WIE ZIJN WE? WAAR WERKEN WE? ONZE ERVARING MET KINDEREN EEN VERSTANDELIJKE HANDICAP? OVERZICHT VAN DE DAG MET EEN LVB

Transcriptie

1 OVERZICHT VAN DE DAG HET WERKGEHEUGEN VAN LICHT VERSTANDELIJK BEPERKTE TOT ZWAKBEGAAFDE KINDEREN EN JONGEREN Wie zijn we en waar werken we Mensen met een lichte verstandelijke beperking Het werkgeheugen: De theorie Pauze 10:30u 10.45u Het werkgeheugen bij mensen met een LVB Lunch 12:00u 13:30u Wat kunnen we als professional doen Pauze 15:00u 15.15u Mariët van der Molen SIG, Destelbergen 23 Februari 2012 Wat kunnen de mensen met een LVB doen? Evaluatie 16:20u Einde 16:30u. WIE ZIJN WE? Logopedisten Ergotherapeuten Psychologen/orthopedagogen Psychomotore therapeuten Onderzoekers Andere? WAAR WERKEN WE? Revalidatiecentra Orthopedagogische centra (Speciaal, HBO, universitair) Onderwijs Andere? ONZE ERVARING MET KINDEREN MET EEN LVB Nee? Ja: lang/kort Jonge/oudere kinderen? Volwassenen? Wat valt ons op aan deze kinderen? Wat vinden we leuk/mooi/bijzonder aan deze kinderen? EEN VERSTANDELIJKE HANDICAP? DSM IV zegt IQ lager dan 70 Tekorten in aanpassingsgedrag Voor 18e jaar 1

2 CLASSIFICATIE INTELLIGENTIE CLASSIFICATIE AANPASSINGSGEDRAG/ SOCIALE REDZAAMHEID Licht verstandelijk gehandicapt IQ 50/55-70 Matig verstandelijk gehandicapt IQ 35/40-50/55 Ernstig verstandelijk gehandicapt IQ 20/25 35/40 Diep verstandelijk gehandicapt IQ < 20/25 Plus: Zwakbegaafd/ Minder begaafden IQ Dagelijkse vaardigheden Spreken, lezen, schrijven, etc. Sociale vaardigheden Zelfstandig bewegen? Storend gedrag? Onder invloed van de complexer wordende context ONDERSCHEID TUSSEN MINDER BEGAAFDEN EN LVB MOEILIJK WANNEER Tekorten sociale redzaamheid Co-morbiditeit Sociale redzaamheid achter in ontwikkeling Verstandelijk functioneren achter in ontwikkeling zwakzinnig Verstandelijk functioneren niet achter in ontwikkeling Niet zwakzinnig Sociale redzaamheid niet achter in ontwikkeling Niet zwakzinnig Niet zwakzinnig BELANGRIJKSTE KENMERKEN Naast een beperkt IQ (50-85) en beperkte sociale redzaamheid: Moeite met leren Moeite met taal Specifieke cognitieve achterstanden Sociaal-emotionele achterstand Concreet en korte-termijn denken HETEROGENE GROEP Organisch versus familiaire oorzaak Relatief (t.o.v. normaal begaafde populatie) veel gedragsproblemen Veel co-morbiditeit zoals PDD-NOS, ADHD 2

3 WAT IS HET WERKGEHEUGEN? BADDELEY S (EN HITCH ) WM MODEL Tijdelijke opslag informatie tijdens uitvoeren cognitieve taken hot topic Beschouwd als één van de belangrijkste cognitieve vaardigheden Alan Baddeley WERKGEHEUGEN! VERBAAL KORTETERMIJNGEHEUGEN Phonological loop Central Executive Visuo-spatial sketchpad Onzin woordentest (WMTB-C;Pickering & Gathercole, 2001) Cijferreeksen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) = Verbaal = Centraal besturingssysteem = Visueel Verb CE Visu Baddeley s werkgeheugen model (1986, 2000) CENTRAAL BESTURINGSSYSTEEM, BV. STROOP Tower of London (planning) Verb CE Visu 3

