Executieve functies bij kinderen en jongeren KING NASCHOLING 2017 MARIËT VAN DER MOLEN

Transcriptie

1 Executieve functies bij kinderen en jongeren KING NASCHOLING 2017 MARIËT VAN DER MOLEN Overzicht cursus: Literatuur Boek: Dawson & Guare (2010): Executieve functies bij kinderen en adolescenten: een praktische gids voor diagnostiek en interventie. Drie artikelen: Berry, D. (2012). Inhibitory control and teacher-child conflict: Reciprocal associations across the elementary-school years. Journal of Applied Developmental Psychology, 33, Gathercole, S., & Alloway (2008). Classroom support for children with poor working memory, in Working memory and learning, h5., p Shipstead, Z., Redick, T. S., & Engle, R. W. (2012). Is Working Memory Training Effective? Psychological Bulletin, 138, Overzicht cursus: Inhoud Theorie Wetenschappelijk en Klinisch Onderzoek Testmateriaal en vragenlijsten Casuïstiek Hoe is het om een specifiek EF tekort te hebben? Wat kunnen leerkrachten, mentor, groepsleiding, ouder, IB ers e.d. doen? Wat kan het kind/ de jongere/ de volwassene zelf doen? Trainingen Overzicht cursus: Opzet Afwisseling theorie en praktijk Interactief Praktische opdrachten (Eigen) Casuïstiek Overzicht van dag 1 Wat zijn executieve functies? Werkgeheugen Start Inhibitie. Lunch Hoe laat en hoe lang 1

2 Wie ben je? Waar werk je? Wat zijn de EF ervaringen? Wat zijn executieve functies? EF-modellen Executieve functies en het brein Overzicht EF in de praktijk: de literatuur. Wat kun je allemaal kopen (hot topic) Definities Executieve functies "The executive functions consist of those capacities that enable a person to engage successfully in independent, purposive, self-serving behavior Lezak, 1995, p.42 Hogere cognitieve processen die nodig zijn om activiteiten te plannen en te sturen, zoals werkgeheugen, volgehouden aandacht etc. Dawson en Guare, 2010, p.9 EF modellen Executief functioneren is paraplubegrip Verschillende wetenschappers: verschillendeef indelingen Bv: Dawson & Guare (2010): 12 EF Smidts & Huizinga (2011): 6 EF Barkley (2012): 8 EF Alleindelingenhebben 3 EF gemeenschappelijk Miyake e.a Updating of Werkgeheugen 2. Inhibitie 3. Shifting EF en Brein Prefrontale cortex, maar in samenwerkingmet andere hersendelen Deze indeling is uitgangspunt, in praktijk en wetenschap 2

3 EF en ontwikkeling Duurt lang voordat EF uitontwikkeldzijn, tot ongeveer21 jaar (bv Eveline Crone doet daar veel onderzoek naar: het puberende brein ) Zorgt o.a. voor disbalans tussen emoties en de controle daarop tijdens puberteit Meten, alvast een opmerking EF gemeten met pure EF taken correleert weinig met EF gemeten met vragenlijsten De vragenlijsten zijn ecologisch valide, bevindingen komen niet uit de lucht vallen (bv als je zou observeren zou je in principe op hetzelfde moeten uitkomen) EF taken kunnen nog wel eens een verrassende uitkomst hebben en tot een verklaring leiden van gedragsobservaties EF en praktijk: boeken Werkgeheugen Theorie Wetenschappelijk en Klinisch Onderzoek Welk testmateriaal en vragenlijsten Casuïstiek Hoe is het om een zwak werkgeheugen te hebben? Wat kunnen leerkrachten, groepsleiding, IB ers e.d. doen? Wat kan het kind/de jongere/ de volwassene zelf doen? Werkgeheugentrainingen Het Werkgeheugen Wat is het werkgeheugen? Tijdelijke opslag informatie tijdens uitvoeren cognitieve taken hot topic Beschouwd als één van de belangrijkste cognitieve vaardigheden 3

