STOPPEN IS STARTEN. DE GROTE EINDELOOPBAAN-ENQUÊTE 2 e EDITIE

Transcriptie

1 STOPPEN IS STARTEN DE GROTE EINDELOOPBAAN-ENQUÊTE e EDITIE ondernemers over pensioen, overlaten en overnemen november 009

2 Uitgave van UNIZO vzw, Integraal vzw en Overnamecoach met de steun van EFRO Redactie Gilles Vandorpe (Economisch Adviseur UNIZO-Studiedienst) Begeleidingscomité Johan Bortier (Directeur UNIZO-Studiedienst) Marc Gommers (Directeur Integraal) Cindy Laureys (Fiscaal Adviseur UNIZO-Studiedienst) Gert Peeters (Juridisch Adviseur FVIB) Anne Vanderstappen (Adviseur Sociale Zaken UNIZO-Studiedienst) Luc Van Laere (Coördinator Overnamecoach) Joost Van Hove (Juridisch Adviseur SVMB) Grafische vormgeving PROFORMA ADVERTISING Contact Secretariaat UNIZO-Studiedienst Spastraat 8, 1000 Brussel T: F: studiedienst@unizo.be Overname en gebruik van dit onderzoek wordt aangemoedigd mits bronvermelding. Deze brochure is louter ter informatie opgesteld. De uitgever, noch de auteurs kunnen aansprakelijk gesteld worden voor onjuiste gegevens.

3 3 INHOUDSTAFEL 1 Vo o r w o o r d In l e i d i n g 3 Me t h o d o l o g i e 9 Profiel van respondenten 11 Bedrijfsopvolging en -overname 16.1 Ke n n i s va n d e wa a r d e va n d e o n d e r n e m i n g Ve r w a c h t e belangrijke veranderingen o p ko rt e en l a n g e termijn Belangrijkste problemen bij o p vo lg i n g Redenen o m h et bedrijf te verkopen Opties in g e va l va n overdracht va n d e o n d e r n e m i n g Kn e l p u n t e n in g e va l va n overdracht va n een o n d e r n e m i n g Belangrijkste r a a d g e v e r in g e va l va n een bedrijfsoverdracht Pensioenvoorbereiding 6.1 Ve r w a c h t e pensioenleeftijd Appreciatie tegenover d e wettelijke pensioenleeftijd va n 6 j a a r vo o r m a n n e n en v r o u w e n va n a f 1 j a n ua r i Meest g e s c h ik t e maatregelen o m d e f i n a n c i e r i n g va n d e pensioenen te vrijwaren Appreciatie ten o pz i c h t e va n d e p e n s i o e n b o n u s Ho u d i n g ten o pz i c h t e va n s a n c t i o n e r i n g wa n n e e r een zelfstandige v ro eg e r da n d e wettelijke pensioenleeftijd o p pensioen g a at Houding ten opzichte van de grens van 1.19 euro netto die een gepensioneerd zelfstandige m a g bijverdienen Mat e wa a r i n ondernemers zich zo rg e n m a k e n ov e r h u n t o e k o m s t i g e f i n a n c i ë l e situatie Bereidt u zich o p één o f a n d e r e m a n i e r f i n a n c i e e l vo o r o p uw pensioen? Belangrijkste b ro n va n informatie ov e r uw pensioen? Aandeel ondernemers d at verder w e r k t n a d e p e n s i o n e r i n g... 3 Co n c l u s i e s 3 8 Beleidsaanbevelingen 3

4

5 1 Voorwoord Grijze ondernemers geven starters meer kansen. UNIZO organiseerde andermaal een brede bevraging naar de voornemens van ondernemers hun zaak over te laten of te verkopen ondernemers namen eraan deel. Sinds ons vorig gelijkaardig onderzoek in 00 nam de vergrijzing nog toe. Ook hier speelt het babyboomeffect. Vergeleken met onze eerdere bevraging is het aantal ondernemers met plannen voor overlaten of verkopen van hun bedrijf binnen de jaar, gestegen tot 1 %., procent hoopt te verkopen aan derden, % mikt daarvoor op de volgende generatie, zonen of dochters. % doet dat aan familieleden. De grootste knelpunten bij dergelijke operatie blijven dezelfde. 8 % van de ondervraagden heeft problemen met een correcte waardebepaling, 0 % met de financiering. Deskundig advies blijft dus meer dan ooit noodzakelijk. De betrokken ondernemers gaan daartoe vooral te rade bij hun accountant, boekhouder of bedrijfsrevisor. UNIZO beperkt zich uiteraard niet tot onderzoek. Terecht worden veel inspanningen gedaan richting nieuwe starters. Wij doen dat ook. Maar de zorg voor het voortbestaan van ondernemingen is even belangrijk voor het ondernemerschap en de tewerkstelling. Daarom startte UNIZO onder meer overnamemarkt.be. Op die manier brengen we overlaters, overnemers en hun tussenpersonen op een doeltreffende en toegankelijke manier bijeen. Bovendien biedt onze organisatie praktische coaching gericht op KMO- overlaters en overnemers. In de aanloop naar hun pensioen kunnen ondernemers dan weer terecht bij Integraal vzw, de pensioenen eindeloopbaancoach voor zelfstandige ondernemers + van UNIZO en SVMB. Overigens kadert een correct overlaten van de eigen zaak van oudere ondernemers, in hun terechte bekommernis na een leven van hard werken, te kunnen genieten van een correct pensioen. Een aantal maakt zich daar zorgen over, zo blijkt uit ons onderzoek. Bovendien wenst een aanzienlijk deel niet zomaar te kappen met hun actief beroepsleven. Ze vragen na hun 6ste onbeperkt te kunnen bijverdienen zonder hun pensioenuitkering in gevaar te brengen. Ze hebben gelijk want het kan ook de overgang en het loslaten van het eigen bedrijf harmonieus bevorderen mits goede afspraken binnen de ( familie)zaak. Karel Van Eetvelt UNIZO gedelegeerd bestuurder UNIZO Service Center / /