4 BENOEM NU DE KLEUR WAARIN HET WOORD GEDRUKT IS (HARDOP) INHIBITIE BIJ KINDEREN Marshmallow test Rood Geel Blauw Blauw Groen Geel Blauw Blauw Groen Groen Rood Geel Blauw Geel Groen Rood Blauw Geel Geel Rood Rood Blauw Rood Geel Groen Rood Groen Blauw VISUEEL KORTETERMIJNGEHEUGEN Visuele Patronen Test Corsi test (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Visuele patronen test (Della Salla et al., 1997) Verb CE Visu Kwadrant, 15 maart 2010 Kwadrant, 15 maart

5 VISUEEL WERKGEHEUGEN Odd-one-out (Henry, 2001) Spatial span (AWMA; Alloway, Gathercole, & Pickering, 2005) Verb CE Visu Test 4 5

6 SPATIAL SPAN 6

7 VERBAAL WERKGEHEUGEN Luisteren en Herhalen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Cijferreeksen achterwaarts (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Verb CE Visu VERBAAL KORTETERMIJNGEHEUGEN VAN INVLOED OP Vroege taal-verwerving en tweede taal verwerving (zie voor een overzicht Gathercole & Pickering, 2000) Cognitieve beperkingen? (Kanno en Ikeda, 2002) VISUEEL KORTETERMIJNGEHEUGEN VAN INVLOED OP Het leren van ruimtelijke routes (kaartlezen!) en herinneren van gezichten (Hanley, Young, & Pearson, 1991). 7

8 Werkgeheugen van invloed op Taalbegrip (b.v. Friedman & Miyake, 2004) Lezen (b.v. Hitch, Towse, & Hutton, 2001) Rekenen (b.v. DeStefano & LeFevre, 2004) Aandacht (b.v. Martinussen & Tannock, 2006) Geheugen in dagelijks leven (zoals route onthouden, bv. Van der Molen, Van Luit, Jongmans, & Van der Molen, 2009) Intelligentie (Klingberg et al., 2005, Engle et al., 2001) Reguleren van gedrag Gedragsproblemen Verslavingen: chocolade, drank, drugs MAAR WERKGEHEUGEN OOK VAN INVLOED OP SOCIALE COGNITIE (TOM) Effective social cognition requires both the ability to hold in mind competing perspectives as well as the ability to suppress those perspectives that are irrelevant when a specific mental state attribution is required. (Moses, Carlson, & Sabbagh, 2005, p. 135) ONTWIKKELING WAAROM ONDERZOEK BIJ MENSEN MET EEN LICHTE VERSTANDELIJKE BEPERKING? Vrijwel alle werkgeheugen aspecten ontwikkelen zich nog tot in de adolescentie. Swanson (2001): het werkgeheugen ontwikkelt nog tot ongeveer 45 jaar. Weinig bekend Grens gemiddelde en beperkte ontwikkeling: wat zwak / sterk? Zwakke vaardigheden effectief te trainen? ONDERZOEKSVRAGEN 1. Hoe functioneert het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen t.o.v. MA en CA controle groep 2. Zijn er verschillende profielen? 3. Relatie werkgeheugen dagelijks geheugen? 4. Hoe verloopt de ontwikkeling van het werkgeheugen? 5. Kan het werkgeheugen evt. getraind worden? (vanmiddag) VERBAAL KORTETERMIJN GEHEUGEN IN LVB < CA controle groep (Alloway, 2010; Hasselhorn & Maehler, 2007; Henry, 2001; Henry & MacLean, 2002; Maehler & Schuchardt, 2008) MA control group (Bayliss et al., 2005; Hasselhorn & Maehler, 2007; Henry, 2001; Henry & MacLean, 2002; Henry & Winfield, 2010) 8

