Het werkgeheugen van mensen met een LVB

Transcriptie

1 Het werkgeheugen van mensen met een LVB Begeleiderscongres Vrijdag 2 november 2012 Mariët van der Molen, VU, Ontwikkelingspsychologie / Landelijk Kenniscentrum LVG Werken aan het geheugen: Een kwestie van vasthouden! Een verstandelijke beperking? DSM IV zegt (DSM V zegt) IQ score lager dan 70 (en cognitieve beperkingen) Tekorten in aanpassingsgedrag (meetbaar) Voor 18e jaar (tijdens ontwikkeling) Classificatie intelligentie Lichte verstandelijke beperking IQ 50/55-70 Matige verstandelijk beperking IQ 35/40-50/55 Ernstige verstandelijke beperking IQ 20/25 35/40 Diep verstandelijke beperking IQ < 20/25 Plus: Zwakbegaafd/ Minder begaafden IQ Onderscheid tussen minder begaafden en LVB moeilijk wanneer Tekorten sociale redzaamheid Co-morbiditeit (Gedragsproblemen, PDD, etc.) Ik ben moeilijk opvoedbaar en ik kan moeilijk leren, daar maken zij LVG van, maar dat ben ik niet Janira Een hoofdpersoon uit de documentaire Lastig: Opgroeien met een licht verstandelijke beperking, Daan Pellini: Moeilijk lerend-zijn, ik weet niet wat dat is. Ik ging naar een school die bij de instelling was. Met rekenen had ik moeite, dan moet je alles Werkgeheugen begrijpen en onthouden en zo. En met procenten gaan rekenen. Dan wordt het zo irritant dat ik het niet weet en dan geef ik het op. Was ook op school toen. Als ik vroeger op school dat allemaal Training geleerd had was het geen probleem geweest. Je deed meer niks op school dan dat je iets leerde. Vroeger kon ik wel rekenen. Optellen en aftrekken. Vermenigvuldigen en delen hebben ze me nooit geleerd. Engels, Frans en Duits heb ik ook nooit gehad, misschien een beetje Engels. Ik kán wel een hoop leren maar het duurt alleen wat langer. En het is wel een probleem als je iets voor school moet onthouden en het dan die zelfde avond weer vergeten bent. Maar ik was druk op school, maar op die school was het zelf ook heel druk, met al die andere drukke kinderen. Wat is het werkgeheugen? Tijdelijke opslag informatie tijdens uitvoeren cognitieve taken hot topic Beschouwd als één van de belangrijkste cognitieve vaardigheden Uit: Een kind met mogelijkheden: Een andere kijk op LVG kinderen. Door Albert Ponsioen in samenwerking met Daan Pellini 5 1

2 WERKGEHEUGEN! aal kortetermijngeheugen Phonological loop Central Executive o-spatial sketchpad Bv. Cijferreeksen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) = aal = Centraal besturingssysteem = eel Baddeley s werkgeheugen model (1986, 2000) Centraal besturingssysteem Inhibitie bij kinderen Bv. Inhibitie: Stroop Marshmallow test Benoem de kleur waarin het woord gedrukt is: Rood Geel Blauw Blauw Groen Geel Blauw Wat zegt die informatie? Voor de langere termijn? eel kortetermijngeheugen ele Patronen Test Bv. ele patronen test (Della Salla et al., 1997) Kwadrant, 15 maart

3 Kwadrant, 15 maart 2010 Kwadrant, 15 maart 2010 eel werkgeheugen Spatial Span Bv. Spatial span (AWMA; Alloway, Gathercole, & Pickering, 2005) aal werkgeheugen aal van invloed op: Bv. Luisteren en Herhalen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Vroege taal-verwerving en tweede taal verwerving (zie voor een overzicht Gathercole & Pickering, 2000) Cognitieve beperkingen? (Kanno en Ikeda, 2002) 3

4 eel van invloed op Het werkgeheugen van invloed op: Het leren van ruimtelijke routes (kaartlezen!) en herinneren van gezichten (Hanley, Young, & Pearson, 1991). Aandacht Geheugen in dagelijks leven Intelligentie Schoolse vaardigheden: taalbegrip, lezen en rekenen Reguleren van gedrag Gedragsproblemen, angst Verslavingen: chocolade, drank, drugs Sociale vaardigheden Huidige inzichten Met een sterk werkgeheugen kan je compenseren Kwetsbaarheden voor Zwak werkgeheugen Problemen ontwikkelen angst, agressie, verslaving Sterk werkgeheugen Minder kans Ontwikkeling van werkgeheugen Vrijwel alle werkgeheugen aspecten ontwikkelen zich nog tot in de adolescentie bij niet-lvb Werkgeheugen zwak bij O.a. kinderen met ADHD Autism Dyslexie Dyscalculie Maar, niet bij iedereen! Geen kernsymptoom. Gemiddelde bevolking 10% van de Britse reguliere basisschoolleerlingen heeft een werkgeheugenprobleem, d.w.z., normaal begaafd, maar een specifiek (belemmerend) cognitief tekort. 4

