorbeeld de stijging van de waarde van vastgoed. Deze laatste kan leiden tot hogere OZB-opbrengsten voor de gemeente. Tevens kan dit een verbetering betekenen van de verhuurbaarheid en verkoopbaarheid voor vastgoedeigenaren. 4 Toch is organische ontwikkeling vanuit de tussentijd nog lang geen gemeengoed. Overheden en projectontwikkelaars zien tijdelijk (ruimte)gebruik tot nu toe echter meestal alleen als een welkome opvulling van een onoverkomelijke fase in afwachting van betere 3 Jan Brouwer, De cultuur van woningcorporaties, in: Jeroen Saris e.a., De kracht van cultuur. Effectieve cultuurimpulsen in de wijk (Amsterdam: Stichting Cultuurimpuls; Den Haag: NICIS Institute, juli 2011), p Karin Schrederhof (directeur Woonbron Delft), Epiloog: wat nu?, in: Jeroen Saris e.a., De kracht van cultuur. Effectieve cultuurimpulsen in de wijk (Amsterdam: Stichting Cultuurimpuls; Den Haag: NICIS Institute, juli 2011), p

9 5 Edwin Verdurmen, DTO. Arnhem. tijden. 5 In het raadsbesluit (vastgesteld op 22 december 2011) van de gemeente Den Haag over de nieuwe gebiedsaanpak van de Binckhorst is te lezen: In deze overgangsperiode is het van belang om hinder voor zittende ondernemers te beperken en de economische kansen te benutten. Hierdoor ontstaat veel ruimte voor tijdelijke initiatieven. Deze initiatieven kunnen een bijdrage leveren aan de verbetering van het imago. Daarnaast kunnen ze bijdragen aan het terugdringen van het exploitatieverlies op het gemeentelijk vastgoedbezit. Dat de ontwikkelkracht van tijdelijk (ruimte)gebruik meer behelst dan alleen het tijdelijk verbeteren van het imago, wordt in dit besluit over het hoofd gezien. Hierdoor worden er kansen niet gegrepen. Hoewel het besef er is dat tijdelijk (ruimte)gebruik kan bijdragen aan gebiedsontwikkeling blijkt de praktijk binnen de gemeente weerbarstig. Aan de ene kant roept zij initiatiefnemers op om met voorstellen te komen, en aan de andere kant worden bestaande initiatiefnemers soms niet herkend in de waarde die zij kunnen bijdragen. Er is enerzijds behoefte aan vernieuwende projecten, en anderzijds blijkt dat het lastig om afwijkende voorstellen te faciliteren binnen bestaande regelgeving en ruimte. Waarom is het voor de gemeente zo moeilijk de volledige potentie te zien en te waarderen en waarom weten de tijdelijke initiatieven geen overtuigender positie in te nemen? Wat zijn de belemmeringen? Ambitieniveau De stapsgewijze cashflow-planning sluit niet aan op het hoge ambitieniveau van betrokken partijen als gemeenten e.d.; ze hebben ondanks hun organische ambities toch vaak grotere en veelal meer bemiddelde doelgroepen voor ogen dan waarvan in deze eerste ontwikkelingsfase sprake is. Financiële rekenmethodes De invloed op de beeldvorming en de mogelijk katalyserende werking worden niet meegewogen als winst bij eventuele overdracht en verhuur, die daardoor lager zou kunnen zijn dan alleen de boekwaarde (of reële waarde). Uitdaging voor gebiedsontwikkeling Met hun wetgeving, eigendom en (bestemmings)plannen zijn de gemeentelijke overheden, projectontwikkelaren, vastgoedhandelaren en eigenaren het meest bepalend in de ontwikkeling van een gebied. Het tekort aan financiën en een ingestorte vastgoedmarkt houden op dit moment de gebiedsontwikkeling in Nederland in een ijzeren greep. Geen van de partijen kan voor- of achteruit. Ze zullen het idee moeten loslaten dat het hier om een tijdelijk ongewenste situatie gaat. Niet alleen omdat de gouden tijden van voor de crisis naar alle waarschijnlijkheid niet terugkeren, maar vooral omdat de organische gebiedsontwikkeling kan leiden tot een veel aantrekkelijker stad. Een stad die gelaagd is, waarbij verschijningsvormen, grootte, functie, type beheer, prijs, leeftijd en gebruik een grotere verscheidenheid kennen dan bij de traditionele manier van stadsontwikkeling. De grootste uitdaging ligt in het feit dat er een manier moet worden gevonden om de sterke kanten van het tijdelijk (ruimte)gebruik als ontwikkelkracht zichtbaarder, acceptabel en duidelijker te maken. De tijdelijk (ruimte)gebruiker, die dat wil, moet uit de marge stappen van de tijdelijkheid. Tussentijd is dan geen eigenstandige, afgebakende periode maar een permanente conditie, met positieve gevolgen voor het ontwikkelproces van een gebied. 