Standaards als bron van welvaart

Transcriptie

1 Gepubliceerd als: Butter, F.A.G. den, S.P.T. Groot en F. Lazrak, 2007, Standaards als bron van welvaart, Kwartaalschrift Economie, 4, nr. 2, blz Standaards als bron van welvaart Frank den Butter, Stefan Groot en Faroek Lazrak. * 1. Inleiding In 2006 vierde de container zijn vijftigste verjaardag (zie Box 1). De container is een uitstekend voorbeeld van wat wij in dit artikel willen tonen, namelijk dat standaards, zeker wanneer deze een wereldwijde toepassing kennen, een aanzienlijke verlaging van transactiekosten kunnen betekenen. Daarmee bevorderen zij de handel en dragen bij tot een verhoging van de welvaart. Bovendien kan benutting van een standaard, zoals de container, als een belangrijke innovatie worden gezien. Het is dan niet zozeer de hoogwaardige technologie, maar veeleer de acceptatie van de standaard en de infrastructuur rond het gebruik van de standaard, die essentieel zijn voor de productiviteitswinst die de standaardisatie oplevert. Bovendien past een dergelijke vernieuwing via standaardisering die de transactiekosten verlaagt prima in de Nederlandse handelstraditie. Al in de Gouden Eeuw droeg het stellen van standaards bij tot de handelswelvaart in ons land. Het schilderij De Staalmeesters van Rembrandt vormt daarvan een getuigenis. De staalmeesters bepaalden de kwaliteit van het laken zodat lakenhandelaars niet zelf steeds hoge (transactie)kosten behoefden te maken om de kwaliteit van de koopwaar te beoordelen. Een ander voorbeeld is het zeerecht van Hugo de Groot. Uniformering van op zee geldende rechtregels heeft de handel op zee veiliger gemaakt en daarmee de transactiekosten verlaagd. Sindsdien heeft Nederland zijn positie als handelsnatie weten te handhaven, en is de wereldhandel, afwisselend met perioden van aarzeling en vooruitgang, gestaag toegenomen. Deze toename, die het tempo van de economische groei overtreft, geldt zeker voor de afgelopen 50 jaar. Lagere transportkosten, waaronder de betere overslagmogelijkheden dankzij de container, zijn daar debet aan. Ook formele handelsbelemmeringen zijn geleidelijk, zij het met ups en downs, kleiner geworden. Het betekent dat de informele handelsbelemmeringen, zoals verschillende belastingregels, administratieve en wettelijke vereisten, eens steeds belangrijker onderdeel van de transactiekosten in de handel gaan uitmaken. Het verder ontwikkelen van standaards kan bijdragen tot een verlaging van de informele handelsbelemmeringen en daarmee tot een afname van de transactiekosten die deze belemmeringen oproepen. Op die manier draagt standaardisering bij tot een toename van de welvaart. Dit sluit bovendien aan op de trend van een toenemende specialisatie en fragmentatie van productie in de wereld. Lage transactiekosten bevorderen dat * Den Butter is hoogleraar Algemene Economie, Vrije Universiteit Amsterdam, Groot en Lazrak zijn afstuderende economen bij de Vrije Universiteit. Dit artikel is mede gebaseerd op een master class over standaards van de Amsterdam Trade University (AmTU). De deelnemende instituten en bedrijven, KPMG, KIT, IBFD, MSD en ITAIDE, worden bedankt voor hun inbreng en presentaties van cases. Daarnaast zijn wij George Dujardin, Marc van Hilvoorde, Ok van Megchelen, Jan Möhlmann, Bart Roozekrans en een referent van dit tijdschrift zeer erkentelijk voor hun commentaar op eerdere versies van dit artikel. 1

2 onderdelen in de productieketen daar geproduceerd kunnen worden waar er een comparatief kostenvoordeel voor is. Zo bestaat er een wisselwerking tussen globalisering en het wegnemen van de handelsbelemmeringen. Tegelijkertijd wordt daarbij de rol van de transactiekosten belangrijker, gewoonweg omdat globalisering via fragmentatie van productie meer en meer transacties met zich meebrengt (Den Butter, 2006). Voor Nederland betekent het dat de regievoering in dit proces steeds belangrijker wordt. Vandaar dat aandacht van het beleid voor standaardisering die de handel bevordert, gewenst is. Zo is het belang van goede informatievoorziening om veiligheidsaspecten te kunnen beoordelen een nieuwe trend in het handelsverkeer. Van de aangescherpte vraag naar veiligheid gaat een belemmerende werking uit. Standaards kunnen meehelpen de veiligheid van transport te verbeteren, tegen een zo laag mogelijke kostprijs. Box 1: de container In april 1956 laadde een havenkraan in de Amerikaanse stad Newark 58 aluminium containers in een oude tanker. Vijf dagen later werd de tanker in Houston uitgeladen en werden de containers op 58 vrachtwagens geplaatst, die de goederen naar hun uiteindelijke bestemming vervoerden. Sindsdien heeft de container de wereld veroverd. Gespecialiseerde schepen kunnen zo n containers per keer vervoeren. Dit aantal wordt geleidelijk steeds verder opgeschroefd. Kranen in containerhavens kunnen 30 tot 40 containers per uur verplaatsen en in deze havens worden soms wel containers per dag verwerkt. Een containerschip kan in 24 uur worden uitgeladen en opnieuw worden volgeladen (zie Levinson, 2006). Dankzij de standaardmaten passen de