4 Baddeley s (en Hitch ) WM model WERKGEHEUGEN! Alan Baddeley Phonological loop Central Executive Visuo-spatial sketchpad = Verbaal = Centraal besturingssysteem = Visueel Baddeley s werkgeheugen model (1986, 2000) Verbaal kortetermijngeheugen Centraal besturingssysteem, bv. Tower of London (planning) Onzin woordentest (WMTB-C;Pickering & Gathercole, 2001) Verb CE Visu Cijferreeksen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Verb CE Visu Maar ook bv Stroop (inhibitie): zie dag 2 Visueel kortetermijngeheugen Visuele Patronen Test Corsi test (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Visuele patronen test (Della Salla et al., 1997) Verb CE Visu 4

5 Kwadrant, 15 maart 2010 Kwadrant, 15 maart 2010 Visueel werkgeheugen Odd-one-out (Henry, 2001) Spatial span (AWMA; Alloway, Gathercole, & Pickering, 2005) Verb CE Visu Test 4 5

6 Spatial Span 6

7 Verbaal werkgeheugen Luisteren en Herhalen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Cijferreeksen achterwaarts (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001) Verb CE Visu 7

8 Verbaal kortetermijngeheugen van invloed op Visueel kortetermijngeheugen van invloed op Vroege taal-verwerving en tweede taal verwerving (zie voor een overzicht Gathercole & Pickering, 2000) Cognitieve beperkingen? (Kanno en Ikeda, 2002) Het leren van ruimtelijke routes (kaartlezen!) en herinneren van gezichten (Hanley, Young, & Pearson, 1991). Werkgeheugen van invloed op Taalbegrip (b.v. Friedman & Miyake, 2004) Lezen (b.v. Hitch, Towse, & Hutton, 2001; Nevo e.a., 2015) Rekenen (b.v. DeStefano & LeFevre, 2004) Aandacht (b.v. Martinussen & Tannock, 2006) Geheugen in dagelijks leven (zoals route onthouden, bv. Van der Molen, Van Luit, Jongmans, & Van der Molen, 2009) Schoolse vaardigheden Werkgeheugenverschillen tussen lage, gemiddelde en hoge presteerders op rekenen en taal (lezen, taalbegrip en spelling; en niet op kortetermijngeheugen; Gathercole & Alloway, 2010) M.n. de zwakke leerlingen hebben relatief vaak een zwak werkgeheugen Kinderen die alleen zwak zijn in taal en niet in rekenen (begrip, schrijven): zwak verbaal werkgeheugen, maar gemiddeld visueel werkgeheugen Intelligentie (Klingberg et al., 2005, Engle et al., 2001) Reguleren van gedrag Gedragsproblemen (o.a. Saarinen e.a., 2015) Verslavingen: chocolade, drank, drugs (o.a. Ellingson e.a., 2014) Maar werkgeheugen ook van invloed op sociale cognitie (TOM) Effective social cognition requires both the ability to hold in mind competing perspectives as well as the ability to suppress those perspectives that are irrelevant when a specific mental state attribution is required. Moses, Carlson, & Sabbagh, 2005, p. 135 Huidige theorieën/inzichten m.b.t. psychopathologie Met sterke EF kan je in bepaalde mate compenseren Kwetsbaarheden voor EF Problemen ontwikkelen angst, agressie, verslaving EF Minder kans 8

9 Ontwikkeling Vrijwel alle werkgeheugen aspecten ontwikkelen zich nog tot in de adolescentie. Swanson (2001): het werkgeheugen ontwikkelt nog tot ongeveer 45 jaar. Hoe functioneert het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen t.o.v. MA* en CA** controle groep? LVB versus CA, bijna altijd minder goed LVB versus MA: Verbale kortetermijngeheugen: gemiddeld tot zwak Visuele kortetermijngeheugen: gemiddeld Werkgeheugen: zwak LVB = Licht verstandelijk beperkt *MA = Mental Age Matched controlegroep. Dit zijn jongere gemiddeld begaafde kinderen met vergelijkbare mentale leeftijd als de LVB groep (hun ruwe scores op een intelligentietest zijn vergelijkbaar) **CA = Chronological Age Matched controlegroep. Dit zijn gemiddeld begaafde jongeren met vergelijkbare chronologische leeftijd als de LVB groep (Van der Molen, Van Luit, Jongmans & Van der Molen, 2007; 2009; Van der Molen, Van Luit, Van der Molen, & Jongmans, in druk, maar ook Henry, 2001; Maehler e.a., 2007) Een zwak werkgeheugen Wat betekent dat voor de communicatie met deze kinderen? * significant compared to CA-CON KINDEREN MET EEN ZWAK WERKGEHEUGEN: Het is moeilijk te begrijpen wat gezegd wordt en wat gelezen wordt Waardoor minder wordt geleerd Wat kan leiden tot een schoolse achterstanden Daar zijn hypothesen over te maken Constructie van hypothesen is slechts mogelijk indien de werkelijkheid gezien wordt als een vervulde hypothese, als de verhouding werkelijk - mogelijk in zekere zin wordt omgedraaid en het werkelijke opgevat wordt als de éne realisatie van meerdere mogelijkheden. Het deductieve bestaat dan nu ook niet meer in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden, maar heeft betrekking op de hypothetische uitspraken óver die realiteit. Deze uitspraken worden met elkaar in verband gebracht en zo uitgeprobeerd dat er conclusies beredeneerd kunnen worden. (Uit Dumont: Het formele denken in de puberteit) 9