5 Waarom onderzoek bij mensen met een lichte verstandelijke beperking? Weinig bekend Grens gemiddelde en beperkte ontwikkeling: wat zwak / sterk? Zwakke vaardigheden effectief te trainen? Het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen van mensen met een LVB LVB versus CA, bijna altijd minder goed LVB versus MA: ale kortetermijngeheugen: gemiddeld tot zwak ele kortetermijngeheugen: gemiddeld tot sterk Werkgeheugen: zwak (Van der Molen, Van Luit, Jongmans & Van der Molen, 2007; 2009; Van der Molen, Van Luit, Van der Molen, & Jongmans, in druk, maar ook Henry, 2001; Maehler e.a., 2007) Een zwak werkgeheugen? Het is moeilijk te begrijpen wat gezegd wordt en wat gelezen wordt Waardoor minder wordt geleerd Wat kan leiden tot schoolse achterstanden Daar zijn hypothesen over te maken -> Constructie van hypothesen is slechts mogelijk indien de werkelijkheid gezien wordt als een vervulde hypothese, als de verhouding werkelijk - mogelijk in zekere zin wordt omgedraaid en het werkelijke opgevat wordt als de éne realisatie van meerdere mogelijkheden. Het deductieve bestaat dan nu ook niet meer in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden, maar heeft betrekking op de hypothetische uitspraken óver die realiteit. Deze uitspraken worden met elkaar in verband gebracht en zo uitgeprobeerd dat er conclusies beredeneerd kunnen worden. (Uit Dumont: Het formele denken in de puberteit) Kunt u mij vertellen Waarom het deductieve nu dan niet meer bestaat in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden? Te moeilijk? Waarom? Te lang Te veel moeilijke woorden Te weinig structuur (vanwaar uit is dit geschreven en waar gaat het naar toe?) (en ik ga te snel) 5

6 In de klas / op de groep (observatie, Gathercole e.a. 2006) Instructie wordt vergeten (m.n. bij nieuwe opdrachten) De draad kwijtraken tijdens complexe taken (bv. dictée of uit het hoofd rekenen) Groepsgesprekken en discussies zijn moeilijk te volgen Moeite met naar een verhaal luisteren (en de clou onthouden) Wat kunnen we met die wetenschap? Liever errorless learning en niet errorfull learning (bij mensen met niet- aangeboren hersenletsel; bv. Baddeley & Wilson, 1994) Ga dus voor succeservaringen. Dat betekent voor ons? Zorg voor structuur in tekst (schriftelijk en mondeling) Korte zinnen Herhaal Check Gevaar daarvan is Instructie / verhalen te makkelijk maken, waardoor het werkgeheugen niet gestimuleerd wordt. Lastig, maar mooist is als je op maat instructie geeft: zo dat het kind/de volwassene het kan vatten, maar wel ook zijn best moet doen het te begrijpen Het lijkt zo voor de hand liggend Maar, uit observatie onderzoek (Gathercole, Lamont, Alloway, 2006) blijkt dat docenten moeite hebben deze adviezen in praktijk te brengen. En zij niet alleen! Pas deze tekst aan voor kinderen met een beperkt werkgeheugen (Volkskrant.nl, 22/11/11) Een politieagent in de familie heeft een groep Drentse verdachten van overvallen op de hoogte gebracht van een op handen zijnde arrestatie. De schoonvader van een van de verdachten is politieman en wist van de aanhouding. Met die kennis hebben de verdachten hun verhaal op elkaar afgestemd. De politie wilde verdachten van een overval oppakken. Een van de politiemannen kende de verdachten. Hij heeft de verdachten van te voren gewaarschuwd. De verdachten konden toen met elkaar afspreken wat ze zouden zeggen. 6