containers op alle daarvoor toegeruste zeeschepen, binnenvaartschepen, treinen en vrachtwagens ter wereld. Een container is in feite dus niets meer dan een lege bak van staal of aluminium, met een houten vloer en aan één kant een grote deur, zo n 2m30 breed en hoog, en ruim 61/2 of 13 meter lang: geen technologisch hoogwaardige vernieuwing dus. Toch heeft de container een enorme productiviteitswinst in handel en transport opgeleverd. De container heeft een wereldwijde omwenteling teweeg gebracht in de manier waarop stukgoederen worden verscheept en vervoerd. Zonder de container was globalisering op een schaal zoals die de afgelopen decennia heeft plaatsgevonden onwaarschijnlijk geweest. De hele infrastructuur van het goederenvervoer is op containers ingesteld. In New York zijn de Chelsea Piers, die men voor de traditionele afhandeling van stukgoed had gereserveerd, veranderd in een uitgaanscentrum zonder dat er nog de oude havenactiviteit plaats vindt. Ook in Rotterdam zijn delen van de oude haven, zoals de Kop van Zuid en het Lloydskwartier omgetoverd tot woonwijken In dit artikel wordt de relatie tussen standaards en transactiekosten besproken, en wordt bezien wat dit betekent voor het strategische beleid van zowel het bedrijfsleven als de overheid. Daartoe wordt in de volgende paragraaf aan de hand van voorbeelden een overzicht gegeven van de verschillende vormen van standaards. Paragraaf 3 gaat in op de verlaging van de transactiekosten die standaardisering en de daarbij genoemde voorbeelden kan opleveren. Een belangrijke vraag is op welke wijze de opbrengsten die de lagere transactiekosten opleveren, over de verschillende betrokkenen worden verdeeld. Dit vormt de opmaat voor paragraaf 4, die bespreekt hoe standaards tot stand komen, en welke economische prikkels daarbij gelden. In sommige gevallen hebben standaards het karakter van een collectief goed omdat benutting van de standaards niet te beperken valt tot degenen die aan de ontwikkeling van de standaards hebben bijgedragen, ofwel omdat het vanuit het maatschappelijk belang niet wenselijk is het gebruik van de standaards te beperken. Aan de andere kant kan een bestaande standaard, vanwege schaalvoordelen en netwerkexternaliteiten, een ongewenste monopolie positie opleveren. Paragraaf 5 2

3 beziet de rol van de overheid in dit verband. Paragraaf 6 vat de bevindingen samen en geeft een conclusie. 2. Verschillende soorten standaards Verschillende vormen van standaards spelen in de economie een rol. In algemene zin omschrijft Van Dale een standaard als: bepaald peil van voortreffelijkheid, bepaalde graad van hoedanigheid beschouwd als doel of als maat. Een brede definitie van het begrip standaard is: een cultuur, gebruik, gewoonte of afspraak die zorg draagt voor een soepele afwikkeling van interacties en transacties tussen volkeren, samenwerkingsverbanden, individuen en systemen. Een meer economische omschrijving in enge zin van een standaard is: een specificatie van de karakteristieken van goederen en diensten waarbij deze ook een nadere specificatie van het productieproces kan omvatten. Deze paragraaf bevat een classificatie van standaards op basis van verschillende karakteristieken. De typeringen van de standaards kunnen daardoor overlappend zijn. Classificatie standaards Een eerste classificatie van standaards betreft de manier waarop deze tot stand gekomen zijn. Is de markt verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de standaard of neemt de overheid het initiatief..de overheid is in staat, om naast vrijwillige standaarden, via wetgeving en regelgeving standaards een verplichtend karakter te geven. Een verplichte standaard laat geen ruimte over voor andere specificaties van goederen en diensten dan die aan de standaard voldoen. Er is dus een minimum, waaraan producten moeten voldoen. Producten die niet voldoen aan de standaard verdwijnen uit de markt, een verplichte standaard kan zo dus tot vraaguitval leiden. Een volgend onderscheid kan gemaakt worden tussen standaards die aan producten gesteld worden en standaards ten aanzien van de productieprocessen. Processtandaards zijn standaards die voorschrijven hoe het productieproces moet plaatsvinden. Een probleem bij zo n standaard is dat product en proces losgekoppeld zijn en dat er dus inspectie van het productieproces moet plaatsvinden. Dit is moeilijker wanneer het gaat om internationale producten. Een volgende categorisering van standaards betreft het onderscheid tussen interne en externe standaards. Op interne standaards hebben bedrijven zelf invloed, externe standaards zijn voor bedrijven een gegeven. Figuur 1 brengt deze classificatie in beeld. Kwaliteitsstandaards en productdifferentiatie Voor zover standaards betrekking hebben op de kwaliteit en specificatie van producten en diensten is de mate van (product)differentiatie van belang. In de economie zijn er twee hoofdvormen van differentiatie: verticale en horizontale (WTO, 2005, p. 32). Verticale productdifferentiatie is ordinaal van aard. Zo bepaalden de Staalmeesters de kwaliteit van het laken op basis van een specificatie van bepaalde karakteristieken, waarbij de ene specificatie een hogere kwaliteit werd toegedicht dan de andere specificatie. Horizontale product differentiatie is niet ordinaal van aard en hangt volledig af van de individuele smaak van de consument. Een standaard heeft dus invloed op de mate van productdifferentiatie waarbij een striktere standaardisatie betekent dat er voor de consument minder variaties beschikbaar zijn. 3