6 6

7 Inleiding De nakende vergrijzing van de Belgische bevolking heeft ook als gevolg dat er een relatief grote groep ondernemers binnen afzienbare tijd de professionele activiteiten zelf stop zal zetten of zal overdragen aan jongere ondernemers. Uit RSVZ-gegevens blijkt dat in 008 ongeveer % van de aangesloten zelfstandigen ouder is dan jaar. Een bedrijfsovername brengt met zich mee dat de ondernemer voor een aantal keuzes, problemen en mogelijkheden wordt geplaatst. Laat je als ondernemer je bedrijf over of worden de boeken volledig neergelegd? Laat je het bedrijf over aan je eigen kinderen, aan familie of aan een derde? Wat is de financiële slagkracht van de ondernemer op het einde van zijn professionele loopbaan? Wil de ondernemer nog actief zijn, ook na de pensionering? De overheid besteedt terecht meer aandacht aan het thema overdracht van ondernemingen. Zo voorziet het Vlaamse regeerakkoord een sterker beleid voor opvolging en overname, met informatie en begeleiding, zodat er meer generatiewisseling komt in Vlaamse ondernemingen. Daarnaast wil de Vlaamse Regering de bestaande regeling voor vrijstelling van successierechten voor familiale ondernemingen aanpassen. Om de beschikbare gegevens met betrekking tot het einde van de loopbaan van ondernemers en bedrijfsopvolging en -overname verder uit te bouwen nam UNIZO als vertegenwoordiger van de zelfstandige ondernemers in Vlaanderen in 00 het initiatief om bij ondernemers te peilen naar hun visie en plannen omtrent het einde van hun eigen loopbaan. In totaal namen toen 3.83 Vlaamse ondernemers, mannen en vrouwen, deel aan deze eerste Grote Eindeloopbaan-enquête. Naar analogie met het onderzoek van 00 werd in mei-juni 009 hetzelfde project voor de tweede keer gelanceerd. Opnieuw werd onderzocht hoe het staat met de visie van zelfstandige ondernemers rond twee voor hen significante kwesties, namelijk: (familiale) bedrijfsopvolging en bedrijfsovername pensioenvoorbereiding en toekomstplanning Deze thema s vormen de basis van de dagelijkse werking van enerzijds Overnamecoach en anderzijds Integraal. Beide hebben hun plaats binnen de UNIZO doelgroepenwerking en lagen mee aan de basis van dit onderzoek. Overnamecoach is de doelgroepwerking rond overnemers en overlaters. Daarvoor is een online platform voorzien dat fungeert als marktplaats, waar vraag en aanbod van bedrijfsovernames worden samengebracht. Op deze marktplaats worden bedrijven met anonieme bedrijfsprofielen gepresenteerd, die bij voorkeur worden ingebracht door professionele overnamebegeleiders. Daarnaast fungeert het online platform als basis voor overnamebegeleiding en kunnen overnemers en overlaters inschrijven op coaching-programma s. Het portaal fungeert eveneens als kennisverspreider en bundelt alle relevante en praktisch bruikbare informatie omtrent overnemen en overlaten (

8 8 Integraal is de pensioen- & eindeloopbaancoach voor zelfstandige ondernemers. Als vormingsinstituut van UNIZO en SVMB biedt Integraal informatie, gespecialiseerd advies en hulp bij pensioenvoorbereiding en toekomstplanning voor zelfstandige ondernemers. Ondernemers kunnen er terecht voor tal van praktische infosessies, seminaries, ondernemersconferenties, colloquia, netwerkmomenten, publicaties en handboeken over thema s zoals eindeloopbaan, pensioen, familiale bedrijfsoverdracht, successie- & vermogensplanning. Over deze topics lanceert en organiseert Integraal ook een aantal innovatieve acties zoals voorlichtingscampagnes, marktonderzoeken en ondernemersbeurzen + ( Met de resultaten van deze tweede enquête wil UNIZO een stem geven aan zelfstandige ondernemers en de gegevens gebruiken als basis voor het beleid van de overheid. Dit rapport heeft dan ook als finaliteit de overheid ertoe aan te zetten meer positieve en concrete acties te ontwikkelen die vooral gericht zijn op het scheppen van een gunstiger klimaat van bedrijfsoverdrachten enerzijds en op het verbeteren van het pensioenstelsel van zelfstandigen anderzijds. Het onderzoek geeft een omvattend beeld van de ondernemersvisie over de latere fasen van hun loopbaan. Het cijfermateriaal en de bevindingen kunnen het eindeloopbaan-debat verder voeden. Daarnaast geeft het rapport suggesties over hoe beleidsmakers deze onderwerpen zouden moeten benaderen. De cijfers, tabellen en figuren zijn tot stand gekomen op basis van een omvattend online onderzoek wat resulteert in betrouwbare gegevens die voorzien zijn van leesbare commentaar en duiding. Dit onderzoek moet tevens gezien worden in het kader van een bedrijvenbarometer, waarbij tweejaarlijks wordt gepeild naar de ondernemersvisie rond (familiale) bedrijfsoverdrachten en pensioenplanning.

9 9 3 Methodologie Ook in dit tweede deel van de Eindeloopbaan-enquête werd geopteerd voor een online bevraging. Deze werd uitgewerkt door Mediapoll (onderzoeksafdeling Roularta) in opdracht van Integraal vzw en Overnamecoach. In totaal hebben.600 respondenten deelgenomen aan de bevraging. Na het uitfilteren van niet goed ingevulde formulieren bleven er uiteindelijk respondenten over. De onderzoeksperiode liep van 1 mei 009 tot 1 juli 009. Om het draagvlak van de bevraging zo ruim mogelijk te houden, werd de enquête opgezet in samenwerking met een aantal projectpartners: KBC Bank & Verzekering UNIZO, de Unie van Zelfstandige Ondernemers SVMB, het Sociaal Verzekeringsfonds voor Zelfstandige Ondernemers: (vanaf 01/01/010: Trends Daarnaast hebben onderstaande organisaties hun medewerking verleend aan het onderzoek: ADMB (Dienstengroep voor Ondernemers, Zelfstandigen en Particulieren) Markant (Netwerk van Ondernemende Vrouwen) Bouwunie (Unie van KMO Bouwbedrijven) FVIB (Federatie voor Vrije en Intellectuele Beroepen) UNIZO-Internationaal UNIZO KMO-Contact UNIZO-Startersservice CM (Christelijke Mutualiteiten) VAS (Vlaams Artsensyndicaat) IAB (Instituut van de Accountants en de Belastingconsulenten) BIBF (Beroepsinstituut van erkende Boekhouders en Fiscalisten) IBR (Instituut van de Bedrijfsrevisoren) CIB Vlaanderen (Confederatie van Immobiliënberoepen) KFBN (Koninlijke Federate van het Belgisch Notariaat) NAV (Nationaal Architecten Verbond) Nelectra (Federatie voor de Electrosector) Navem (Nationale Beroepsvereniging Meubelhandelaars) Nationale Vereniging van Beroepsfotografen VFP (Vlaamse Federatie der Persverspreiders)

10 10 VDV (Beroepsorganisatie voor de Zelfstandige Voedingsdetailhandel) FBAA (Federatie Belgische Autobus- & Autocarondernemers en van Reisorganisatoren) Bemefa (Belgische Beroepsvereniging Mengvoederfabrikanten) KMO-Insider Kefik (Kenniscentrum voor Financiering van KMO) 6minutes EROV (Economische Raad voor Oost-Vlaanderen) Groep Claessen Kinesitherapeutenkartel Integraal Overnamemarkt Dit marktonderzoek kwam tot stand dankzij de speciale steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). De enquête richtte zich specifiek op Vlaamse ondernemers. Er werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van meerkeuzevragen. Alle gegevens die de enquête opleverde werden met de grootst mogelijke zorg en anoniem verwerkt. De bevraging kan opgesplitst worden in 3 grote blokken: Profiel van de respondenten Bedrijfsopvolging- en overname Pensioenvoorbereiding

11 11 PROFIEL VAN DE RESPONDENTEN In totaal hebben.600 respondenten deelgenomen aan de bevraging. Na het uitfilteren van niet goed ingevulde formulieren bleven er uiteindelijk over. Dit is een hogere respons dan jaar geleden, toen we 3.83 bruikbare respondenten hadden. De grote meerderheid 1,% - van de respondenten zijn mannen, 8,% zijn vrouwen.,6% van de respondenten situeert zich in de leeftijdsgroep van tot 6 jaar. Een kwart van de respondenten situeert zich in de leeftijdsgroep van 3 tot jaar en 1,% is jonger dan 3 jaar. 3,9% is ouder dan 6 jaar. In de groep van de mannen is 6,% ouder dan jaar. In de groep van de vrouwen is,% ouder dan jaar. Tabel: verdeling van de respondenten volgens geslacht en leeftijd Man Vrouw Totaal N % N % N % - 3 jaar 9 10,% ,6% 8 1,% 3 - jaar 6 3,3% 33 30,1% 99,% - jaar ,1% 33 33,3% ,1% - 6 jaar 0,% 190 1,0% 960,% 6 - jaar 0,6% 0 1,8% 10 3,8% of ouder 0,1% 1 0,1% 0,1% TotAal ,0% ,0% ,0% Grafiek 1 geeft de verdeling van de respondenten weer volgens de vestigingsplaats van hun bedrijf of zaak. Uit de grafiek blijkt dat de meeste bedrijven die deelnamen aan de enquête, zich in de provincie Antwerpen situeren (%), gevolgd door West-Vlaanderen (3%) en Oost-Vlaanderen (3%). In Vlaams-Brabant en Limburg situeren respectievelijk 1% en 1% van bedrijven zich. % van de bedrijven situeren zich in het buitenland, Wallonië of Brussel.