7 De tijdelijk (ruimte)gebruiker moet dus een professionaliseringsslag maken, op zoek gaan naar ontwikkelpartners en proactief zijn. Urban Resort, een alternatieve ontwikkelaar in Amsterdam, is overgegaan om gebouwen niet meer tijdelijk te beheren, maar zelf te kopen en zo een stabielere positie te verwerven tegenover de traditionele projectontwikkelaren in het gebied. In Rotterdam is bureau ZUS (Zones Urbaines Sensibles) een samenwerking aangegaan met CODUM, een jonge projectontwikkelaar die nu met ZUS het Schieblock ontwikkelt. Ze hebben kunnen laten zien dat hun exploitatie in ieder geval niet minder oplevert dan het oorspronkelijke plan van de eigenaar: sloop en de realisatie van parkeerplaatsen. Het is de ambitie om na de tijdelijke vijf jaar verder te gaan met het ontwikkelen van het gebouw. 7 Kris Oosting in het verslag van het landelijke kennisplatform Tussentijd in Ontwikkeling, innovatief hergebruik van de gebouwde omgeving, Den Haag, april Nationaal Programma Herbestemming, Wet- en regelgeving Huidige bestemmingsplannen, bestemmingsplanwijzigingen, omgevings- en gebruikersvergunningen zijn te trage en inflexibele instrumenten om nieuwe programma s te valideren en te kunnen inspelen op de improviserende manier van ontwikkelen. Valse hoop op verhuur/verkoop Betrokken beleggers/eigenaren van vastgoed blijven hopen op lucratiever exploitanten en willen tussentijd-initiatieven daarom geen garanties voor langere of permanente gebruiksduur geven, waardoor investeringen in tussentijdse projecten te risicovol worden gemaakt. Waardedaling Voor beleggers kan tijdelijke verhuur tot gevolg hebben dat de (taxatie)waarde van het gebouw daalt, met gevolgen voor de winsten-verliesrekening, balans en financiering. 6 Gebrek aan vertrouwen De tijdelijke gebruiker heeft tot nu toe geen status als ontwikkelaar en wordt daardoor vaak de toegang tot leegstaand vastgoed ontzegd. Daarentegen is de traditionele projectontwikkelaar een officiële medespeler van de gemeente, ook als het helemaal misgaat, dat is bij hem part of the game. Tijdelijk experimenteren betekent dan ook dat projecten kunnen/mogen mislukken. Gemeenten, corporaties en ontwikkelaars zouden de tijdelijke gebruiker kunnen erkennen als potentiële ontwikkelpartner die met zijn ontwikkelkracht iets teweeg kan brengen in een gebied wat henzelf momenteel niet lukt. Er is nu eenmaal veel leegstaand en onderbenut vastgoed en grond, waarvoor, gezien de huidige economische context, de komende vijf tot tien jaar waarschijnlijk beperkt markt is. Het is de kunst dit niet als probleem te zien, maar als ruimte voor anticyclisch denken. Wat gebeurt er als je voor een deel van dit vastgoed of grond de keuze maakt om het tien jaar voor een lage huur in te zetten voor versterking van een gebied. Om initiatieven de kans te geven om te laten groeien? Dat is een strategie op pand- en gebiedsniveau. 8 Een eerste stap in deze richting zou kunnen zijn de bovengenoemde belemmeringen opnieuw te bekijken en aan te passen of op te heffen. Een tweede stap is het matchen van de belangen van de verschillende partijen in de gebiedsontwikkeling, zodat meer gelijkwaardige posities kunnen ontstaan. De derde stap is een nieuw investeringsmodel te introduceren dat gebaseerd is op wederkerigheid, een specifiek gebiedsontwikkelingsfonds dat aangewend kan worden voor investeringen ten behoeve van het organisch ontwikkelen. Bijvoorbeeld voor het vergroten van de zichtbaarheid van tijdelijke (ruimte)gebruikers, een gemeentelijk loket voor initiatiefnemers en voor risico-investeringen. 8 Uit: bijeenkomst Naar een tussentijdstrategie voor Rotterdam georganiseerd door STIPO, Rotterdam, 24 januari

