EF van dove en slechthorende kinderen: onderzoek en interventies. Daan Hermans

Transcriptie

1 EF van dove en slechthorende kinderen: onderzoek en interventies Daan Hermans Van der Lem Stichting Hermitage Museum, Amsterdam, 25 September, 2015 Executieve functies 1

2 Executieve functies Programma vandaag Stand van zaken onderzoek naar EF van D/SH kinderen Relatie tussen taalvaardigheid en EF Omgaan met EF problemen Wat zijn executieve functies? Executieve functies zijn denkprocessen (functies) die belangrijk zijn voor het uitvoeren (de executie) van sociaal en doelgericht gedrag. (Gedrag in Uitvoering, Smidts & Huizenga, 2011) 2

3 Waarom aandacht voor EF? Alloway & Alloway (2010) Proefpersonen 98 horende kinderen Leeftijd tussen 4;3 en 5;7 (meting 1) en 10;0 en 11;3 (meting 2) EF-taken (meting en meting 2) AWMA (werkgeheugen) Schoolprestaties Lezen, Rekenen, Spelling Waarom aandacht voor EF? Alloway & Alloway (2010) Resultaten Werkgeheugen (T1) gerelateerd aan schoolprestaties Onafhankelijk van IQ (WISC-R) 3

4 Diversiteit in onderscheiden EF Inhibitie Flexibiliteit Werkgeheugen Planning Emotie Regulatie Initiatief nemen Organisatie van materiaal Monitoren/Zelfreflectie Time management Metacognitie Volgehouden aandacht Doelgericht gedrag Dawson & Guare (2010) & Goia, Isquith, Guy & Kenworthy (2000) Diversiteit in EF-interventies 4

5 EF-assessment instrumenten Neuropsychologische testen BLAUW Nee Nee Ja Gedragsvragenlijsten Testen en Gedragsvragenlijsten Toplak, West & Stanovich (2013) Review relatie neuropsychologische testen en gedragsvragenlijsten 20 empirische studies Slechts 24% van de correlaties signficant Mediaan correlatie = zeer laag 5

6 Testen en Gedragsvragenlijsten Cuperus, Vugs, Scheper & Hendriks (2014) 237 kinderen met een TOS (5-12 jaar) Executieve functies Gedragsvragenlijst : Neuropsychologische testen: BRIEF WISC-CR, TEA-CH (trollen tellen) Samenhang tussen BRIEF en WISC-CR / TEA-CH zeer laag Testen en Gedragsvragenlijsten Barkley (2012) Something is terribly amiss here if different approaches to measuring the same construct are found to be so poorly related to each other 6

7 Testen versus Gedragsvragenlijsten Barkley (2012) Neuropsychological tests are severely limited in predicting executive functioning in daily life Snyder, Miyake en Hankin (2015) These real-world behaviors involve multiple executive and non-executive processes, and can also be heavily influenced by contextual factors. Twee mechanisms? Toplak, West & Stanovich (2013) De algoritmische mind Informatieverwerkings-mechanisme nodig voor doelgericht gedrag (de executieve functies zelf: inhibitie, werkgeheugen.) De reflectieve mind De denkdisposities of cognitieve stijlen die EF initiëren Denkdisposities betreffen iemands tendentie om o.a. wel/niet - de toekomstige consequenties van een actie te overdenken - het probleem vanuit een ander zijn/haar standpunt te bezien - je eigen standpunt te evalueren en te herzien 7

8 Testen Toplak, West & Stanovich (2013) Optimal De algoritmische mind Informatieverwerkings-mechanisme nodig voor doelgericht gedrag (de executieve functies zelf: inhibitie, werkgeheugen.) BLAUW Nee Nee Ja Gedragsvragenlijsten Toplak, West & Stanovich (2013) Typical De algoritmische mind Informatieverwerkings-mechanisme nodig voor doelgericht gedrag (de executieve functies zelf: inhibitie, werkgeheugen.) De reflectieve mind De denkdisposities of cognitieve stijlen die EF initiëren 8