12 1 Grafiek 1 : Verdeling van de respondenten volgens de vestigingsplaats van hun bedrijf/zaak 30% % 0% 3 3 1% 10% 1 1 % 30% % 0% 0% Antwerpen West- Oost- Vlaanderen Vlaanderen 3 3 Vlaams Brabant Limburg Andere Als we de verdeling 1% van de respondenten bekijken volgens de sector waarin hun bedrijf actief is, zien we dat de bouwsector het best is vertegenwoordigd met 0%. 1 Kort daarop volgt de dienstensector (19%) en 10% sociale/maatsch. sector 1 1 de kleinhandel (1%). De sector van de zakelijke diensten en overige vrije en intellectuele beroepen (VIB) maakt 11% uit % van de transport populatie. & logistiek Daarna volgen (para-)medische beroepen (9%), landbouw (6%), horeca (%), industrie (%), groothandel (%), transport & logistiek (%) en tot slot de sociale/maatschappelijke groothandel sector met 1%. 0% sociale/maatsch. sector 1 para-medische beroepen transport & logistiek zakelijke diensten en overige VIB groothandel kleinhandel industrie diensten horeca landbouw para-medische beroepen zakelijke diensten en overige VIB 3% 3% 30% % Antwerpen Westindustrie Vlaanderen Oost- Vlaanderen Vlaams Brabant Limburg Grafiek : Verdeling van de respondenten volgens sector van hun bedrijf/zaak Andere bouw 0 6 0% % % 6% 8% 10% 1% 1% 16% 18% 0% kleinhandel 1 30% 30 diensten 9 19 % bouw 0 0% 1% 10% % 0% 30 horeca landbouw % % % 6% 8% 10% 1% 1% 16% 18% 0% 9 < 10 jaar 10-0 jaar 1-30 jaar 31-0 jaar > 0 jaar

13 transport & logistiek groothandel industrie horeca landbouw 6 para-medische beroepen 9 zakelijke diensten en overige VIB 11 Van de respondenten is ruim kleinhandel 30% minder dan 10 jaar actief als zelfstandig ondernemer. 1 9% is tussen de 10 en 0 jaar actief als zelfstandige, % is tussen de 0 en 30 jaar actief als zelfstandige. De groep van diensten respondenten langer dan 30 jaar actief als zelfstandig ondernemer heeft een aandeel 19 van 18% in de totale populatie. bouw 0 0% % % 6% 8% 10% 1% 1% 16% 18% 0% Grafiek 3 : Verdeling van de respondenten volgens aantal jaren actief als zelfstandig ondernemer 3% 30% % 0% % 10% % 0% < 10 jaar 10-0 jaar 1-30 jaar 31-0 jaar > 0 jaar 1 Logischerwijze kunnen 0% we vaststellen dat hoe ouder de zelfstandig ondernemer is, hoe langer deze reeds bezig is met een zelfstandige activiteit. Van de ondernemers die minder dan 10 jaar actief zijn als zelfstandig ondernemers 60% 6 is 88% jonger dan 3 jaar. Bij leeftijdsgroep van 3 tot -jarige is 1% tussen de 10 en 0 jaar actief als zelfstandig ondernemer. % van 0% de tot -jarige is tussen 1 en 30 jaar actief als zelfstandige en bij de groep van de -plussers is % langer dan 31 jaar actief als zelfstandige. 0% Tabel: Verdeling van de respondenten volgens leeftijd en aantal jaren actief 30% als zelfstandig ondernemer 0% 19 10% Aantal jaren actief: < 10 jaar 88% 3% 3 1% 8% 0% 10 - een 0 jaar nieuwe een familiale 1% een bestaande 1% andere ingekocht in een 31% zaak opgestart onderneming zaak bestaande zaak 16% 1-30 jaar voortgezet overgenomen 0% 6% % % 31-0 jaar 0% 0% % 39% > 0 jaar 0% 0% 0% % > 100 personen personen TotaAl 100% 100% 100% 100% 6-0 personen 11 - personen personen 10 - personen 3 éénmanszaak 6

14 1 zakelijke diensten en overige VIB 0% % % 6% 8% 10% 1% 1% 16% 18% 0% kleinhandel 1 3% diensten 19 30% 30 bouw 9 0 % 0% % % 6% 8% 10% 1% 1% 16% 18% 0% 0% 11 1% 1 3% De overgrote meerderheid 10% (6%) van de zelfstandige ondernemers hebben zelf een nieuwe zaak opgestart. Bijna 0% van 30% de ondernemers opteerden voor de voortzetting van een familiale onderneming. % heeft % 30 een bestaande zaak overgenomen en 9 tot slot heeft % zich ingekocht in een bestaande zaak. % 0% 0% < 10 jaar 10-0 jaar 1-30 jaar 31-0 jaar > 0 jaar Grafiek : Verdeling van de respondenten volgens aard van de opstart als zelfstandig ondernemer 1% 1 10% % 0% 60% 6 0% 0% < 10 jaar 10-0 jaar 1-30 jaar 31-0 jaar > 0 jaar 0% 30% 0% 60% 0% 6 10% 19 0% 0% 30% 0% een nieuwe zaak opgestart een familiale onderneming voortgezet een bestaande zaak overgenomen 3 andere ingekocht in een bestaande zaak 0% 19 10% Bijna de helft (6%) van de respondenten hebben een eenmanszaak. Ruim een derde werkt met tot 3 personen in de 0% zaak. 1 op 10 > 100 ondernemers personen 1 werkt met 6 tot 10 personen in het bedrijf en 6% werkt met 11 tot personen in het een bedrijf. nieuwe % een van familiale de respondenten een bestaande andere werkt met ingekocht meer in een dan personen in de zaak. zaak opgestart personen onderneming1 zaak bestaande zaak voortgezet overgenomen 6-0 personen Grafiek : Verdeling van de respondenten volgens grootte van hun bedrijf/zaak > 100 personen 1 - personen personen 1 éénmanszaak personen 11 - personen 11 - personen 6-10 personen % 10% 0% 30% 0% 0% personen 10 - personen 3 éénmanszaak 6 0% 10% 0% 30% 0% 3 1 0% Familiebedrijf: Niet-familiebedrijf 1% Familiebedrijf 9% 6 1ste generatie: 6% de generatie: % 3de generatie: % de generatie: 3% andere: 1% 3 1 Familiebedrijf:

15 voortgezet overgenomen 6-0 personen 11 - personen personen 10 > 100 personen 1 - personen personen 1 éénmanszaak 6 Van de ondernemers 6-0 personen die met personeel werken zegt 9% van de respondenten dat het bedrijf een familiebedrijf is. Daarbij is de eerste generatie in hoofdzaak aan zet (6%). De tweede generatie staat aan het 0% 10% 0% 30% 0% hoofd van 0% 11 het - bedrijf personenin % 6 van de gevallen en in 1% van de gevallen betreft het de derde, vierde of een andere generatie. In 1% van de gevallen zegt de ondernemer dat bedrijf geen familiebedrijf is personen 10 Grafiek 6 : Verdeling van de respondenten volgens onderscheid familiebedrijf of niet-familiebedrijf en volgens welke generatie - personen binnen het familiebedrijf 3 éénmanszaak 6 Niet-familiebedrijf 1% 0% 10% 0% 30% 0% 0% 3 1 Familiebedrijf: Familiebedrijf 9% 6 1ste generatie: 6% de generatie: % 3de generatie: % de generatie: 3% andere: 1% 1ste generatie: 6% Van de ondernemers die met Familiebedrijf personeel werken zegt 30% dat er geen familieleden 6 Niet-familiebedrijf de in generatie: het bedrijf % werken. op 10 ondernemers 1% werkt wel met 9% familie binnen de zaak. In de eerste plaats betreft 3de het generatie: de partner % (%). De tweede plaats wordt ingenomen door de kinderen (%), gevolgd door broers de of generatie: zussen (1%) 3% en de ouders (8%). In 6% van de gevallen steken andere familieleden een handje toe, zoals 6 andere: ooms, tantes, 1% neven, 8 Familie: nichten, kleinkinderen of zelfs grootouders. partner: % 1 Nee, niemand van de familie kind(eren): % Familie werkt nog het bedrijf Grafiek : Verdeling 30% van de respondenten 0% volgens tewerkstelling van familieleden broer(s)/zus(sen): 1% ouder(s): 8% andere familieleden: 6% 3 1 Familiebedrijf: Nee, niemand van de familie werkt nog in het bedrijf 30% Familie 0% Familie: partner: % kind(eren): % broer(s)/zus(sen): 1% ouder(s): 8% andere familieleden: 6%

16 16 Bedrijfsopvolging en -overname.1 Kennis van de waarde van de onderneming Wanneer we het hebben over bedrijfsopvolging en overname speelt het prijskaartje uiteraard een belangrijke rol. Een ondernemer wil graag een correcte prijs krijgen voor zijn onderneming en een overnemer wil liefst een correcte prijs betalen voor de onderneming. Het bepalen van de waarde van een bedrijfszaak is voor veel ondernemers echter geen eenvoudige aangelegenheid. % van de ondernemers stelt dat ze de waarde van hun zaak niet kennen. Tijdens de vorige Eindeloopbaan-enquête stelde 0% van de ondernemers de waarde niet te kunnen inschatten. Vandaag zegt 1% van de ondernemers dat ze ongeveer de waarde kennen, wat quasi gelijk is aan het resultaat van 00. 1% van de ondernemers zegt dat ze de juiste waarde van hun onderneming kennen, eveneens een gelijkaardig resultaat in vergelijking met de resultaten van 00. Grafiek 8 : Aandeel ondernemers dat de waarde van het eigen bedrijf niet/ongeveer/wel juist kan inschatten % 0% 0% 60% 80% 100% nee, die ken ik niet ja, ik ken de juiste waarde ja, ik ken ongeveer de waarde geen antwoord. Verwachte belangrijke veranderingen op korte en lange termijn Met betrekking tot mogelijke wijziging in de veranderingen vennootstructuur 11 denken 9 ondernemers 6 9 in de eerste plaats 6 aan de uitbreiding of groei van de eigen onderneming. Een kwart van de ondernemers voorziet deze verandering binnen de jaar, nog eens 1% uitbreiding/groei voorziet van dit eigen binnen zaak of bedrijf à jaar en 8% voorziet 1 dit op 8 langere 1 termijn. De 33 tweede mogelijke verandering die ondernemers zien is de verkoop of overdracht van hun bedrijf. 1% van de ondernemers opstarten van een nieuwe zaak 6 61 denken er aan hun bedrijf binnen de jaar te verkopen. Een zelfde percentage ziet de overdracht binnen tot jaar plaatsvinden, 1% van de ondernemers ziet een verkoop van de onderneming op langere termijn. Op overgang naar een associatie 6 31 de derde plaats staan wijzigingen in de vennootschapsstructuur. 0% van de ondernemers ziet binnen een tijdspanne van jaar wijzigingen bedrijf overnemen/fusie optreden aangaan in de vennootschapsstructuur, 9 nog eens % voorzien wijzigingen in de vennootschapsstructuur over meer dan jaar. bedrijf overdragen/verkopen Belangrijke veranderingen die minder worden verwacht - zowel op korte als langere termijn - zijn de 0% 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% overgang naar een associatie, het opstarten van een nieuwe zaak en het overnemen van een 90% ander 100% bedrijf of aangaan van een fusie. Binnen de jaar Binnen à jaar Na jaar Nog niet aan gedacht NVT Naast de vaststelling dat de meeste ondernemers op korte termijn vooral groei en uitbreiding van het bedrijf nastreven, stellen we vast dat een groot deel van de ondernemers niet bezig is met mogelijke grote 3% 30%

17 1 veranderingen. Ruim een derde van de ondernemers denkt niet na over een eventuele overdracht/verkoop van de onderneming of de overgang naar een associatie. Bijna een derde staat niet stil bij een mogelijke wijziging in de vennootschapsstructuur of een overname of fusie. % denkt niet aan het opstarten van een nieuwe zaak en 1% denkt niet over een uitbreiding van de eigen zaak. Een mogelijke verklaring is dat een groep ondernemers net een belangrijke verandering achter de rug hebben, waardoor de noodzaak en de goesting in verandering 009 op dit moment niet aan de orde 1 is. Een aantal 1 ondernemers 1 geeft ook aan recent substantiële investeringen te hebben doorgevoerd, daarvoor externe financiering te hebben aangewend en nu eerst de 00return van de 0investering willen afwachten. 0 Ook de gezondheid wordt genoemd als reden waarom ondernemers, zeker op latere leeftijd, niet meer bezig zijn met grote veranderingen voor het eigen 0% 0% 0% 60% 80% 100% bedrijf. Tot slot blijkt ook de economische crisis mee te spelen. Een aantal ondernemers geeft aan dat nadenken over grote veranderingen, projecten, overnames, uitbreidingen, niet aan de orde is. Overleven nee, die ken ik niet ja, ik ken ongeveer de waarde is wat nu telt. ja, ik ken de juiste waarde geen antwoord Grafiek 9 : Aandeel van ondernemers die belangrijke veranderingen voorzien in de volgende jaren wijziging in de vennootstructuur uitbreiding/groei van eigen zaak of bedrijf opstarten van een nieuwe zaak 6 61 overgang naar een associatie bedrijf overnemen/fusie aangaan bedrijf overdragen/verkopen % 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% 90% 100% Binnen de jaar Binnen à jaar Na jaar Nog niet aan gedacht NVT.3 Belangrijkste problemen bij opvolging Het belangrijkste 3% probleem voor ondernemers bij het regelen van hun opvolging, is het vinden van een goede opvolger. Ruim een derde van de ondernemers heeft problemen bij het vinden van een goede 30% 3 opvolger. Ondernemers 31 geven aan dat er te weinig interesse bestaat bij jongeren 009 om verantwoordelijk te zijn voor een eigen zaak. Daarnaast wordt het gebrek aan instroom van gekwalificeerde 00 mensen aangehaald % of van vakmensen. Een bakker spreekt zelfs over een uitstervend beroep. 0% Op de tweede plaats komt de financiering. 16% van de ondernemers stelt dat financiering een van de 18 belangrijkste 1% problemen is. De overnemer 16 moet uiteraard de financiering rond krijgen, maar dit kan ook wijzen op problemen bij de verdeling van de onderneming 10% 1 wanneer er twee of meer kinderen zijn Het zelf niet kunnen stoppen met werken is voor 1% van de ondernemers een belangrijke reden waarom het % regelen van de opvolging niet vlot verloopt. De ondernemer-overlater wil de leiding van het bedrijf liever niet 0% goede opvolgers vinden financiering niet kunnen stoppen met werken geen problemen, alles prima geregeld fiscale beslommeringen familiale spanningen