10 9 Sabrina Lindemann en Iris Schutten (red.), Stedelijke transformatie in de Tussentijd. Hotel Transvaal als impuls voor de wijk (Amsterdam: SUN Trancity, 2010). Dit betekent een omslag in het denken, waarin beheer en ontwikkeling van de stad in het hier en nu een veel crucialere rol gaan spelen. 9 De synergie van de verschillende partijen, een juiste vermenging van top-down en bottom-up, en een wederkerig investeringsmodel bepalen of de ontwikkelkracht van het tijdelijk (ruimte)gebruik daadwerkelijk tot bloei kan komen of dat het een incidentele tijdelijke opvulling blijft. Uit: publicatie BALKAN IN DE POLDER. Naar organische gebiedsontwikkeling in Nederland? Ellen Holleman, Robert Jan de Kort, Sabrina Lindemann (red), uitgever Mondriaan Fonds, Amsterdam / Samenhang en waarde Jan Brouwer en Marjan van Gerwen De projecten in Gebruik de Lege Ruimte hebben ten doel het veranderende gebied in de tussentijd op uiteenlopende manieren leven in te blazen. De initiatiefnemers streven er met hun projecten naar om te inspireren, waarde te creëren, verbindingen te leggen en kansen te benutten. Daarmee geven ze een impuls aan de gebiedsontwikkeling. Thematisch De plannen en projectvoorstellen van Gebruik de Lege Ruimte zijn veelzijdig en divers, in vorm en qua inhoud. Tegelijkertijd is er sprake van samenhang, functioneel en thematisch. Zo zijn de volgende inhoudelijke thema s te onderscheiden: Groene groei - projecten zoals Delftse Proeftuin en Stadskas snijden vragen aan over stadslandbouw en duurzame voedselproductie. Plannen voor Spel en recreatie, waaronder Tingelen en Films op Wachtende Gevels, gebruiken de vrije ruimte en de tijdelijkheid om het gebied op een ongewone manier te ontdekken en toe te eigenen. Handel en toerisme staan centraal in bijvoorbeeld de Souck en Madurodelft, projecten die leiden tot vernieuwende vormen van ondernemen. Hoteltrein, de Blauwe Toren of Tijdelijke Paviljoens zijn markant in het gebied en maken van een tijdelijk verblijf in de Spoorzone een bijzondere ervaring. Ruimte voor meer Dat deze thema s duidelijk naar voren komen, is niet toevallig. Ze komen voort uit de wensen om bepaalde functies sterker vertegenwoordigd te zien in de stad, ze spelen in op bestaande fysieke kenmerken van het gebied en de aangrenzende wijken, en ze geven weer welke kansen er liggen vanuit de gedachte dat de Spoorzone een tabula rasa is, een onbeschreven blad. Niet alle relevante thema s zijn daarmee voldoende vertegenwoordigd voor een programmering van de tussentijd. Behalve Phoenix op t Bolwerk zijn er geen plannen die voortbouwen op de geschiedenis van de plek. Ook ontbreken plannen die gaan over de rol van het water in het gebied en plannen voor tijdelijke routes om het gebied te doorkruisen en het met de aangrenzende wijken verbinden. De ruimtelijke scenario s in Samenhang in Beeld geven aan waar thema s optimaal tot hun recht kunnen komen. Samenhang Plannen hangen ook met elkaar samen wanneer zij functies delen en de omgeving op vergelijkbare wijze beïnvloeden. Sommige projecten komen met elkaar overeen in de manier waarop en de mate waarin ze levendigheid en bedrijvigheid creëren, zo de veranderingen in het gebied zichtbaar maken, en mensen er deelgenoot van maken. Zo zijn er verschillende projecten waarvoor actieve participatie van bewoners noodzakelijk is. Sfeerver(p)lichting is een voorbeeld, net als Mosaïc Rocks en Groene Oase. Veel projecten, van Hoorbare Herinneringen en Spoorzoneplein tot Blauwe Toren, stellen de beleving van de veranderende openbare ruimte voorop. Zowel passief als actief. Sommige bieden met een tijdelijk gebouw een podium voor programma s van derden: de Blauwe Toren en Tijdelijke Paviljoens. De visies die worden uitgewerkt in Sitopia en Samenhang in Beeld leggen 18 19