9 VISUEEL KORTETERMIJNGEHEUGEN IN LVB < CA control group (Alloway, 2010; Henry, 2001: for IQ < 70 but not for IQ 70-85; Henry, 2008; Maehler & Schuchardt, 2008; Van der Molen et al., 2007; 2009) WERKGEHEUGEN IN LVB < CA (Alloway, 2010; Hasselhorn, & Maehler, 2007; Henry & MacLean, 202; Maehler & Schuchardt, 2008; Schuchardt et al., 2010; but see Henry, 2001 for IQ 70-85) < > = MA control group (Bayliss et al., 205; Henry, 2001, 2008; Henry & MacLean, 2002, Henry & Winfield, 2010; Van der Molen et al., 2007; 2009) MA (Bayliss et al., 2005; Henry & MacLean, 2002; Henry & Winfield, 2010; Schuchardt et al., 2010) VAN DER MOLEN ET AL., MEERDERE STUDIES LVB MA controle groep CA controle groep Totaal aantal ± 300 ± 100 ± 80 Onderwijs Praktijkonderwijs, speciaal basisonderwijs Regulier basisonderwijs VMBO-t IQ score Leeftijd 9-17 jaar 7-13 jaar jaar Met Hans van Luit, Marian Jongmans, Maurits van der Molen RESULTATEN: FONOLOGISCHE LUS (I) * * Digit *+ Nonword * significant compared to CA-CON + significant compared to MA-CON MID MA-CON CA-CON RESULTATEN: VISUO-SPATIAL SKETCHPAD (II) RESULTATEN: VERBAAL WERKEHEUGEN (III) *+ * Corsi * * Visual patterns MID MA-CON CA-CON *+ Listening Recall *+ * Digit backwards MID MA-CON CA-CON * significant compared to CA-CON + significant compared to MA-CON * significant compared to CA-CON + significant compared to MA-CON 9

10 RESULTATEN: VISUEEL WERKGEHEUGEN (IV) * * MID MA-CON CA-CON 2 0 Odd-one-out * significant compared to CA-CON 1) HOE FUNCTIONEERT HET KORTETERMIJNGEHEUGEN EN HET WERKGEHEUGEN T.O.V. MA EN CA CONTROLE GROEP? LVB versus CA, bijna altijd minder goed LVB versus MA: Verbale kortetermijngeheugen: gemiddeld tot zwak Visuele kortetermijngeheugen: gemiddeld Werkgeheugen: zwak EEN ZWAK WERKGEHEUGEN Wat betekent dat voor De communicatie met deze kinderen? (Van der Molen, Van Luit, Jongmans & Van der Molen, 2007; 2009; Van der Molen, Van Luit, Van der Molen, & Jongmans, in druk, maar ook Henry, 2001; Maehler e.a., 2007) KINDEREN MET EEN ZWAK WERKGEHEUGEN: Het is moeilijk te begrijpen wat gezegd wordt en wat gelezen wordt Waardoor minder wordt geleerd Wat kan leiden tot schoolse achterstanden Daar zijn hypothesen over te maken -> Constructie van hypothesen is slechts mogelijk indien de werkelijkheid gezien wordt als een vervulde hypothese, als de verhouding werkelijk - mogelijk in zekere zin wordt omgedraaid en het werkelijke opgevat wordt als de éne realisatie van meerdere mogelijkheden. Het deductieve bestaat dan nu ook niet meer in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden, maar heeft betrekking op de hypothetische uitspraken óver die realiteit. Deze uitspraken worden met elkaar in verband gebracht en zo uitgeprobeerd dat er conclusies beredeneerd kunnen worden. (Uit Dumont: Het formele denken in de puberteit) 10