7 Veel gemaakte vergissingen (bij gemiddeld begaafde kinderen) Ontwikkeling van het werkgeheugen bij LVB De ouder/begeleider/docent/ denkt: Onwil / motivatie probleem Passief-agressief Concentratieprobleem Conclusie ontwikkeling aal kortetermijngeheugen lijkt na het 10 e jaar niet meer te ontwikkelen (i.t.t. normaal begaafde populatie). Is ook een zwak aspect! eel kortetermijngeheugen en werkgeheugen ontwikkelen nog wel tot het 15 e jaar, waarbij het lijkt te stabiliseren (vergelijkbaar aan CA, behalve dat visueel rond 10 e jaar tot stilstand komt) Training van het werkgeheugen? Al is het maar een beetje (Minear & Shah, 2006)! Eigenlijk zijn longitudinale data nodig Werkgeheugen trainbaar? Bejaarde mensen (Craik e.a., 2007) Volwassenen met schizofrenie (Kurtz, Seltzer, Shagan, Thime, & Wexler, 2007) Kinderen met niet aangeboren hersenletsel (Van t Hooft e.a., 2007) Kinderen met ADHD (Klingberg e.a., 2005) Veel verschillende trainingen BrainTwister (Buschkuehl e.a., 2006) N-back taak (Jaeggi e.a., 2009) Digit Recall training (o.a. Broadley & MacDonald, 1993) Keep-track task (Miyake e.a., 2000) Raar maar Waar (Van der Molen e.a., 2009) Cogmed werkgeheugen training (Klingberg e.a., 2005) Braingame Brian (Dovis e.a., 2006, Prins e.a. 2007) Gemiddeld begaafde kinderen met beperkt werkgeheugen (Holmes, Gathercole, & Dunning, 2009) 7

8 BV Cogmed van Torkel Klingberg Nlse versie uitgegeven bij BeterBrein.nl Evidence based Op school of thuis minuten per keer, elke werkdag, vijf weken Kind, jeugd en volwassenen Demonstratie (zie youtube: cogmed) Onderzoek Cogmed Effecten op: eel en verbaal werkgeheugen (of kortetermijngeheugen; shavelson!?), Storend gedrag volgens ouders, niet volgens docent (Klingberg, 2005). Rekenen (Holmes e.a., 2009) Nu ook reviews en meta-regressie analyses verschenen: Des te meer minuten training, des te meer effect! Braingame Brian (Prins e.a., waaronder Albert Ponsioen, 2007) Traint werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit Verpakt in een game. Braingame Brian demonstratie LVB trainbaar? Tot nu toe1onderzoek: Elektronische training Raar maar Waar bij 68 jongeren met een lichte verstandelijke beperking en controle groep (27 kinderen) 95 jongeren uit 7 praktijkscholen 5 weken, 3 keer per week, 6 minuten per sessie voor- en nameting en follow-up (na 10 weken) Ja Werkgeheugen trainbaar! effecten (ook bij follow-up) op werkgeheugen, kortetermijngeheugen, Deze kinderen zijn leerbaar! De werkgeheugentraining heeft een generaliserend effect Het effect is na 10 weken pas zichtbaar (raar?) Over een cognitieve drempel heen geholpen? En hoe nu verder? onthouden verhaal, rekenen. 8

9 Op dit moment: Onderzoek naar Braingame Brian (Prins e.a., 2007) en de Cogmed (Klingberg e.a., 2005) bij zwakbegaafde kinderen (IQ score 70-85) en ADHD / PDD Samenwerking UvA, Karakter en Lucertis (Albert Ponsioen, Sammy Roording, Dorine Slaats en Mariët van der Molen) Afsluitende woorden We zijn er nog (lang) niet Meer (fundamentele) kennis nodig (bv door longitudinaal onderzoek en observatie onderzoek), ook bij jongere kinderen Meer trainingsstudies Inmiddels in het Nederlands beschikbaar: Automated Working Memory Assessment (Alloway, 2007) BRIEF (Smidts & Huizinga, 2009) Samenvatting DANK VOOR DE AANDACHT Het werkgeheugen is heel belangrijk voor zowel schoolse- als gedragsvaardigheden Werkgeheugen zwak bij LVB Je kan gemiddeld en intelligent zijn én ook een zwak werkgeheugen hebben Bij een zwak werkgeheugen word je snel overvraagd De omgeving (begeleiders, docenten, ouders, etc.) kan zich aanpassen Het werkgeheugen is te trainen, zelfs met relatief eenvoudige training Mariët van der Molen M.J.vander.Molen@Vu.nl Zelf testjes doen 9