4 Een private standaard is een standaard waar het belang van de ontwikkelende marktpartij(en) voorop staat. Zo zullen bijvoorbeeld bedrijven alleen de belangen van consumenten meewegen, wanneer zij daar zelf uiteindelijk ook profijt van hebben. 4

5 Figuur 1: Classificatie van standaards publiek privaat vrijwillig verplicht vrijwillig proces product proces product proces product intern extern Private standaards kunnen langs verschillende wegen tot stand komen. Zo kan er op individueel bedrijfsniveau besloten worden om bepaalde karakteristieken te delen met andere bedrijven. Te denken valt aan een bedrijfsinterne standaard (zie later) die door andere marktpartijen wordt overgenomen. Een voorbeeld vormt de introductie en de standaardisering van het gebruik van de streepjescode in Nederland. Het was Albert Heijn die hier samen met collega s en leveranciers alle zakenrelaties verplichtte om gebruik te maken van de code in een gestandaardiseerde verschijningsvorm. In de tweede plaats kan een groep bedrijven gezamenlijk besluiten om een standaard te ontwikkelen. Bedrijven hebben vaak een gemeenschappelijk belang, omdat ze tot dezelfde bedrijfstak behoren, en/of dezelfde toeleveranciers en afnemers hebben.. Indien de standaard vrij ter beschikking aan derden wordt gesteld, wordt er gesproken over open standaards. Belangrijk is hier (in tegenstelling tot wat soms wordt gedacht) niet zozeer dát de standaard geen eigenaar kent, maar dat van de standaard vrij gebruik kan worden gemaakt. Er treedt wel eens verwarring op met open source, waarbij niet alleen vrijelijk gebruik kan worden gemaakt van de standaard, maar waarbij de standaard (of delen daarvan) ook naar believen kan worden aangepast door de gebruikers. Een open source standaard is door deze flexibiliteit minder standaard, waardoor een betere afstemming op specifieke wensen van klanten mogelijk is en er dus een grotere productdifferentiatie op kan treden. In het andere gevallen, dus wanneer een standaard het eigendom is van een collectief van private organisaties, kan men spreken over een club goed (zie ook Box 2). Er is hier wel sprake van non-rivaliteit, maar de eigenaren van de standaard kunnen anderen van het gebruik van de standaard uitsluiten. In dat geval heeft de standaard niet het karakter van een collectief goed. Een voorbeeld van een clubgoed is SWIFT. SWIFT is een vereniging van financiële instellingen die producten ontwikkeld voor haar leden op het gebied van financiële communicatie. Om te zorgen dat financiële instellingen met elkaar kunnen communiceren en transacties op een veilige wijze kunnen uitvoeren heeft SWIFT verschillende standaards ontwikkeld. Een ander interessant voorbeeld van een standaard als clubgoed wordt gevormd door franchising. Doordat gebruikt kan worden gemaakt van een bestaande 5

6 productformule, en van een bestaand netwerk (voordeel door o.a. grootschalige inkoopmogelijkheden en gezamelijke reclameactiviteiten), worden de kosten gedrukt. Tegelijkertijd worden de informatiekosten voor de consument aanzienlijk verlaagd (een hamburger bij McDonalds in Moskou is hetzelfde als een in Amsterdam, zodat de consument weet waar hij aan toe is), wat een concurrentievoordeel oplevert en zo aansluiting bij een dergelijke formule nog weer aantrekkelijker maakt voor ondernemers. Er zijn ook andere economische belangen die economische actoren er toe kunnen bewegen om samen een standaard te ontwikkelen. Denk hierbij aan de Consumentenbond die de belangen van consumenten probeert te beschermen en de kwaliteit van allerhande producten en diensten tegen een eigen maatlat legt. Iets dergelijks geldt ook voor een vakbond die voor de werknemers bepaalde standaards probeert in te stellen. Veel standaards in de ICT sfeer op het gebied van afstemming van soft- en hardware vinden hun oorsprong in het private domein. Box 2: XBRL Een recent voorbeeld van een als clubgoed ontwikkelde standaard is de extensible Business Reporting Language (XBRL). XBRL is een standaard om bedrijfsgegevens op een uniforme wijze vast te leggen en te presenteren aan verschillende partijen. XBRL is goed vergelijkbaar met de container uit Box 1. Waar de container op gestandaardiseerde wijze goederen vervoerd, vervoerd de XBRL taxonomie financiële gegevens. De standaard zorgt er voor dat verschillende partijen elektronisch financiële en niet financiële gegevens uit hun back-office compatible maken voor extern gebruik. De externe partij kan vervolgens de gegevens direct invoeren in het eigen systeem en gebruiken om er de gegevens aan te onttrekken die het nodig heeft. Het is dus een