18 18 nee, die ken ik niet ja, ik ken de juiste waarde ja, ik ken ongeveer de waarde geen antwoord wijziging in de vennootstructuur uitbreiding/groei van eigen zaak of bedrijf uit handen geven. Het opstarten bedrijf van een is nieuwe tenslotte zaak zijn/haar 6 levenswerk en dit afstaan voor 61adoptie is geen evidentie. Tot slot zegt 10% van de ondernemers fiscale beslommeringen als een belangrijk probleem te zien en zegt overgang naar een associatie 6 31 % van de ondernemers dat het vooral rond familiale spanningen draait. Een ondernemer op bedrijf tien overnemen/fusie zegt dat aangaan alles prima geregeld 9 is en ziet geen problemen met betrekking tot de opvolging. bedrijf overdragen/verkopen Wanneer we de resultaten vergelijken met deze van 00, kunnen we vaststellen dat er slechts zeer beperkte wijzigingen zijn. Het enige opvallende is 0% dat de 10% verschillende 0% 30% problemen 0% 0% telkens 60% 0% lagere 80% percentages 90% 100% behalen, maar de verschillen zijn onvoldoende groot om significant te zijn. Binnen de jaar Binnen à jaar Na jaar Nog niet aan gedacht NVT Grafiek 10 : Belangrijkste problemen bij het regelen van de opvolging 3% 30% % % 1% 10% % 0% goede opvolgers vinden financiering niet kunnen stoppen met werken geen problemen, alles prima geregeld fiscale beslommeringen familiale spanningen vertrek naar buitenland 3 voldoende kapitaal opgebouwd 6 economische redenen slechte marktvooruitzichten familiale redenen andere uitdaging 8 goede overnameprijs 11 geen opvolging 16 gezondheidsredenen 0 NVT 30 bereiken pensioenleeftijd 39 0% % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% %

19 bedrijf overnemen/fusie aangaan 9 bedrijf overdragen/verkopen % 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% 90% 100% 19 Binnen de jaar Binnen à jaar Na jaar Nog niet aan gedacht NVT. Redenen om het bedrijf te verkopen 3% De belangrijkste reden voor ondernemers om hun bedrijf te verkopen of over te laten is het bereiken van de pensioengerechtigde 30% leeftijd Voor bijna op 10 ondernemers is dit het signaal om het bedrijf over te 009 laten of te verkopen. Op de tweede plaats komen gezondheidsredenen. 0% van de 00 ondernemers geeft % de eigen gezondheid aan als reden op te stoppen. Op de 3e plaats komt het probleem van de geschikte opvolger. 16% zegt dat het niet vinden van een geschikte opvolging een reden is om het bedrijf te verkopen 0% aan derden. 18 1% 16 Voor 11% van de ondernemers is het krijgen van een goede overnameprijs een motief om te verkopen of over te laten. 8% gaat 10% 1 op zoek naar een nieuwe uitdaging. Familiale redenen, slechte marktvooruitzichten en economische redenen (te zware investeringen, concurrentiedruk, ) zijn telkens voor % van de % ondernemers motieven om te stoppen. 6% van ondernemers zegt dat voldoende kapitaal een reden is om te stoppen of over te laten. 0% goede financiering niet kunnen geen fiscale familiale opvolgers stoppen met problemen, beslommeringen spanningen vinden werken alles prima geregeld Grafiek 11 : Motieven om het bedrijf te verkopen of over te laten vertrek naar buitenland 3 voldoende kapitaal opgebouwd 6 economische redenen slechte marktvooruitzichten familiale redenen andere uitdaging 8 goede overnameprijs 11 geen opvolging 16 gezondheidsredenen 0 NVT 30 bereiken pensioenleeftijd 39 0% % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% % schenking verkoop aan het management (MBO) overdracht aan de familie 8 nvt 1

20 0 1% 10% % % goede opvolgers vinden financiering niet kunnen stoppen met werken geen problemen, alles prima geregeld fiscale beslommeringen familiale spanningen. Opties in geval van overdracht van de onderneming Ondernemers vertrek denken naar buitenland bij de overdracht 3 van een onderneming in bijna de helft van de gevallen aan een verkoop aan derden, buiten de familie. Bijna een derde van de ondernemers denkt aan het stopzetten van voldoende kapitaal opgebouwd 6 de activiteiten in plaats van overname of verkoop. Een vierde van de ondernemers zou een overdracht aan de volgende generatie economische redenen als een optie beschouwen, maar dan moet die volgende generatie wel bekwaam zijn en het zelf ook nog willen. Dezelfde opmerking wordt gemaakt bij een overdracht aan familie. Een minderheid slechte van marktvooruitzichten de ondernemers denkt aan een management buy out (%) of aan schenking (%). In vergelijking met familiale 00 redenenblijkt vooral dat er een stijging is van de ondernemers die een stopzetting van de activiteiten als een mogelijke optie zien. In 00 zag 0% van de ondernemers de stopzetting van de andere uitdaging 8 activiteiten als een mogelijke optie, in 009 is dit percentage gestegen tot 9%. Ook de overdracht naar de volgende generatie goede overnameprijs heeft aan belang gewonnen als mogelijke piste voor een bedrijfsoverdracht. In stelde 19% van de ondernemingen dat de overdracht naar de volgende generatie een mogelijkheid was, in 009 staat een geen kwart opvolging van de ondernemers 16achter deze piste. De mogelijkheid waarbij het bedrijf wordt overgedragen aan familie wordt in 009 door % van de ondernemers als mogelijke optie aanzien, in 00 was dit nog maar gezondheidsredenen 8%. De optie om het bedrijf 0 te verkopen aan derden is zowel in 00 als in 009 de meest gekozen optie. Er is zelfs een lichte stijging van % tot 8%. Er is geen verschil tussen 00 en 009 NVT 30 met betrekking tot het aantal ondernemers dat een schenking of verkoop aan het management als een mogelijke optie bereiken ziet. pensioenleeftijd 39 0% % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% % Grafiek 1 : Opties in geval van overdracht van de onderneming schenking verkoop aan het management (MBO) overdracht aan de familie 8 nvt 1 overdracht aan de volgende generatie 19 stopzetting van de activiteiten 0 9 verkoop aan derden, buiten de familie (MBI) 8 0% % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% % 0% te veel aan info herstructurering