10 Kunt u mij vertellen Waarom het deductieve nu dan niet meer bestaat in de gevolgtrekkingen die naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring gemaakt worden? Waarom begreep u de tekst niet? Te lang Te veel moeilijke woorden Te lange zinnen Geen structuur De docent las voor met een andere snelheid (te snel) Overig zoals verkouden, afgeleid, stomme tekst, te gemakkelijk (afweermechanismen ) Reacties bij (structureel) niet begrijpen In de klas / op de groep (observatie, Gathercole e.a. 2006) Instructie wordt vergeten (m.n. bij nieuwe opdracht-en) De draad kwijtraken tijdens complexe taken (bv. dictée of uit het hoofd rekenen) Groepsgesprekken en discussies zijn moeilijk te volgen Moeite met naar een verhaal luisteren (en de clou onthouden) Meester Anton: Jongens, stop maar met werken. Als ik zo klaar ben met praten, ruim je je tafel op. Leg het werkmateriaal netjes terug in de kast. Als je tafel vies is, pak je even het doekje om het schoon te maken. Daarna ga je zitten met je armen over elkaar Wat kunnen we met die wetenschap? Liever errorless learning en niet errorfull learning (bijmensen met nietaangeboren hersenletsel; bv. Baddeley & Wilson, 1994) Ga dus voor succeservaringen. DOEN BIJ WERKGEHEUGENPROBLEMEN? Gathercole& Alloway, 2008 Herken werkgeheugen problemen bij de leerling (zoals hiervoor genoemd) Monitor de leerling Evalueer de taken van de leerling op werkgeheugen (zou hij het moeten kunnen? Of overvraging werkgeheugencapaciteit?) Zorg dat er minder werkgeheugencapaciteit nodigis (kortereopdrachten, duidelijke structuur) Herhaal belangrijke informatie Moedig het gebruik van geheugensteuntjes aan (opschrijven of opnemen van de opdracht, rekenmachine, etc.) Moedig de leerling aan zelf strategieen te gaan gebruiken (leren om hulp te vragen, het zelf laten herhalen van de opdracht, opschrijven, etc.) 10

11 Gevaar daarvan is Instructie / verhalen te makkelijk maken, waardoor het werkgeheugen helemaal niet gestimuleerd wordt. Lastig, maar mooist is als je op maat instructie geeft: Kijk wat het kind aan kan en daag het werkgeheugen uit Het lijkt zo voor de hand liggend Maar, uit observatie onderzoek (Gathercole, Lamont, Alloway, 2006) blijkt dat docenten moeite hebben deze adviezen in praktijk te brengen. En zij niet alleen! (Volkskrant.nl) Een politieagent in de familie heeft een groep Drentse verdachten van overvallen op de hoogte gebracht van een op handen zijnde arrestatie. De schoonvader van een van de verdachten is politieman en wist van de aanhouding. Met die kennis hebben de verdachten hun verhaal op elkaar afgestemd. De politie wilde verdachten van een overval oppakken. Een van de politiemannen kende de verdachten. Hij heeft de verdachten van te voren gewaarschuwd. De verdachten konden toen hun verhaal op elkaar afstemmen. Veel gemaakte vergissingen (bij gemiddeld begaafde kinderen) De ouder/docent/professional ander denkt: Onwil / motivatie probleem Passief-agressief Concentratieprobleem ( mind wandering, McVay & Kane, 2008) Onderzoek bij ADHD Sebastiaan Dovis (UvA met Pier Prins e.a.) maar ook ander Amerikaans onderzoek: Motiveer de kinderen tijdens het uitvoeren van EF taken (door onmiddellijke beloningen): WM blijft zwak (andere verschillen verdwijnen) Binnen één schoolklas Zit een variatie van zes jaar in de werkgeheugencapaciteit bv. In groep 6 (gem. 9 jaar) zitten kinderen met een werkgeheugencapaciteit van een gemiddeld 6-jarig kind tot dat van een 12-jarig kind (Gathercole & Alloway, 2013) 11