soort computertaal, waarbij de syntax gestandaardiseerd is, maar waarmee iedere ontvanger van gegevens via een eigen invulling van de semantiek kan aangeven welke ordening (definitie) van de gegevens voor hem of haar relevant is (Dreyer en Wallis, 2006). Ook aangiften naar de belastingdienst worden zo eenvoudiger. Het vergemakkelijkt dus het verzamelen van gegevens, ontsluit de informatie en levert zo een grote kostenbesparing op voor zowel degene die de informatie levert geen verschillende onafhankelijk van elkaar in te vullen rapportages meer als voor degene die de informatie wenst en ontvangt. Deze laatste is er immers zeker van dat de gegevens volgens de juiste definitie en berekeningswijze zijn aangeleverd. Het gebruik van XBRL in verschillende vormen van bedrijfsrapportages is aangemoedigd door een consortium van private partijen (met inmiddels meer dan 400 leden), maar nadien heeft ook de overheid een bijdrage geleverd in verspreiding en implementatie van XBRL als standaard in de bedrijfsrapportage (zie ook XBRL Nederland, 2006; Het Nederlands Taxonomieproject, 2006). XBRL is daarmee een sprekend voorbeeld van een standaard die in eerste instantie vanuit de markt tot stand is gekomen, maar waar later de overheid bij aan is gehaakt. Deze weg wordt regelmatig gevolgd daar waar het om de totstandkoming van standaards gaat (bij medicijnen is hiervan ook vaak sprake), en dit biedt een mogelijkheid om tot een goed evenwicht tussen private en publieke belangen te komen. Publieke standaards zijn standaards die door de overheid worden opgelegd aan de markt. Publieke standaards trachten een maatschappelijk belang dat als publiek belang wordt aangemerkt te borgen. Naarmate publieke standaards op hoger niveau worden ontwikkeld, is het complexer om aan alle wensen van de verschillende actoren te kunnen voldoen. Daarmee wordt het eveneens lastiger om een belangenafweging te maken, zeker in geval van tegengestelde belangen. Publieke standaards zijn dus een politieke keuze waarbij de deelbelangen van verschillende marktpartijen tegen elkaar worden afgewogen. 6

7 Men moet bij publieke standaards in het achterhoofd houden dat deze standaards vaak voortkomen uit private standaards waarbij de overheid ze tot publieke standaard verheft omdat ze de desbetreffende standaard de beste maatschappelijke afweging acht (WTO, 2005, p.33). De overheid geeft de kaders aan waaraan de standaard moet voldoen waarbij publieke standaards regelmatig verwijzen naar een private standaard om specifieke karakteristieken vast te leggen. Vrijwillige of verplichte standaard Publieke standaards kunnen zowel vrijwillig of verplicht van karakter zijn. Een private standaard is te allen tijde een vrijwillige standaard tenzij de standaard tot publieke standaard wordt verheven. Hier past wel een kanttekening. Het dreigen van de overheid met het instellen van een verplichte publieke standaard kan soms aanleiding zijn voor het instellen van een private standaard. Zo komen verschillende codes of conduct gedragsregels die bedrijven als standaards voor hun personeel opstellen voort uit enerzijds ethische overwegingen, maar anderzijds ook uit de druk die de overheid en andere economische actoren uitoefenen. Denk hierbij aan een bedrijf als Shell dat mede door druk die overheid, mensenrechtenorganisaties en de milieulobby in het verleden hebben uitgevoerd, maatschappelijk en milieubewust ondernemen hoog in haar vaandel heeft staan. Vele vormen van zelfregulering zijn gebaseerd op dergelijke vrijwillige standaardisering. De stok achter de deur ( trigger mechanism ) bij deze vrijwilligheid is dat bij het niet voldoen aan de standaard de transactiekosten via reputatieverlies zeer hoog kunnen zijn. Proces- en productstandaards Processtandaards kunnen om verschillende redenen ontstaan: omdat deze effect hebben op het product (bijv. hygiënestandaard), omdat deze de efficiëntie van het productieproces bevorderen (bijv. in het geval van netwerkexternaliteiten) of omdat deze het milieu betreffen (bijv. milieustandaard) (WTO, 2005, p.35). Ook kunnen ethische achtergronden meespelen bij het ontstaan van processtandaards. Hierbij kan men denken aan de onwenselijkheid van kinderarbeid. Productstandaards specificeren de karakteristieken van het product. Een technische specificatie maakt het mogelijk dat verschillende bedrijven gebruik maken van hetzelfde product omdat zij het toepasbaar maken voor gebruik in hun eigen omgeving. Doordat de container standaardmaten heeft, dus een eigen technische specificatie, is het voor andere bedrijven mogelijk om voor die standaardmaten toepassingen te bedenken die voortborduren op de technische specificatie van de container. Het voorbeeld van de container laat zien hoe een technische specificatie als standaard een wereldwijde invloed heeft. Dit geldt voor allerlei technische standaards die een uniforme maatvoering definiëren. Volgens Thompson (1954) hebben industriële historici het belang van technische standaards in de automobielindustrie lange tijd niet onderkend. De automobielindustrie is een schoolvoorbeeld van een bedrijfstak waar al in een vroeg stadium bedrijfsoverstijgende technische specificaties werden opgesteld. Deze standaards waren nodig omdat fabrikanten afhankelijk waren van toeleveranciers. Door de complexe aard van de auto was nergens de afhankelijkheid van toeleveranciers groter dan in de auto-industrie. Standaards in de vroege auto-industrie betroffen bijvoorbeeld het ontwerp van schroefdraad. Door deze technische 7