11 KUNT U MIJ VERTELLEN Waarom het deductieve nu dan niet meer bestaat in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden? TE MOEILIJK? WAAROM? Te lang Te veel moeilijke woorden Te weinig structuur (vanwaar uit is dit geschreven en waar gaat het naar toe?) (en ik ga te snel) IN DE KLAS / OP DE GROEP (OBSERVATIE, GATHERCOLE E.A. 2006) Instructie wordt vergeten (m.n. bij nieuwe opdrachten) De draad kwijtraken tijdens complexe taken (bv. dictée of uit het hoofd rekenen) Groepsgesprekken en discussies zijn moeilijk te volgen Moeite met naar een verhaal luisteren (en de clou onthouden) WAT KUNNEN WE MET DIE WETENSCHAP? Liever errorless learning en niet errorfull learning (bij mensen met niet- aangeboren hersenletsel; bv. Baddeley & Wilson, 1994) Ga dus voor succeservaringen. DAT BETEKENT VOOR ONS? Mondeling: Oogcontact Zorg voor structuur in tekst (schriftelijk en mondeling) Korte zinnen Herhaal Check GEVAAR DAARVAN IS Instructie / verhalen te makkelijk maken, waardoor het werkgeheugen helemaal niet gestimuleerd wordt. Lastig, maar mooist is als je op maat instructie geeft: zo dat het kind het kan vatten, maar wel ook zijn best moet doen het te begrijpen 11

12 HET LIJKT ZO VOOR DE HAND LIGGEND Maar, uit observatie onderzoek (Gathercole, Lamont, Alloway, 2006) blijkt dat docenten moeite hebben deze adviezen in praktijk te brengen. En zij niet alleen! PAS DEZE TEKST AAN VOOR KINDEREN MET EEN BEPERKT WERKGEHEUGEN (VOLKSKRANT.NL, 22/11/11) Een politieagent in de familie heeft een groep Drentse verdachten van overvallen op de hoogte gebracht van een op handen zijnde arrestatie. De schoonvader van een van de verdachten is politieman en wist van de aanhouding. Met die kennis hebben de verdachten hun verhaal op elkaar afgestemd. De politie wilde verdachten van een overval oppakken. Een van de politiemannen kende de verdachten. Hij heeft de verdachten van te voren gewaarschuwd. De verdachten konden toen hun verhaal op elkaar afstemmen. En deze? WASHINGTON - De Amerikaanse Marslander Phoenix is in de nacht van zondag op maandag (Nederlandse tijd) veilig geland op de noordpool van de rode planeet. De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA ontving twee uur later de eerste beelden die camera's in de robot van de omgeving hebben ge-maakt. De laatste minuten van de landing waren het gevaarlijkste onderdeel van de ruim negen maanden en 680 miljoen kilometer lange reis. NASA-technici hadden zondag besloten geen gebruik meer te maken van de laatste mogelijkheid om de baan van de sonde te wijzingen. "In mijn dromen had het niet perfecter kunnen gaan", zei projectmanager Barry Goldstein van het NASAcontrolecentrum in Pasadena, Californië. De robot bevindt zich op vlak terrein en heeft zijn zonnepanelen, die onontbeerlijk voor de energievoorziening zijn, kunnen ontvouwen. VEEL GEMAAKTE VERGISSINGEN (BIJ GEMIDDELD BEGAAFDE KINDEREN) De ouder/docent/professional ander denkt: Onwil / motivatie probleem Passief-agressief Concentratieprobleem Ja! 2) ZIJN ER VERSCHILLENDE PROFIELEN? OVERIGENS, WERKGEHEUGEN OOK ZWAK BIJ O.a. kinderen met ADHD Autisme Dyslexie 12