12 Opdracht individueel 1. Kies een kind/jongere uit uw klas/groep/praktijk waarvan u vermoedt dat er sprake is van een (zeer) zwak werkgeheugen 2. Schrijf op waaraan u dat kan merken, liefst zo concreet mogelijk 3. Neem 1 of 2 specifieke situaties in gedachten waarbij dat zwakke werkgeheugen mogelijk een rol speelde, en beschrijf hoe u daar op reageerde. 4. Evalueer uw eigen reactie in die situatie(s) 5. Wat zijn alternatieve reacties, en welk effect zouden die hebben? 6. Kies ook een kind/jongere waarvan u vermoedt dat er geen of minder sprake is van werkgeheugenproblemen. 7. Schrijf op waaraan u dat kan merken, liefst zo concreet mogelijk 8. Vul (een deel van) de BRIEF in voor beide kinderen Opdracht in groepjes (van 4) Bespreek met elkaar 1. Kenmerken van werkgeheugenprobleem 2. Wat duidt wel en wat niet op zo n probleem? 3. Hoe kan men daarmee omgaan? Plenair terugkoppelen 1. Waaraan kunnen werkgeheugenproblemen herkend worden? 2. Hoe kunt u daar op reageren, hoe misschien liever niet? 3. BRIEF. De items 1, 4, 6, 8 en 10 zijn aspecten van werkgeheugen. Tel scores op van die items van beide kinderen. Ziet u verschillen tussen de beide kinderen? Item 2 en 9 inhibitie, 3 en 12 emotieregulatie, 5 plannen en organiseren, 7 ordelijkheid, 11 gedragsevaluatie Kan het werkgeheugen getraind worden? Al is het maar een beetje (Minear & Shah, 2006). Werkgeheugen trainbaar? Bejaarde mensen (Craik e.a., 2007) Volwassenen met schizofrenie (Kurtz, Seltzer, Shagan, Thime, & Wexler, 2007) Kinderen met niet aangeboren hersenletsel (Van t Hooft e.a., 2007) Kinderen met ADHD (Klingberg e.a., 2005) Gemiddeld begaafde kinderen met beperkt werkgeheugen (Holmes, Gathercole, & Dunning, 2009) 12

13 Veel verschillende trainingen BrainTwister (Buschkuehl e.a., 2006) N-back taak (Jaeggi e.a., 2009) Digit Recall training (o.a. Broadley & MacDonald, 1993) Keep-track task (Miyake e.a., 2000) Raar maar Waar (Van der Molen e.a., 2009) Cogmed werkgeheugen training (Klingberg e.a., 2005) Braingame Brian (Dovis e.a., 2006, Prins e.a. 2007) BV Cogmed van Torkel Klingberg Nlse versie (Pearson) Evidence based Op school of thuis minuten per keer, elke werkdag, vijf weken Kind, jeugd en volwassenen Username test WW test99 Jungle Memory (Alloway, 2011) Onderzoek Cogmed Holmes e.a. (2009), 22 gem. begaafde kinderen (gem. 10 jaar) met beperkt werkgeheugen Klingberg e.a. (2005): 24 kinderen met ADHD (gem. 9 jaar) Klingberg e.a. (2002), 7 kinderen met ADHD (gem. 11 jaar) en 4 studenten (gem. 24 jaar) Shavelson e.a. (aangeboden): 37 gem. begaafde kinderen waarvan 8 ADHD (gem. 13 jaar) Slaats e.a. (in prep). Kinderen met ADHD: Karakter Nijmegen Thorell e.a. (2009): 17 kinderen (gem. 4 jaar), Westerberg e.a. (2007): 18 volwassenen (gem. 54 jaar) na beroerte Braingame Brian (Prins e.a., waaronder Albert Ponsioen, 2007) Traint werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit Verpakt in een game Effecten op: Visueel en verbaal werkgeheugen (of kortetermijn-geheugen; shavelson!?), Storend gedrag volgens ouders, niet volgens docent (Klingberg, 2005). Rekenen (Holmes e.a., 2009) of via youtube.com: Jungle memory Tracey en Ross Alloway Wat zeggen recente reviews/meta-analsyes: Werkgeheugentraining effectief? Tja wat je traint wordt beter, maar generaliseert het voldoende? Opzet van onderzoek niet altijd perfect: Geen controle groep Te weinig of te eenzijdige tests, etc. (zie review Shipstead e.a.2012) Meer onderzoek nodig Belangenverstrengeling? (commercieel) Vooral effectief bij kinderen en bij volwassenen met een zwak werkgeheugen? 13