8 specificaties konden er bij de toeleveranciers van de automobielindustrie in die jaren schaalopbrengsten ontstaan. Interne en externe standaards Een belangrijk verschil tussen interne en externe standaards betreft het type transactiekosten waarop deze betrekking hebben (zie ook Box 3). Bij interne standaards gaat het om de transactiekosten bij de coördinatie van werkzaamheden binnen de hiërarchie van het bedrijf. Externe standaards spelen daarentegen een rol bij transacties die (over het algemeen) via de markt verlopen. Hiermee wordt ook aangeduid dat de mate waarin interne dan wel externe standaards gelden, samenhangt met de omvang van het bedrijf. Volgens het principe van Coase wordt de bedrijfsomvang bepaald door de gelijkheid van marginale transactiekosten bij coördinatie via de hiërarchie en via de markt. Betere interne standaards betekent dat het bedrijf in omvang kan toenemen, terwijl een relatieve verbetering van de externe standaards tot meer benutting van uitbesteding via de markt kan leiden. Box 3: MSD Een voorbeeld van hoe interne en externe standaards de bedrijfsvoering beïnvloeden doet zich bij Merck, Sharpe en Dohme (MSD) voor. MSD Nederland is een bedrijf dat medicijnen van het moederbedrijf aan grote delen van de wereld levert. MSD Nederland coördineert het logistieke proces, verpakt de medicijnen en zorgt dat er aan alle regelgeving voor distributie van medicijnen voldaan wordt. Binnen MSD was er sprake van een enorme diversiteit van de verpakkingen. Een substantieel deel van deze verpakkingsdiversiteit was onnodig. De onnodige diversiteit is te classificeren als een niet optimale interne standaard. Het bedrijf heeft zelf invloed op de vorm en inhoud van verpakkingen daar waar overheidsregulering dit niet voorschrijft. Een voorbeeld van dergelijke onnodige interne standaards is wanneer er voor de verpakkingen van verschillende medicijnen afwijkende logos worden gehanteerd. Bij een externe standaard zijn de karakteristieken door derden dwingend opgelegd. Denk aan de overheid die regels maakt, maar ook aan contractpartners die karakteristieken contractueel hebben laten vastleggen. Ook met dergelijke externe standaards wordt MSD bij de verpakkingen in ruime mate geconfronteerd. Het gaat daarbij om voorschiften van aanduidingen op de verpakking die voor vele landen verschillen. Iets dergelijks geldt voor de streepjescode, en voor de teksten die op de bijsluiter dienen te worden vermeld. Het is duidelijk dat uniformering van overheidsregels waar bedrijven op kunnen inspelen via het hanteren van wereldwijde standaards, de transactiekosten voor die bedrijven sterk zal verlagen. Dit geldt met name voor de multinationals die in vele landen vestigingen hebben waar de locale markt van dezelfde standaards zou kunnen worden voorzien. Een ander voorbeeld van externe standaards die tot voordeel in de internationale fragmentatie en specialisatie van productie leiden, zijn standaards ten aanzien van de bekwaamheden van personeel. Indien diploma s in India, China en Oost-Europese staten dezelfde betekenis en waarde hebben, betekent dat lagere transactiekosten bij uitbesteding van productie aan die landen. 3. Standaards en transactiekosten In het voorgaande is al aangeduid hoe standaards kunnen bijdragen tot het verlagen van transactiekosten (zie Williamson, 1998; North, 1990, 1994). Dit geldt zowel bij specialisatie en coördinatie van werkzaamheden binnen een bedrijf als bij transacties die via de markt plaatsvinden.hoe meer er wordt gespecialiseerd, des te groter is het coördinatieprobleem en des te belangrijker wordt het om transactiekosten te verlagen. Aan de andere kant kan door een verlaging van transactiekosten, onder meer door 8

9 benutting van standaards, ook de specialisatie en voortgaande fragmentatie van productie worden bevorderd. Het betekent meer handelstransacties, een goedkopere productie en daarmee uiteindelijk meer koopkracht en welvaart voor de burgers. Een belangrijke reden waarom standaards de transactiekosten kunnen verlagen, is dat het onzekerheden wegneemt en informatieproblemen vermindert. De in de literatuur meest genoemde effecten van standaards zijn netwerkexternaliteiten en omschakelkosten (Blind, 2004). Standaardisatie vergroot ook de exporteerbaarheid van producten, wat tevens schaalvergroting vergemakkelijkt. Het ontstaan van transactiekosten Transactiekosten zijn de kosten die gemaakt worden om tot een overdracht van goederen en diensten te komen. Transactiekosten zijn onder te verdelen in directe en indirecte transactiekosten. Directe transactiekosten komen direct voort uit de overdracht, zoals