11 verbindingen met de directe omgeving tot buiten de stad en dienen als inspiratie en onderlegger voor andere projecten. Juist het feit dat in de meeste plannen naar combinaties wordt gezocht, komt het bereik ten goede. De programmering van de tussentijd biedt volop kansen om de identiteit van de nieuwe Spoorzonewijk te ontdekken en te onthullen. Om deze te grijpen moeten inhoud, vorm, locatie en tijdsduur in elk project op elkaar zijn afgestemd. Welke waarde kunnen projecten hebben voor de Spoorzone, afzonderlijk en als geheel? Om een beeld te krijgen is aan een aantal betrokken personen gevraagd projecten te beoordelen aan de hand van een aantal criteria. Er zijn acht criteria geformuleerd waaraan projecten in de Spoorzone in meer of mindere mate zouden moeten voldoen. Welke wegen volgens de ondervraagden het zwaarst? - cultuureducatie en participatie, ofwel meedoen - beeld spoorzone versterken - vooruitlopen op definitieve ontwikkeling - levendigheid van het gebied verbeteren - verbinding met de stad maken - professionele kunst versterken - creatieve industrie versterken - talentontwikkeling Dat mensen meedoen aan de projecten wordt gezien als prioriteit. De criteria die de gemeente stelt scoren ook goed. Het beeld van de Spoorzone versterken, vooruitlopen op de definitieve ontwikkeling en de levendigheid versterken zijn dan ook de volgende drie criteria. De laatste drie hebben betrekking op mogelijke activiteiten van de creatieve industrie en worden als minder belangrijk ervaren. De ontwikkeling op gang brengen staat nu duidelijk voorop. Totaalbeeld Door de verwachte score van ieder project op deze criteria op te tellen, ontstaat een totaalbeeld (figuur 1). De ondervraagden verwachten dat de projecten het sterkst bijdragen aan verhoging van de mate van levendigheid. Met name de Soeck, Films op wachtende gevels, de Blauwe Toren en de Hoteltrein scoren goed op dit criterium. Een aantal projecten doet het bijzonder goed op het criterium verbinding maken met de stad. Behalve de Soeck zijn dat het Tingelen, de Delftse proeftuin en Phoenix op t Bolwerk. Figuur 1: verwachte impact van projecten talentontw ikkeling professsionele kunst creatieve industrie versterken levendigheid vergroten 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 beeld spoorzone versterken Aan het hoogst gewaardeerde criterium, cultuureducatie en participatie, voldoen behalve een aantal genoemde projecten ook Madurodelft en Mosaic Rocks. Het project Samenhang in beeld (ruimtelijke scenario s) scoort heel goed op het criterium vooruitlopen op de definitieve ontwikkeling. De projecten Tijdelijke paviljoens en Sfeerver(p)lichting komen sterk naar voren als initiatieven ter versterking van het beeld van de Spoorzone. De projecten met de hoogste totaalscore zijn: - Soeck - Stadskas - Tingelen - Delftse proeftuin - Phoenix op t Bolwerk Conclusie Uit deze beknopte analyse blijkt dat de projecten goed scoren op de belangrijkst geachte criteria. Ook wordt duidelijk naar welk type projecten nog gezocht moet worden, namelijk projecten die participatie stimuleren. Verder is aan te bevelen deze analyse af en toe te herhalen zodat een permanent beeld ontstaat van de mogelijke impact en waarde van projecten. Wilt u de projecten van Gebruik de Lege Ruimte beter leren kennen? De groene map bevat uitgebreide beschrijvingen en toelichtingen van de bedenkers zelf. verbinding met de stad maken cultuur educatie en participatie vooruitlopen op definitieve ontw ikkeling 20 21

12 5/ Ruimtelijke scenario's Stromen Gebieden Actoren Een collectief van ontwerpers heeft gedurende het project de ruimtelijk impact van de tijdelijke initiatieven en de inbedding ervan in de omgeving bestudeerd. Als eerste is een analyse gedaan van stromen (water, groen en verkeer), gebieden (identiteit en samenhang in omliggende gebieden) en actoren (gewenst ruimte- en tijdsbeslag van de initiatieven). Aan deze analyse is de factor tijd toegevoegd. Op basis van beschikbaarheid van kavels, gewenst ruimtebeslag en aansluiting bij de omgeving zijn enkele visualisaties van de mogelijkheden getekend met hun ruimtelijke impact. Analyse van