21 1.6 Knelpunten in geval van overdracht van een onderneming Het belangrijkste knelpunt in geval van overdracht van een bedrijf is de waardebepaling. Bijna de helft van de ondernemers geeft aan dat dit het belangrijkste knelpunt is bij de overdracht van een bedrijf. De waardebepaling is onder meer een probleem in het geval de overlater de onderneming overlaat aan een externe koper. Maar ook in het geval het bedrijf wordt overgelaten aan de eigen kinderen is de waardebepaling geen evidentie. Wat als het ene kind mee in de zaak is gestapt en het andere kind niet? Verschillende ondernemers geven aan dat het moeilijk is om een eerlijke verdeling te maken tussen de kinderen. Het tweede meest voorkomende knelpunt dat ondernemers aangeven is de financiering van de overname (0%). In geval van overdracht moet de overnemer zijn financiering rond kunnen krijgen, wat geen evidentie is. Daarnaast willen kandidaat-overnemers een uitgebreide financiële analyse van de over te nemen zaak voorgeschoteld krijgen. Dat is voor vele kleine zelfstandigen echter niet evident omdat ze over onvoldoende cijfermateriaal beschikken of omdat ze onvoldoende begeleid worden. Naast de waardebepaling en de financiering als voornaamste knelpunten, geven ondernemers aan dat ook er ook fiscale knelpunten zijn (0%), knelpunten met betrekking tot wettelijke regelingen, vergunningen en subsidies (18%), een gebrek aan duidelijke informatie (%), juridische knelpunten (1%) of een tekort aan informatie (1%). Een overvloed aan informatie wordt door bijna niemand als een knelpunt gezien. 11% van de ondernemers geeft aan dat personeelsproblemen een knelpunt zijn. Tot slot ervaart 9% van de ondernemers de bestaande stock of voorraad als een probleem voor overname en zegt % dat een (noodzakelijke) herstructurering een knelpunt is. Een ondernemer geeft daarnaast nog mee dat een bedrijfsleider nogal eens een sleutelpositie vervult in de onderneming en niet makkelijk vervangen kan worden. In geval van bijvoorbeeld een dokterspraktijk kan de persoonlijke verwevenheid dusdanig groot zijn dat een overdracht zeer moeilijk wordt. De emotionele band van de ondernemer met zijn zaak kan er ook al eens toe leiden dat de overlater zich na de overdracht nog te veel wil bezighouden met de onderneming. Dit speelt zeker in geval van familiale overdracht. Daarnaast speelt ook de plaats van de activiteit een rol. Als een praktijk of handelszaak is uitgebouwd in het eigen woonhuis, is het niet evident om deze over te dragen aan een kandidaat-overnemer. De belangrijkste verschillen tussen de resultaten van 00 en deze van 009 vinden we ten eerste op het vlak van financiering. In 009 geeft 0% van de ondernemers dit als belangrijk knelpunt aan, tegenover 31% in 00. De gevolgen van de financiële en economische crisis zijn hier ongetwijfeld niet vreemd aan. Het tweede grootste verschilpunt vinden we op vlak van de waardebepaling. In 00 geeft 1% van de ondernemers aan dat de waardebepaling een knelpunt is bij een bedrijfsoverdracht. In 009 is dit percentage gestegen tot 8%. Het percentage ondernemers dat zegt geen knelpunten te ervaren stijgt van % naar 1%. Tot slot blijkt dat het percentage ondernemers dat fiscale knelpunten ondervinden stijgt van 16% tot 0%.

22 nvt overdracht aan de volgende generatie stopzetting van de activiteiten verkoop aan derden, buiten de familie (MBI) 8 0% % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% % 0% Grafiek : Meest voorkomende problemen / knelpunten in geval van overdracht bedrijf te veel aan info herstructurering stock, voorraad 9 personeelsproblemen 11 1 te kort aan info 1 geen knelpunten juridische knelpunten geen duidelijke info 1 wettelijke regelingen, vergunningen, subsidies fiscale knelpunten 16 0 financiering 31 0 waardebepaling 1 8 0% % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% % 0% vastgoedmakelaar familieleden 1 1 advocaat, jurist notaris belastingconsulent, fiscalist nvt overnamebemiddelaar 6 6 bedrijfsrevisor 8

23 herstructurering stock, voorraad 9 3 personeelsproblemen 11 1 te kort aan info 1. Belangrijkste raadgever geen knelpunten in geval van een bedrijfsoverdracht 1 De belangrijkste figuren als raadgever voor een 1 bedrijfsoverdracht zijn de boekhouder en de accountant. juridische knelpunten Bijna een op drie ondernemers ziet de figuur van 11 de boekhouder als de belangrijkste raadgever. 16% van de ondernemers ziet de figuur van de accountant als de belangrijkste raadgever. geen duidelijke info 1 Naast de twee hoofdfiguren zien heel wat ondernemers een rol weggelegd voor bedrijfsrevisoren (8%), overnamebemiddelaars (8%), belastingconsulenten en fiscalisten (6%), de notaris (%), de advocaat (%) en 18 de bankier wettelijke (%). regelingen, Vastgoedmakelaars vergunningen, subsidies en familieleden worden maar door 1% van de ondernemers aangeduid 18 als zijnde de belangrijkste raadgever in geval van een bedrijfsoverdracht. Opvallend is ook dat 10% van de ondernemers aangeeft 0 niet goed te weten bij wie ze terecht kunnen als fiscale knelpunten raadgever voor een bedrijfsoverdracht. Ondernemers 16 maken onder andere melding van slechte reputaties en cowboys. Daarnaast wordt van een raadgever de nodige discretie verwacht bij een bedrijfsoverdracht, een 0 vertrouwensband is duidelijk financiering noodzakelijk vooraleer een ondernemer luistert naar de raad van een expert. 31 Uiteraard zal een ondernemer, die een bedrijfsoverdracht in overweging neemt, meestal 8 een beroep doen waardebepaling op meerdere specialisten. Daarbij geven ondernemers aan dat ervaring met eerdere 1 bedrijfsoverdrachten als een belangrijk pluspunt wordt aanzien. 0% % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% % Grafiek 1 : Belangrijkste raadgever in geval van overdracht bedrijf 0% vastgoedmakelaar familieleden 1 1 advocaat, jurist notaris belastingconsulent, fiscalist nvt overnamebemiddelaar 6 6 bedrijfsrevisor 8 geen idee 10 accountant 16 boekhouder 31 0% % 10% 1% 0% % 30% 3%

24 6 Pensioenvoorbereiding 6.1 Verwachte pensioenleeftijd Een kwart van de ondernemers verwacht te werken tot de wettelijke pensioenleeftijd van 6 jaar. 3% van de ondernemers heeft nog niet echt stilgestaan bij de eigen pensioenleeftijd. Uiteraard staan jongere ondernemers - jonger dan 3 - veel minder stil bij de verwachte pensioenleeftijd in vergelijking met oudere ondernemers, in casu -plussers. % van de ondernemers verwacht vroeger op pensioen te zijn dan met de leeftijd van 60 jaar. 9% denkt ergens tussen 60 en 6 jaar met pensioen te gaan. Een op tien ondernemers denkt pas vanaf 66 jaar met pensioen te gaan. Ruim een vijfde van de ondernemers heeft nog niet echt stilgestaan bij de mogelijke pensioenleeftijd. Opnieuw geldt, hoe jonger de ondernemer hoe minder deze al heeft stilgestaan bij de pensioenleeftijd. Bij ondernemers jonger dan 3 heeft % nog geen idee, bij ondernemers ouder dan heeft % nog geen idee. Grafiek 1 : Verwachte leeftijd om op pensioen te gaan geen idee, nog niet bij stilgestaan 3 ben al op pensioen vanaf 66 jaar 10 6 jaar 6 jaar 1 63 jaar 3 6 jaar 61 jaar 1 60 jaar 1 vroeger dan 60 jaar 0% % 10% 1% 0% % 30% 60% 0% 0% 30% 0% 10%