transportkosten, omzetbelasting en invoertarieven. Indirecte transactiekosten zijn de kosten die samenhangen met het tot stand komen of uitvoeren van de transactie die niet direct zijn toe te rekenen aan de transactie zelf. Het gaat daarbij om zoekkosten, onderhandelingskosten, contracteerkosten, waarnemingskosten en nalevingkosten. Transactiekosten kunnen dus als frictiekosten worden gedefinieerd. Zo kunnen transactiekosten voor, tijdens en na de transactie ontstaan: de contactfase, contractfase en controlefase. De transactiekosten die tijdens de contactfase ontstaan, zijn te wijten aan informatieproblemen rond het product. Zo zoekt de koper naar informatie over het door hem of haar gewenste product en zoekt hij/zij uit wie dat product zou kunnen verkopen, of, indien het product nog niet bestaat, wie het zou kunnen produceren of uitvinden. De transactiekosten ontstaan in dat geval omdat informatie niet vrij verkrijgbaar is, niet compleet is en niet eenvoudig toegankelijk is (zie ook WRR, 2003). De tijdens de contractfase ontstane transactiekosten, bestaan uit onderhandelingkosten en contracteerkosten. In deze fase van de transactie ontstaan transactiekosten, omdat niet alle onzekerheden te voorzien zijn en, indien ze wel te voorzien zijn, er teveel onzekerheden zijn om ze allemaal contractueel vast te leggen. Zo is het onmogelijk om complete contracten op te stellen. Het is ondoenlijk om alle te voorziene omstandigheden te beschrijven en daar voorschriften voor op te stellen. Bovendien is informatie in de toekomst moeilijk te verifiëren. Daarnaast is informatie ook vaak asymmetrisch. Dit betekent dat de ene contractpartner kan waarnemen of de gemaakte afspraken worden nagekomen; de andere contractpartner kan dat echter niet. De controlefase kent twee soorten kosten: waarnemingskosten en nalevingkosten. Waarnemingskosten zijn alle kosten die ontstaan om waar te nemen of de contractpartner zich houdt aan de afspraken die vastgelegd zijn in het contract. Indien dit niet het geval is, ontstaan er nalevingkosten. Vaak houdt dit een gang naar de rechter in. Er kan echter ook worden gekozen voor arbitrage. Een probleem hierbij is dat de kosten van waarnemen enorm hoog zijn. Door informatieproblemen en onvolledige contracten is informatie vaak niet verifieerbaar, met als gevolg dat het afdwingen van naleving van het contract een probleem kan vormen. Transactiekosten en de werking van het marktmechanisme 9

10 Informatieproblemen, schaalvoordelen en externe effecten zorgen ervoor dat het marktmechanisme niet optimaal functioneert, met als gevolg dat er indirecte transactiekosten optreden. Dit is een korte omschrijving van de hierboven vermelde marktfricties. De mate waarin deze transactiekosten verstorend werken, is afhankelijk van de mate waarin marktmechanismen deze kosten weten te verminderen en de institutionele kaders, waarin de transacties plaatsvinden. Omdat het marktmechanisme vanwege de transactiekosten niet optimaal functioneert, heeft dit een grote invloed op handelsstromen. Traditionele handelstheorieën hebben moeite om te verklaren waarom handelsstromen lopen zoals ze verlopen. Er lijkt een behoorlijk onbenut potentieel aanwezig te zijn, wat kan wijzen op omvangrijke transactiekosten. (Trefler, 1995, p.1029).in welke mate standaardisering in de handel en handelsinnovaties, zoals de container, hebben bijgedragen aan de toename van handelsstromen is echter moeilijk te kwantificeren. Standaards en marktfalen Een telefoon heeft voor een consument geen waarde als communicatiemiddel, indien die consument de enige is met een telefoon. Hoe hoger de penetratiegraad van telefoons, des te waardevoller de telefoon wordt voor de consumenten die een telefoon bezitten. Dit is het beginsel van netwerkexternaliteiten. De waarde van het product hangt samen met de omvang van het netwerk. Een standaard kan een bijdrage leveren aan het ontstaan van een voldoende groot netwerk (Gandal en Shy, 2001, blz. 363). De netwerkexternaliteiten die ontstaan, doordat het netwerk groter wordt, zijn directe netwerkexternaliteiten. Indirecte netwerkexternaliteiten hangen samen met de toename van het aantal complementaire producten dat beschikbaar komt. Een voorbeeld van een indirecte netwerkexternaliteit is bijvoorbeeld de combinatie van computers en randapparatuur. Naarmate meer randapparatuur beschikbaar is, neemt het nut van de computer voor de gebruiker toe. Nog sterker wordt dit geïllustreerd met de opkomst van de pc, die vooral na de ontwikkeling van het eerste besturingsprogramma een succes werd. In eerste instantie was dergelijke software nog niet beschikbaar, waardoor een zeer sterke mate van professionaliteit vereist was voor het gebruik van computers. Op netwerkexternaliteiten wordt in paragraaf 4 nog uitgebreid teruggekomen. Zowel bij directe netwerkexternaliteiten als bij indirecte netwerkexternaliteiten is er sprake van marktfalen waardoor er zonder overheidsingrijpen onderinverstering plaatsvindt. Een standaard kan in het geval van indirecte netwerkexternaliteiten bijdragen tot het