14 Oefening in duo s Casus Symphony en Thijmen Terugmeld gesprekken met Symphony en ouder Thijmen 10 minuten lezen en voorbereiden Om de beurt 10 minuten gesprek Plenair Hoe was dit om te doen? Makkelijk/moeilijk? Wat? Waarom? Inhibitie INHIBITIE Vermogen om afleidende prikkels onder controle te houden Intern bv gedachten Extern - afleidende informatie Verschillende processen Blokken van irrelevante informatie waardoor betere focus. Of, gevoeligheid voor afleidende prikkels (ook wel inhibitory control of attention. VB Flanker test) Onderdrukken van dominante of relatief automatische reacties waardoor impulsief gedrag wordt beperkt en vereiste gedrag wel uitgevoerd kan worden, of, conflict inhibition (bv Stroop) Onderdrukken van impulsen: Bij specifieke situaties wel reageren, bij andere juist niet reageren, ofwel response inhibition (bv. go no go test) Inhibitie is moeilijk Inhibitie is de grootste uitdaging voor jonge kinderen (Diamond, 2012). Ze weten wel hoe het moet, maar het lukt ze niet Veel trainen (door er een beroep op te doen) en bijsturen (door ouders, leerkrachten) Day night task door Adele Diamond Moffit e.a. 2011: A gradient of childhood self-control predicts health, wealth and public safety Kinderen die slechter waren in Self-control, of Inhibitie: slechter de aandacht er bij houden, impulsiever, minder discipline 30 jaar later: Volgt volgende cursusdag (cliff-hanger) In vergelijking met kinderen die goed waren in het inhibieren. N>1.000 kinderen, gecontroleerd voor : IQ, sekse, SES, levensgebeurtenissen etc. en gemeten met verschillende inhibitietests. 14

15 Wat nemen jullie van deze dag mee naar huis? Samenvatting Een zwak werkgeheugen komt relatief vaak voor Variatie in werkgeheugencapaciteit is groot Werkgeheugen van belang voor veel schoolse en cognitieve vaardigheden Werkgeheugen overbelasten is overvragen Observatie leidt tot informatie over capaciteit werkgeheugen Kijk of de opdrachten aan te passen zijn (niet over- maar ook niet ondervragen) Voor volgende keer: Donderdag 1 juni Opdracht eigen casus. Stuur dit uiterlijk dinsdag 30 mei op: marietvandermolen@hotmail.com (of via de digitale leeromgeving). Zet in het onderwerp van de Opdracht King Nascholing [je naam]. Vergeet niet je naam in de opdracht zelf te zetten Neem ook een hardcopy mee op dag 2! Ter bespreking in kleine groepjes en plenair Kijk of je ondersteuning/handvattenkan krijgen met het boek/literatuur Als je nog speciale vragen/onderwerpen hebt (in het kader van deze cursus): mail me binnen 5 werkdagen (dan ga ik kijken of ik het kan inplannen) DANK VOOR DE AANDACHT Mariët van der Molen MarietvanderMolen@hotmail.com Zelf geheugentestjes doen 15