9 Impact EF-interventies? Neuropsychologische testen en gedragsvragenlijsten Toplak, West & Stanovich (2013) Both measures of executive function provide important and nonredundant information about an individual s efficiency and success in achieving goals. 9

10 Executieve functies van dove/slechthorende kinderen Wat zijn executieve functies? Pinkelen Inhibitie, Flexibiliteit, Werkgeheugen en Planning? 10

11 Optimal EF performance: auditieve taken Pisoni, Kronenberger, Roman & Geers (2011) Proefpersonen 112 dove kinderen met een CI Leeftijd tussen 8;0 en 9;11 (meting 1) en ±16 jaar (meting 2) EF-taken Werkgeheugen: WISC-CR (forward / backward) Optimal EF performance: auditieve taken Pisoni, Kronenberger, Roman & Geers (2011) Resultaten werkgeheugentaken ± 1,2 std. onder horende norm Achterstand gelijk op 8 en 16 jarige leeftijd 11

12 Optimal EF performance: visuele taken Jones, Denmark, Marshall, Botting, Atkinson & Morgan (2015) Proefpersonen 108 dove/sh kinderen en 125 horende kinderen Gemiddelde leeftijd 8;10 jaar Testen Inhibitie Visueel Sun/Apple task Shifting/Flexibiliteit Colour trails Updating/Werkgeheugen Odd-one-out Plannen Tower of London Optimal EF performance: visuele taken Jones, Denmark, Marshall, Botting, Atkinson & Morgan (2015) Resultaten Testen Inhibitie Shifting/Flexibiliteit Updating/Werkgeheugen Plannen Visueel 12

13 Optimal EF performance Studies samengevat Type functie Auditief Visueel Inhibitie 1 Shifting/Flexibiliteit 1? Updating/Werkgeheugen 1,2,3 Plannen 1? 1 Jones, Denmark, Marshall, Botting, Atkinson, Mason & Morgan (2015) 2 Pisoni, Kronenberger, Roman & Geers (2011) 3 Kronenberger, Colson, Henning, & Pisoni (2014) Typical EF performance BRIEF (Nederlandse vertaling, Huizinga & Smidts, 2011) Type functie Inhibitie Cognitieve flexibiliteit Emotieregulatie Voorbeeld Kan een kind impulsen onderdrukken? Heeft een kind moeite met verandering? Kan een kind zijn emoties in goede banen leiden? Initiatief nemen Updating/Werkgeheugen Begint een kind uit zichzelf met een taak? Kan een kind informatie onthouden en bewerken? Plannen en Organiseren Ordelijkheid Gedragsevaluatie Kan een kind vooruit denken, doelen stellen etc.? Hoe netjes is het kind in huiswerk maken etc.? Heeft een kind het effect van zijn gedrag in de gaten? 13

14 Typical EF performance Hintermair (2013) Proefpersonen 204 dove en slechthorende kinderen Leeftijd tussen 5 en 18 jaar (gemiddeld 12,4) Gedragsvragenlijst BRIEF (leerkrachtversie) Typical EF performance Hintermair (2013) Type functie D/SH (RO) D/SH (SO) Inhibitie 13% 26% Cognitieve flexibiliteit 20% 33% Emotieregulatie 20% 28% Initiatief nemen 17% 32% Updating/Werkgeheugen 17% 37% Plannen en Organiseren 14% 29% Ordelijkheid 18% 31% Gedragsevaluatie 23% 32% 14