verminderen van het marktfalen omdat het verschillende producten compatibel maakt (WTO, 2005, p. 36). Naast een coördinatieprobleem kunnen er nog twee vormen van marktfalen optreden door netwerkexternaliteiten: excess inertia en excess momentum. Excess inertia ontstaat aan de aanbodzijde doordat er een vertraging optreedt in de inzet van een nieuwe techniek. Bedrijven zijn bang om hun eigen technologie in de markt te zetten, omdat ze er vanuit gaan dat de standaard van de marktleider toch dominant is aan hun technologie. Excess momentum ontstaat doordat kopers een inferieure techniek als standaard kiezen. Deze twee coördinatieproblemen zouden we kunnen omschrijven als een nadeel van standaardisatie. In het geval van door een bedrijf ontwikkelde standaard moet er op worden gepast dat een bedrijf geen monopolie ontwikkeld. Denk in dit geval aan het monopolie van Microsoft op de markt van 10

11 besturingsystemen. Alle programma s moeten compatibel zijn met het besturingsysteem van Microsoft. Doordat Microsoft de broncode niet wilde vrijgeven van haar besturingssysteem, konden andere producenten onvoldoende goede compatibele software ontwikkelen en dreigde Microsoft de hele softwaremarkt te monopoliseren. Een ander probleem in dit verband is onvolledige informatie. Hoge transactiekosten hebben onvolledige informatie tot gevolg indien de voordelen van extra informatie vergaren niet opwegen tegen de kosten van het vergaren van die extra informatie. In die zin behoeft onvolledige informatie niet strijdig te zijn met de premisse van rationeel gedrag. Onvolledige informatie ontstaat doordat de koper niet kan waarnemen wat de kwaliteit, dan wel de specifieke productspecificaties zijn. In het beroemde artikel over de signaleringsproblemen bij asymmetrische en onvolledige informatie geeft Akerlof (1970) het voorbeeld van tweedehands auto s. Bij de koper speelt er onzekerheid omtrent de kwaliteit van de auto met als gevolg dat de slechte kwaliteit auto s, in Akerlofs termen lemons, de goede kwaliteit auto s uit de markt prijzen. Door het bestaan van asymmetrische informatie wordt er in dit geval te weinig aangeboden van goede kwaliteit. Verplichte standaards kunnen er voor zorgen dat alle producten in een markt voldoen aan de minimumeisen en dat producten die niet aan de standaard voldoen uit de markt verdwijnen. Er is dan dus vanzelf een aanbod met een goede kwaliteit. Vrijwillige standaards zorgen er in combinatie met labeling voor dat naast het kwalitatief mindere product, het kwalitatief hoogwaardige product herkenbaar is. Negatieve labels worden daarbij door de overheid als verplichting opgelegd aan de producent van een product dat niet voldoet aan de standaard. Positieve labels worden door bedrijven gebruikt om naar de consument het signaal uit te zenden dat hun product voldoet aan de standaard. Aldus kunnen standaards er voor zorgen dat het door Akerlof gesignaleerde probleem van asymmetrische informatie verminderd wordt. In feite betekent het dat de standaards de informatiekosten verlagen zodat de informatieasymmetrie door de standaard (voor een groot deel) wordt opgeheven. Vanuit het perspectief van de informatie onderscheidt de economische analyse drie soorten producten: symmetrische informatie producten, ervaringsproducten en asymmetrische informatie producten. Symmetrische informatie producten bevatten de informatie die van te voren waar te nemen is. In het geval van ervaringsproducten is door het gebruik van die producten waar te nemen of deze specifieke karakteristieken hebben. In het geval van asymmetrische informatie producten is er echter een probleem, omdat zelfs na gebruik de consument nog niet weet of het product voldeed aan de specifieke karakteristieken, waarvoor het product is aangeschaft. Standaards die ontwikkeld worden om het onvolledige informatie probleem op te lossen zullen zich moeten richten op ervaringsproducten en asymmetrische informatie producten. Een standaard maakt voor een consument informatie zichtbaar die de consument anders niet voor of na aankoop waar kan nemen. Denk hierbij ook aan veiligheidsstandaards. Standaard als transactiekostenverlagend instrument Standaardisatie vermindert de zoekkosten en informatiekosten, die beide onderdeel uitmaken van de transactiekosten. Wanneer de productspecificaties gestandaardiseerd zijn en vastliggen, blijft de onderhandeling beperkt tot de prijs en de 11