13 GEMIDDELDE BEVOLKING 10% van de Britse reguliere basisschoolleerlingen heeft een werkgeheugenprobleem, d.w.z., normaal begaafd, maar een specifiek (belemmerend) cognitief tekort. 3) RELATIE WERKGEHEUGEN DAGELIJKS GEHEUGEN? In het dagelijks leven gebruiken we continue het werkgeheugen (McNamara & Wong, 2003). bijvoorbeeld: Volwassenen met een verstandelijke handicap gebruiken hun werkgeheugen voor het onthouden van een verhaaltje (Numminen et al., 2000). MENSEN MET EEN LVB EN HUN DAGELIJKS GEHEUGEN Volwassenen met Downsyndroom hebben moeite met het onthouden van verhaaltjes (Aldrich & Wilson, 1991), namen, gezichten en afspraken (Hon, Huppers, Holland, & Watson, 1998). Volwassenen met een LVB (IQ 55-75) hebben specifieke verbale geheugen problemen; het onthouden van verhaaltjes en namen is moeilijk (Martin et al., 2000). Er zijn nog geen studies gedaan naar het dagelijks geheugen van kinderen met een LVB RELATIE WERKGEHEUGEN DAGELIJKS GEHEUGEN? Werkgeheugen zwak, dus ook zwak dagelijks geheugen? Getest met RBMT (Rivermead Behavioral Memory Test) Onthouden gezichten, plaatjes, namen, route * * MID MA-con CA-con * * *+ MID MA-con CA-con RBMT 0 Story Pictures Route 13

14 RELATIE WERKGEHEUGEN EN DAGELIJKS GEHEUGEN Sterke aanwijzingen dat het zwakke werkgeheugen in bepaalde mate het (zwakke) dagelijks geheugen bepaalt. OPDRACHT INDIVIDUEEL 1. Kies een kind/jongere uit je klas/groep/praktijk waarvan u vermoedt dat er sprake is van een (zeer) zwak werkgeheugen 2. Schrijf op waaraan u dat kan merken, liefst zo concreet mogelijk 3. Neem 1 of 2 specifieke situaties in gedachten waarbij dat zwakke werkgeheugen mogelijk een rol speelde, en beschrijf hoe u daar op reageerde. 4. Evalueer uw eigen reactie in die situatie(s) 5. Wat zijn alternatieve reacties, en welk effect zouden die hebben? 6. Kies ook een kind/jongere waarvan u vermoedt dat er geen of minder sprake is van werkgeheugenproblemen. 7. Schrijf op waaraan u dat kan merken, liefst zo concreet mogelijk 8. Vul (een deel van) de BRIEF/WM lijst in voor beide kinderen OPDRACHT IN GROEPJES (VAN 4) Bespreek met elkaar 1. Wat u hebt genoteerd 2. Wat zijn kenmerken van werkgeheugenprobleem die u mogelijk bij kinderen gezien hebt? 3. Wat duidt wel en wat niet op zo n probleem? 4. Hoe bent u daarmee omgegaan? 5. Hoe kan u daarmee omgaan? PLENAIR TERUGKOPPELEN 1. Waaraan herkent u werkgeheugenproblemen? 2. Hoe kunt u daar op reageren, hoe misschien liever niet? 3. BRIEF. De items 1, 4, 6, 8 en 10 zijn aspecten van werkgeheugen. Tel scores op van die items van beide kinderen. Ziet u verschillen tussen de beide kinderen? Item 2 inhibitie, 3 en 12 emotieregulatie, 5 plannen en organiseren, 7 ordelijkheid, 9 initiatief nemen, 11 gedragsevaluatie. De items 4 en 6 kunnen symptomen zijn van een werkgeheugentekort. Er is in beide lijsten: BRIEF en Working memory scale, geen schaal voor concentratie opgenomen. 4) HOE VERLOOPT DE ONTWIKKELING VAN HET WERKGEHEUGEN? Gemiddelde spanne op en Werkgeheugen per leeftijd Voorspelling: Ontwikkeling vergelijkbaar met die van gemiddeld begaafde kinderen, maar vertraagd. Eerder plafond bereikt (Bennet-Gates & Zigler, 1998) 14