25 geen idee, nog niet bij stilgestaan 3 6. Appreciatie tegenover de wettelijke pensioenleeftijd van 6 jaar voor mannen en ben al op pensioen vrouwen vanaf 1 januari 009 vanaf 66 jaar 10 Vanaf 1 januari 009 is de wettelijke pensioenleeftijd voor zowel mannen als vrouwen 6 jaar. Ruim de helft van de ondernemers heeft daar geen probleem mee. Als we de opsplitsing maken volgens geslacht blijkt 6 jaar dat % van de mannen en 6% van de vrouwen dit goed vinden. Ongeveer 16% van de ondernemers is van mening dat de wettelijke 6 jaar 1 pensioenleeftijd afgeschaft moet worden. Voor % van de ondernemers moet de pensioenleeftijd hoger. De opsplitsing volgens geslacht leert dat 6% van de mannen een hogere wettelijke pensioenleeftijd 63 jaarwillen 3tegenover % van de vrouwen. Vrouwen zijn dan iets meer te vinden voor een verlaging van de wettelijke pensioenleeftijd in vergelijking met mannen. Algemeen ziet 1% van de 6 jaar ondernemers een verlaging van de wettelijke pensioenleeftijd wel zitten. 61 jaar 1 Wanneer we de resultaten volgens leeftijd bekijken zijn vrij grote verschillen merkbaar. Van de ondernemers binnen de leeftijdsgroep 60 jaar van 3- tot -jarigen zegt 9% dat de pensioenleeftijd goed is, voor % moet de pensioenleeftijd hoger en voor bijna 0% moet de pensioenleeftijd lager. Als we de groep van -plussers bekijken zien we vroeger dat dan bijna 60 jaar60% van hen akkoord gaat met de huidige pensioenleeftijd van 6 jaar, voor ruim 11% moet de pensioenleeftijd lager en voor ruim 6% moet de pensioenleeftijd hoger. 0% % 10% 1% 0% % 30% 1 Grafiek 16 : Appreciatie tegenover de wettelijke pensioenleeftijd voor mannen en vrouwen van 6 jaar 60% 0% 0% 30% 0% 10% 0% wettelijke pensioenleeftijd is ok wettelijke pensioenleeftijd moet lager wettelijke pensioenleeftijd afschaffen wettelijke pensioenleeftijd moet hoger geen mening man vrouw totaal % 6 % % 1 % % 1 % 16 % 16% 16 % 6 % % % 9 % 1 % 11 % sociale bijdragen verhogen andere

26 6 6.3 Meest geschikte maatregelen om de financiering van de pensioenen te vrijwaren Om de betaalbaarheid van de pensioenen te garanderen verkiezen de meeste ondernemers de stimulering van extralegale pensioenstelsels (38%) onder andere via fiscale maatregelen en de introductie van een basispensioen (3%). Ook in 00 werden deze maatregelen als de meest geschikte bevonden. Op de derde plaats staat het aftoppen van hogere pensioenen ten voordele van de lagere pensioenen, ruim 1 op 3 ondernemers vindt dit een geschikte maatregel. Ten opzichte van 00 zijn er % meer ondernemers die het aftoppen van de hoge pensioenen een geschikte maatregel vinden. De volgende twee maatregelen die door 30% tot 31% van de ondernemers als geschikte maatregelen worden gezien zijn het voorzien door de overheid van de nodige pensioenreserves en het verlagen van de ambtenarenpensioenen. Daarmee scoren beide hoger in vergelijking met de resultaten van 00. Bijna een kwart van de ondernemers ziet in de verhoging van de activiteitsgraad een geschikte oplossing. Meer mensen zullen langer actief moeten zijn. Opvallend is het verschil tussen mannen en vrouwen. 6% van de mannen ziet dit als een geschikte maatregel, tegenover 1% van de vrouwen. Ten opzichte van 00 staan er algemeen % minder mensen achter deze maatregel. Tot slot stelt ook % van de ondernemers dat wellicht geen enkele maatregel voldoende zal zijn om de vrijwaring van de pensioenen te garanderen. Het verhogen van de sociale bijdragen wordt resoluut afgewezen.

27 man wettelijke pensioenleeftijd is ok % wettelijke pensioenleeftijd moet lager 1 % wettelijke pensioenleeftijd afschaffen 16 % wettelijke pensioenleeftijd moet hoger 6 % geen mening 9 % vrouw 6 % % 16% % 1 % totaal % 1 % 16 % % 11 % Grafiek 1 : Meest geschikte maatregelen om de financiering van de pensioenen te vrijwaren sociale bijdragen verhogen andere 0 3 geen enkele maatregel voldoende geen idee 8 activiteitsgraad verhogen 8 verlagen ambtenarenpensioenen 6 30 overheid zorgt voor pensioenreserves 9 31 hogere pensioenen aftoppen 9 33 introductie basispensioen 3 3 stimuleren extralegale pensioenstelsels % % 10% 1% 0% % 30% 3% 0% % 3% 30% % % 1% 10% % 8 0% ja, zeker weten ja, misschien nee, dat denk ik niet nee, zeer zeker niet geen mening 1 geen antwoord

28 8 andere geen enkele maatregel voldoende 3 0 geen idee 8 activiteitsgraad verhogen Appreciatie verlagen ambtenarenpensioenen opzichte van de pensioenbonus 6 Wie blijft werken na zijn 6e, wordt door de overheid financieel beloond met een zogenaamde pensioenbonus. 31 1% van overheid de ondernemers zorgt voor pensioenreserves is er vast van overtuigd om gebruik te maken van deze bonus. Telkens 9% van de 9 ondernemers denkt dat ze er misschien wel of misschien geen gebruik van zullen maken. 1% stelt dat ze er zeker geen gebruik van zullen maken. % heeft geen mening. 33 Als we de uitgesproken en de gematigde hogere pensioenen aftoppen antwoorden samenvoegen, blijkt dat % van de ondernemers 9 positief staat tegenover de maatregel en % negatief. In vergelijking met de resultaten van 00 zijn de antwoorden duidelijk positiever gericht. 3 Toen stond slechts introductie 3% basispensioen van de ondernemers positief tegenover de maatregel, tegenover 0% die eerder 3 een negatieve houding aannam. 38 stimuleren extralegale pensioenstelsels Op vlak van leeftijd stellen we vast dat jongere ondernemers een groter 39 aandeel vertegenwoordigen in de categorie ja, misschien of geen mening in vergelijking met hun oudere collega s. De -plussers zijn dan weer veel meer vertegenwoordigd 0% bij % de 10% categorie 1% ja, 0% zeker % weten. 30% 3% 0% % Grafiek 18 : Appreciatie ten opzichte van de pensioenbonus 3% 30% % % 1% 10% % 0% ja, zeker weten ja, misschien nee, dat denk ik niet nee, zeer zeker niet 8 geen mening 1 geen antwoord 0% 3% % % 8 0% 1% 10% % % volledig terecht eerder terecht noch terecht, noch onterecht eerder onterecht volledig onterecht geen mening