stromen, gebieden en actoren Stedelijke stromen trekken zich niets aan van planprojecten en afgebakende gebieden. Water, groen en verkeer zijn dynamische structuren die op stadsniveau georganiseerd zijn. Aansluiting op deze stromen is essentieel om een nieuw gebied een integraal onderdeel van de bestaande stad te laten zijn. De gebieden rondom het spoorzonegebied hebben sterk verschillende identiteiten. Door met de programmering van tijdelijke en toekomstige ontwikkelingen aan te sluiten bij bestaande identiteiten wordt de haalbaarheid vergroot. Het is belangrijk om van meet af aan actoren bij elkaar te brengen. Mensen die het idee kunnen sturen maar ook mensen die het idee gaan dragen. Met het uiteindelijke doel om initiatieven in het plangebied te ontplooien die zichzelf kunnen bedruipen. De factor tijd In een vijftal scenario s geven we een impressie van wat er zou kunnen gebeuren als je de factor tijd meeneemt in ontwerp en ontwikkeling en hoe daarin een sociale en ruimtelijke inbedding in de omgeving stromen, gebieden en actoren - kan worden meegenomen. Deze visualisaties zijn bedoeld om de verbeelding te prikkelen en dagen uit tot verder nadenken over mogelijke invullingen voor de Spoorzone. Stromen Er lopen enkele lijnen door het gebied die de spoorzone met de rest van de stad verbinden. Als het spoor onder de grond verdwijnt, kunnen de verkeersassen in oost-west richting verstevigd worden. De verkeersintensiteit in de Phoenixstraat wordt dan verlaagd en er komt een nieuwe ontsluitingsweg voor het westelijk deel van de spoorzone. De belangrijkste nieuwe groene verbinding loopt in noordzuidelijke richting en bevindt zich boven op de spoortunnel. Parallel hieraan kan een tweede groene as komen die voor zowel de nieuwe bebouwing als de bestaande gebiedsranden extra kwaliteit kan verzorgen. Op eenzelfde manier kan een blauwe as gemaakt worden door het aanvullen van de bestaande waterstructuur met nieuwe plassen en waterlopen. In het zuiden van de spoorzone voegen deze nieuwe assen zich bij elkaar tot een groen-blauwe as met mogelijkheden voor ecologische ontwikkelingen. Gebieden De rustige Hof van Delft uit de jaren 30 en de gezellig drukke historische binnenstad hebben ieder een heel eigen karakter. Wel hebben beide een heldere rand aan de spoorzone met gelijke rooilijn, bebouwingshoogte en bebouwingstypologie. Ook Delftzicht heeft een duidelijke rand aan de spoorzone, maar weer een heel andere identiteit nieuw stedelijk wonen. Voorhof, het gebied rond de Westlandseweg en het bedrijventerrein hebben minder fraaie randen. In deze gebieden kan door de vele restruimtes en versnipperde openbare ruimte aan te pakken een goede verbinding met het spoorzonegebied gemaakt worden. Ook de programmering kan bindmiddel zijn; de Soeck die aansluit op de winkelroute aan de Papsouwselaan in de Voorhof bijvoorbeeld, of het centrale terrein voor kleinschalige culturele initiatieven en grotere evenementen dat bezoekers van de toeristische binnenstad en de bewoners van de Hof van Delft bij elkaar brengt. Actoren Voor ieder initiatief binnen Gebruik de Lege Ruimte is geïnventariseerd wat de behoeften en ideeën zijn op ruimtelijk, organisatorisch en technisch vlak. Een vertaling van al deze wensen in een ruimtelijk beeld laat zien dat het totale plangebied vrijwel volledig ingevuld wordt. Ook de kavels die in eerste instantie nog niet vrijkomen. Er is dan ook bijna geen ruimte meer voor nieuwe initiatieven! Een mogelijk alternatief is alle initiatieven tegelijkertijd te laten starten op de eerste beschikbare kavels. Hierdoor zullen de meeste initiatieven kleiner moeten beginnen dan zelf begroot. Zo n bescheiden start vergt een kleinere startinvestering waarmee risico s beperkt worden. De initiatieven kunnen dan meegroeien met de ontwikkeling van het gebied waarmee de kans op slagen wordt vergroot. Deze verkenning laat zien dat de factor tijd een belangrijk gegeven is binnen de invulling van het tijdelijke ruimte