15 CONCLUSIES Verbaal kortetermijngeheugen lijkt na het 10 e jaar niet meer te ontwikkelen (i.t.t. normaal begaafde populatie). Is ook een zwak aspect! Visueel kortetermijngeheugen en werkgeheugen ontwikkelen nog wel tot het 15 e jaar, waarbij het lijkt te stabiliseren (vergelijkbaar aan CA, behalve dat visueel rond 10 e jaar tot stilstand komt) 5) KAN HET WERKGEHEUGEN GETRAIND WORDEN? Al is het maar een beetje (Minear & Shah, 2006). Eigenlijk zijn longitudinale data nodig WERKGEHEUGEN TRAINBAAR? Bejaarde mensen (Craik e.a., 2007) Volwassenen met schizofrenie (Kurtz, Seltzer, Shagan, Thime, & Wexler, 2007) Kinderen met niet aangeboren hersenletsel (Van t Hooft e.a., 2007) Kinderen met ADHD (Klingberg e.a., 2005) Gemiddeld begaafde kinderen met beperkt werkgeheugen (Holmes, Gathercole, & Dunning, 2009) VEEL VERSCHILLENDE TRAININGEN BrainTwister (Buschkuehl e.a., 2006) N-back taak (Jaeggi e.a., 2009) Digit Recall training (o.a. Broadley & MacDonald, 1993) Keep-track task (Miyake e.a., 2000) Raar maar Waar (Van der Molen e.a., 2009) Cogmed werkgeheugen training (Klingberg e.a., 2005) Braingame Brian (Dovis e.a., 2006, Prins e.a. 2007) BV COGMED VAN TORKEL KLINGBERG Nlse versie uitgegeven bij BeterBrein.nl Evidence based Op school of thuis minuten per keer, elke werkdag, vijf weken Kind, jeugd en volwassenen Cogmed training ( ) ONDERZOEK COGMED Holmes e.a. (2009), 22 gem. begaafde kinderen (gem. 10 jaar) met beperkt werkgeheugen Klingberg e.a. (2005): 24 kinderen met ADHD (gem. 9 jaar) Klingberg e.a. (2002), 7 kinderen met ADHD (gem. 11 jaar) en 4 studenten (gem. 24 jaar) Shavelson e.a. (aangeboden): 37 gem. begaafde kinderen waarvan 8 ADHD (gem. 13 jaar) Slaats e.a. (in prep). Kinderen met ADHD: Karakter Nijmegen Thorell e.a. (2009): 17 kinderen (gem. 4 jaar), Westerberg e.a. (2007): 18 volwassenen (gem. 54 jaar) na beroerte Effecten op: Visueel en verbaal werkgeheugen (of kortetermijngeheugen; shavelson!?), Storend gedrag volgens ouders, niet volgens docent (Klingberg, 2005). Rekenen (Holmes e.a., 2009) 15

16 BRAINGAME BRIAN (PRINS E.A., WAARONDER ALBERT PONSIOEN, 2007) Traint werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit LVB TRAINBAAR? Tot nu toe 1 onderzoek: Elektronische training Raar maar Waar bij 68 kinderen met een lichte verstandelijke beperking en controle groep (27 kinderen) 7 praktijkscholen Verpakt in een game edit 1.wmv 5 weken, 3 keer per week, 6 minuten per sessie voor- en nameting en follow-up (na 10 weken) DEELNEMERS 95 jongeren met een LVB, uit 7 verschillende praktijkscholen, gemiddeld 15 jaar Groep A: Groep B: Controle groep: 41 kinderen 27 kinderen 27 kinderen Verbal STM Score 4,6 4,4 4,2 4,0 3,8 Verbal WM Score 3,8 3,6 3,4 3,2 Verbal STM Verbal WM Time Visual STM Score 5,0 4,8 4,6 4,4 4,2 4,0 Visual WM 6,0 5,6 5,2 Score 4,8 Visual STM Visual WM Time 3,0 4,4 2, , Time Time Scholastic abilities 5,6 Scholastic abilities Story Recall 6,5 Story Recall BEVINDINGEN I Score 5,4 5,2 5,0 4,8 4,6 Score 5,5 4,5 3,5 De resultaten van groep A en van groep B zijn vergeleken met die van de controle groep 4, Response inhibition 55 Response inhibition Time 2, Fluid intelligence 6,4 Fluid intelligence Time Van pre naar post testen (effect training gelijk na afloop): Score in seconds Score 6,0 5,6 Groep A presteert beter dan de controle groep op verbaal 25 5, Time Time 16