29 inkomensgrens handhaven inkomengrens verhogen verlagen ambtenarenpensioenen overheid zorgt voor pensioenreserves hogere pensioenen aftoppen 9 33 introductie basispensioen Houding ten opzichte van sanctionering wanneer een zelfstandige 38 vroeger dan de stimuleren extralegale pensioenstelsels 39 wettelijke pensioenleeftijd op pensioen gaat Een duidelijke meerderheid (38%) wijst 0% een % sanctionering 10% 1% voor 0% een % zelfstandige 30% 3% die 0% vroeger % dan de wettelijke pensioenleeftijd op pensioen gaat resoluut van de hand. Die meerderheid is zelfs een pak duidelijker in vergelijking met de resultaten van 00 toen 8% van de ondernemers een bestraffing als volledig onterecht beschouwden. Nog eens % van de ondernemers vindt een sanctionering eerder onterecht, wat een stijging met 3% is ten opzichte van 00. In totaal staat dus 60% van de ondernemers negatief tegenover deze sanctie. Bij de mannen ligt dit percentage iets hoger met 6%, bij de vrouwen ligt het percentage op 8%. Jongere ondernemers 3% hebben ook meer de neiging om de maatregel als negatief te beschouwen tegenover oudere ondernemers. Het aandeel van ondernemers jonger dan 3 is 66%, tussen 3 en is het 33%, tussen en 30% is het 60% en het aandeel van -plussers is 3% % van de ondernemers % is van mening dat een sanctie 6 volledig terecht is bij vervroegde pensionering en 1% is eveneens geneigd om de sanctie terecht te noemen. Daarmee staat % van de ondernemers 0% eerder positief tegenover een sanctionering 1in geval een zelfstandige vroeger met pensioen gaat. In was eenzelfde aandeel 1% van ondernemers dezelfde mening toegedaan. Van de vrouwelijke ondernemers staat 1% positief tegenover 1 de maatregelen, tegenover % 1 bij 1de mannelijke ondernemers. Ook hier zien we dat hoe ouder 10% de zelfstandige, hoe positiever deze staat tegenover de maatregel. Bij de -3 jarigen staat % van de ondernemers positief tegenover de maatregelen, bij de -plussers staat 30% 8 positief tegenover de % maatregel. 1 0% ja, ja, nee, dat denk nee, zeer geen mening geen antwoord zeker weten misschien ik niet zeker niet Grafiek 19 : Houding ten opzichte van sanctionering in geval een zelfstandige vroeger dan de wettelijke pensioenleeftijd op pensioen gaat 0% 3% % % 8 0% 1% 10% % % volledig terecht eerder terecht noch terecht, noch onterecht eerder onterecht volledig onterecht geen mening % 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% 90% 100%

30 30 0% 3% ja, zeker weten ja, misschien nee, dat denk ik niet nee, zeer zeker niet 38 geen mening geen antwoord % % Houding 0% ten opzichte van de grens van 1.19 euro netto die een gepensioneerde zelfstandige mag bijverdienen. 19 1% Een gepensioneerde zelfstandige 1 mag vanaf de wettelijke pensioenleeftijd een maximaal jaarlijks beroepsinkomen 10% hebben van netto 1.19 euro. Indien de gepensioneerde zelfstandige deze grens 10 overschrijdt, verliest hij of zij 9 (een deel van) de pensioenuitkering. 9 Voor ruim de 8helft van de zelfstandigen % mag deze inkomensgrens afgeschaft worden, zodat er onbeperkt kan bijverdiend worden. Voor bijna een derde van de ondernemers volstaat het om de inkomensgrens te verhogen. % stelt dat de huidige 0% inkomensgrens mag worden volledig gehandhaafd eerder noch en terecht, slechts 1% eerder van de volledig ondernemers geen mening is van mening dat de inkomensgrens mag worden terecht verlaagd. terecht noch onterecht onterecht onterecht Grafiek 0 : Houding ten opzichte van de maximale inkomensgrens van 1.19 euro % 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% 90% 100% inkomensgrens handhaven inkomensgrens verlagen geen antwoord inkomengrens verhogen inkomensgrens afschaffen % 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% 90% 100% heel erg helemaal niet in zeker mate geen mening niet zo veel nee, niet nodig neen, al genoeg gespaard ik reken op erfenis(sen) nog niet, wel van plan nee, ik heb de middelen niet investeren in vastgoed 3 3

31 0% 1% 10% % % volledig terecht eerder terecht noch terecht, noch onterecht eerder onterecht volledig onterecht geen mening 6. Mate waarin ondernemers zich zorgen maken over hun toekomstige financiële situatie Ruim de helft van de ondernemers maakt zich zorgen over hun toekomstige financiële situatie in geval van pensionering. 1 op 10 ondernemers maakt zich zelfs erg veel zorgen hieromtrent. Wanneer we de verschillen naar geslacht bekijken stellen we vast dat het percentage vrouwelijke ondernemers dat zich zorgen maakt met 61% duidelijk hoger 009 is dan bij de mannelijke 3 ondernemers 1 (3%). 1 In 009 blijken meer 00 ondernemers 9 zich 9 zorgen 1 te maken 1in vergelijking met 0 de resultaten van 00 toen in totaal % van de ondernemers ongerust was over hun financiële toekomst. We moeten wel rekening 0% 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% 90% 100% houden met een hoog percentage ondernemers zonder mening in 00. Het percentage ondernemers die zich hoegenaamd geen zorgen maken over hun toekomstige financiële situatie komt neer op 11% in 009, inkomensgrens handhaven inkomengrens verhogen een fractie meer dan in 00. inkomensgrens verlagen inkomensgrens afschaffen geen antwoord Grafiek 1 : Mate waarin ondernemers zich zorgen maken over hun financiële situatie % 10% 0% 30% 0% 0% 60% 0% 80% 90% 100% heel erg helemaal niet in zeker mate geen mening niet zo veel nee, niet nodig Bereidt u zich op één of andere manier financieel voor op uw pensioen? Net als in 00 is het individueel 3 neen, al genoeg gespaard pensioensparen de meest populaire manier om zich financieel voor te bereiden op het pensioen. Ten opzichte van 00 is het instrument zelfs nog een pak populairder geworden en maken 6 op de 10 zelfstandigen er gebruik van. Op de tweede plaats komt het vrij aanvullend pensioen voor zelfstandigen ik reken op met erfenis(sen) 6%, eveneens een pak populairder in vergelijking met 00. De top drie wordt vervolledigd met algemeen sparen en beleggen, waar 3% van de ondernemers gebruik van maakt, iets hoger dan in 00. nog niet, wel van plan Ruim een derde van de ondernemers gaat een bedrijfsleiders- of groepsverzekering aan. Een lichte daling in vergelijking met 00. De eigen nee, ik heb de middelen niet zaak verkopen is voor % van de ondernemers een manier om zich financieel voor te bereiden op het pensioen, voor 3% is dat investeren in vastgoed. Investeren in vastgoed is met % iets populairder bij mannen dan bij vrouwen, 3 waar 0% in vastgoed investeert. Het krijgen van investeren in vastgoed erfenissen is voor % van de ondernemers een manier 3 om het pensioen voor te bereiden. Naast het anticiperen op het pensioen zijn er 16% van de ondernemers die zich niet voorbereiden, omdat eigen zaak verkopen ze er de middelen niet voor hebben (%), omdat ze al voldoende gespaard hebben (3%), omdat ze het niet nodig vinden (1%) of omdat ze er nog niet aan toegekomen zijn maar het wel van plan zijn (%). In 00 lag 31 het percentage bedrijfsleiders-/ ondernemers groepsverzekering dat hun pensioen niet voorbereidde op 1% sparen/ beleggen VAPZ