15 Typical EF performance Kronenberger, Beer, Castellanos, Pisoni, Miyamoto (2014) Proefpersonen 73 dove kinderen met CI en 78 horende kinderen Groep 1 (3-5 jaar (4;1) Groep 2 (7-17 jaar (12;6) Gedragsvragenlijst BRIEF/BRIEF-P (beide ouderversie) Typical EF performance Kronenberger, Beer, Castellanos, Pisoni, Miyamoto (2014) Type functie Younger Older Inhibitie 38% 27% Cognitieve flexibiliteit 20% 25% Emotieregulatie 13% 29% Initiatief nemen - 22% Updating/Werkgeheugen 46% 33% Plannen en Organiseren 13% 29% Ordelijkheid - 25% Gedragsevaluatie - 29% 15

16 Typical EF performance Studies samengevat Meer uitval op veel EF-schalen van gedragsvragenlijsten (t.o.v. horende leeftijdsgenoten) EF en taalvaardigheid 16

17 EF en taalvaardigheid Vraag Is de taalvaardigheid van kinderen gerelateerd aan hun EF? Relevantie Zo ja, welk domein is de motor in de ontwikkeling? Op welk domein moeten we kinderen stimuleren? Relatie taalvaardigheid en EF Gooch, Thompson, Nash, Snowling & Hulme (2015) Proefpersonen 243 horende kinderen Leeftijd: 4;8 (meting 2), 5;8 (meting 3), 6;6 (meting 4) EF-taken HTKS (andersom), Apple-task Block-recall (WMBTC), GO/NO-GO Taal-taken Woordenschat (ROWPVT, CELF) Grammatica (CELF, ESIT) 17

18 Relatie taalvaardigheid en EF Gooch, Thompson, Nash, Snowling & Hulme (2015) Resultaten Meting 1 Meting 2 Meting 3 Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen Figueras, Edwards & Langdon (2008) Proefpersonen 47 dove kinderen (22 met CI) en 22 horende kinderen Leeftijd: 10;3 en 10;2 EF-taken NEPSY (4), D-KEFS (1) en DAY/NIGHT-ONE-TWO Taal-taken Woordenschat (BPVS) Grammatica (TROG-2) 18

19 Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen Figueras, Edwards & Langdon (2008) Resultaten Dove kinderen: Taalvaardigheid en EF gerelateerd (r =.59) Horende kinderen: Taalvaardigheid en EF gerelateerd (r =.52) Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen Harris, Kronenberger, Gao, Hoen, Miyamaoto & Pisoni (2013) Proefpersonen 66 dove kinderen met een CI Leeftijd T1: 7;6 (6;0 11;6), longitudinaal gevolgd EF-taken Werkgeheugen: WISC-CR (forward / backward) Taal-taken PPVT CELF-CL 19

20 Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen Harris, Kronenberger, Gao, Hoen, Miyamaoto & Pisoni (2013) Resultaten Werkgeheugen (T1) gerelateerd aan taalvaardigheid (T2) (r = 0,41 0,72) Relatie taalvaardigheid executieve functies Bishop, Nation & Patterson (2014) Model A Model B Model C EF EF EF Factor X TAAL TAAL TAAL 20

21 Relatie taalvaardigheid executieve functies Conway, Pisoni & Kronenberger (2009) Model A Model B Model C EF EF EF Geluid TAAL TAAL TAAL EF intrinsiek betrokken bij taalproductie Concept kiezen Woord selecteren Woordvorm opzoeken Woord uitspreken 21

22 EF intrinsiek betrokken bij woordproductie: De rol van inhibitie Roelofs, Meyer en Levelt (1999) Tijdens woordselectie Meer kandidaten actief Inhibitie als selectie-mechanisme EF intrinsiek betrokken bij woordproductie: De rol van inhibitie Roelofs, Meyer en Levelt (1999) Na woordselectie Geproduceerde woord actief Inhibitie als de-activatiemechanisme 22