17 BEVINDINGEN II Van pre naar follow-up (effect training op langere termijn): Groep A en groep B presteren beter dan de controle groep op schoolse vaardigheden (rekenen) en op het onthouden van een verhaaltje (en B ook nog beter dan de controle groep op visueel werkgeheugen) JA Werkgeheugen trainbaar! effecten (ook bij follow-up) op werkgeheugen, kortetermijngeheugen, onthouden verhaal, rekentest DEZE KINDEREN ZIJN DUS LEERBAAR! De werkgeheugentraining heeft een generaliserend effect Het effect is na 10 weken pas zichtbaar (raar?) Over een cognitieve drempel heen geholpen? Waarom B net zo goed als A? En hoe nu verder? OP DIT MOMENT: Onderzoek naar Braingame Brian (Prins e.a., 2007) en de Cogmed (Klingberg e.a., 2005) bij zwakbegaafde kinderen (IQ score 70-85) en ADHD / PDD Samenwerking UvA, Karakter en Lucertis (Albert Ponsioen, Sammy Roording, Dorine Slaats en Mariët van der Molen) PILOT MET BRAINGAME BRIAN BIJ ZWAKBEGAAFDE JONGEREN 17

18 N=1 (SHIFTING) N=1 INHIBITION N=1 WORKING MEMORY META-REGRESSIE STUDIE WERKGEHEUGENTRAININGEN (VAN EMMERINK E.A., IN PREP) Significante effecten voor werkgeheugen rekenen en lezen Fluid intelligence ADHD symptomen (ouders en leerkrachten) Ongeacht aantal minuten training, maar des te meer weken des te beter Ongeacht klinische of niet-klinische groep Ongeacht adaptief of niet-adaptief Ongeacht actieve of wachtlijst controle groep Effecten ook bij follow-up OEFENING IN DUO S Casus Symphony en Thijmen Terugmeld gesprekken met Symphony en ouder Thijmen Let op: Symphony heeft een lichte verstandelijke beperking én een zwak werkgeheugen dus pas uw woordkeuze en woordlengte aan! 10 minuten lezen en voorbereiden Om de beurt 10 minuten gesprek 18

19 PLENAIR Hoe was dit om te doen? AFSLUITENDE WOORDEN We zijn er nog (lang) niet Meer (fundamentele) kennis nodig (bv door longitudinaal onderzoek), ook bij jongere kinderen Meer trainingsstudies Inmiddels in het Nederlands beschikbaar: Automated Working Memory Assessment (Alloway, 2007) BRIEF (Smidts & Huizinga, 2009) WAT NEEMT U VAN DEZE DAG MEE NAAR HUIS? SAMENVATTING Je werkgeheugen is heel belangrijk voor zowel schoolse- als gedragsvaardigheden Werkgeheugen zwak bij LVB Je kan normaal en intelligent zijn én ook een zwak werkgeheugen hebben Dan wordt er al snel overvraagd De omgeving (onderwijs bv) kan zich aanpassen Het werkgeheugen is te trainen, zelfs met relatief eenvoudige training DANK VOOR DE AANDACHT Mariët van der Molen M.J.vander.Molen@Vu.nl Zelf testjes doen 19