23 EF onderdeel van taalfunctioneren: Woordproductie Shao, Roelofs & Meyer (2012) Proefpersonen 24 studenten Taalproductie taak Plaatjes benoemen (objecten, acties) EF taken Operation span task (werkgeheugen) Stop-signal task (inhibitie) Shape-colour task (switchting) EF onderdeel van taalfunctioneren: Woordproductie Shao, Roelofs & Meyer (2012) Resultaten Werkgeheugen bepaalt benoemsnelheid actieplaatjes Inhibitie bepaalt benoemsnelheid plaatjes Switching bepaalt benoemsnelheid plaatjes niet 23

24 EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Proefpersonen 40 studenten Taalproductie taak Plaatjes benoemen (phrases) EF taken Operation span task (verbaal werkgeheugen) Odd-one-out (visueel spatiaal werkgeheugen) Stop-signal task (inhibitie) Shape-colour task (switchting) EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Manipulatie 1: Werkgeheugen (lange en korte phrases) Lang De groene vork Kort De vork 24

25 EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Manipulatie 1: switching (geen switch - switch) Geen switch Switch EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Resultaten Verbale werkgeheugencapaciteit gerelateerd aan verschil benoemtijden lange en korte phrases Inhibitie gerelateeed aan verschil tussen benoemtijden plaatjes met congruente en incongruente distractoren Switching gerelateerd aan verschil tussen benoemtijden switch trials en nonswitch trials 25

26 EF en taalvaardigheid Studies samengevat Taalvaardigheid en EF gerelateerd, maar hoe en waarom onduidelijk Evidentie dat (superviserende) EF s intrinsiek onderdeel zijn van taalbegrip, taalproductie en taalverwerving Noodzaak voor EF interventie studies (en de impact op o.a. taalproductie, taalbegrip) EF problemen, en dan? 26

27 Omgaan met EF problemen Omgeving aanpassen Reduceren van negatieve consequenties van EF problemen op de ontwikkeling van kinderen Trainen Het stimuleren van EF Omgeving aanpassen Cooper-Kahn & Forster (2014, NL vertaling) Slimme EF-lokaal Inrichting van het lokaal Klascultuur Klasroutines Planningsinstructies 27

28 Omgeving aanpassen Voor D/SH kinderen Instructie Duidelijk en gestructureerd taalgebruik Herhaling en voldoende tijd voor verwerking Link nieuwe informatie aan bekende informatie Visualisatie Omgaan met EF problemen Omgeving aanpassen Reduceren van negatieve consequenties van EF problemen op de ontwikkeling van kinderen Trainen Het stimuleren van EF 28

29 EF-interventies EF-interventies Computer trainingen Cogmed, Brain Game Brian, Jungle Memory Superviserende EF (algoritmische mind) Effecten op getrainde en-niet getrainde WM taken (Dunning, Holmes and Gathercole, 2013) Nauwelijks transfer effecten naar klas (Dunning, Holmes and Gathercole, 2013) Impact op taalvaardigheid? 29

30 EF-interventies (individueel) Beter bij de les Groep 4 t/m 8 25 individuele sessies (externe trainer) Transfer naar klas centraal Betrokkenheid ouders/leerkrachten Evidentie voor effectiviteit? EF-interventies (in de klas) Tools of the mind (Bodrova en Leung, 2007) Curriculum voor peuters/kleuters (deels geïntegreerd in het curriculum) Focus op aansturing door het kind zelf Geinspireerd door Vygotsky Gemixte evidentie voor effectiviteit 30

31 EF-interventies (in de klas) Kernaspecten uit Vygotsky Zelfregulatie ontstaat in sociale interacties (met andere kinderen of volwassenen) Belangrijke aspecten van deze interacties Regulatie door anderen Regulatie van anderen Zelfregulatie (vrijwillig) Belangrijke activiteit Rollenspel Rol van leerkracht Ondersteunend (o.a. modelleren van spel, helpen spelplannen) Executieve functies Samenvatting Stand van zaken onderzoek naar EF van D/SH kinderen Relatie tussen taalvaardigheid en EF Omgaan met EF problemen 31