12 leveringsvoorwaarden. Indien het product niet gestandaardiseerd is zal er ook over de specificaties moeten worden onderhandeld. Hier kunnen weer informatieproblemen ontstaan, omdat de koper niet alle informatie bezit met betrekking tot het product. Neem het voorbeeld van technische specificatie van onderdelen in de auto-industrie, dat al eerder aan de orde is geweest. Doordat er standaards ontstonden konden autofabrikanten hun onderdelen goedkoper betrekken van leveranciers. Ze hoefden niet te zoeken naar een leverancier die voldeed aan hun specifieke specificatie. De zoekkosten daalden en het werd goedkoper om onderdelen extern te betrekken. Naast de zoekkosten daalden ook de contractkosten. De contracten tussen leverancier en fabrikant hoefden nu niet meer uitgebreid gespecificeerd te worden. Dat daarmee ook de nalevingskosten dalen, is duidelijk. In de vroege auto-industrie hadden individuele fabrikanten geen marktmacht, zodat het voordeel dat ontstond door standaardisering volledig werd doorgegeven aan de consument. Box 4 bespreekt 2 andere voorbeelden uit de praktijk. Box 4: Hoe standaards transactiekosten in de praktijk kunnen verlagen In het geval van extensible Business Reporting Language (XBRL) zijn er vele vormen van transactiekosten die afnemen. De administratieve afhandeling zal met XBRL veel eenvoudiger verlopen. Voor bedrijven zelf werkt het kostenbesparend, doordat hun interne controle en rapportage eenvoudiger kan verlopen. De controle die de belastingdienst moet uitvoeren zal veel minder tijdrovend zijn en derhalve minder kosten. Dit komt doordat er geen complex proces meer nodig is om het financiële systeem van het backoffice systeem naar een belastingaangifte om te zetten. Voor bedrijven wordt het met XBRL makkelijker om verschillende partijen te bedienen van de juiste gegevens, met behulp van een juiste taxonomie en een simpele druk op de knop. Allerlei vormen van rapportage zullen efficiënter verlopen en sneller gaan. Ook kunnen werkmaatschappijen efficiënter kunnen worden aangestuurd, doordat bedrijven intern niet meer via ingewikkelde rapportagemechanismen hoeven te rapporteren. De voordelen kunnen mede ontstaan, doordat er schaalvoordelen zijn bij het gebruik van XBRL. Doordat externe partijen taxonomieën ontwikkelen, die in het systeem van het bedrijf wordt geïmplementeerd, ontstaan er kostenbesparingen. Ook kan de betrouwbaarheid toenemen, omdat er minder informatie elke keer moet wordt overgetypt. Het laat zich aanzien dat dankzij deze standaardisering van de bedrijfsrapportages de accountantskosten voor bedrijven zullen dalen. Bovendien kan het management meer strategische informatie krijgen aangeleverd, zodat betere strategische beslissingen mogelijk zijn. Ook dat betekent een vermindering van transactiekosten, mede via een betere inschatting van het bedrijfsrisico. Bij MSD is er een interne standaard ontwikkeld om de verpakkingskosten te verminderen, door bijvoorbeeld één verpakking voor meerdere regio s te hanteren. Daarnaast kunnen gestandaardiseerde verpakkingen het bedrijf herkenbaarder maken. De informatiekosten van de consument dalen hierdoor. De verlaging van transactiekosten manifesteert zich voor het bedrijf vooral in lagere personeelskosten en efficiënter voorraadbeheer. Om dit te kunnen doen moet er wel worden geïnvesteerd in nieuwe standaards die, gegeven de bestaande regelgeving en verschillen in regels, optimaal zijn. Het onderzoek en het ontwikkelen van de optimale standaard kost middelen. Hier vindt dus een verschuiving plaats van variabele kosten naar verzonken kosten. Ook voor overheden is het efficiënt wanneer er gemeenschappelijke afspraken, in de vorm van gestandaardiseerde regels zijn over wat er op de verpakkingen van medicijnen moet staan. Dit zorgt er immers voor dat registratie in het ene land overdraagbaar is naar het andere land. Doordat MSD haar interne standaard tegen het licht houdt, zal zij in gesprekken met overheden ook proberen een zo optimaal mogelijke (externe) standaard te doen realiseren. In het geval van medicijnverpakkingen is gebleken dat een aantal regels niet in steen gebeiteld is. Bestaande gewoontes kunnen worden vervangen door een nieuwe, efficiëntere standaard. Ook andere ondernemingen kunnen hiervan profiteren, in het bijzonder wanneer de vernieuwingen via clubs of overheden worden geïnternaliseerd. 12

13 Standaards en vertrouwen Vertrouwen vormt een belangrijk mechanisme om de transactiekosten te verlagen, zeker in die vele gevallen waarin er sprake is van onvolledige informatie en/of assymetrische informatie. In die gevallen kunnen contracten nooit volledig zijn en zal er altijd een zekere mate van vertrouwen meespelen in het tot stand brengen en komen van transacties (Den Butter en Mosch, 2002; Mosch, 2004). Standaards spelen in dit opzicht een belangrijke rol. Het voorbeeld van de Staalmeesters toont dat kwaliteitsstandaards voor het laken alleen de transactiekosten in de lakenhandel verlagen wanneer alle handelspartijen ook vertrouwen in de deskundigheid van de keurmeesters. Een schilderij, gemaakt door een vermaard kunstenaar, waarop de heren deftig zijn afgebeeld, kan behulpzaam zijn bij het vergroten van het vertrouwen. Dit laat de sterke band tussen standaards en vertrouwen zien. Zo moet de reputatie van betrouwbaarheid voor keurmerken langzaamaan worden opgebouwd. Aan de ene kant is een goede voorlichting nodig over inhoud van, en controle op het keurmerk, en anderzijds dient de reputatie van betrouwbaarheid zorgvuldig te worden opgebouwd. Hierbij wordt wel gezegd dat reputatie te voet komt, maar te paard verdwijnt. Er geldt een analogie met het fiduciaire karakter van geld. Wanneer iedereen er op kan vertrouwen dat de bankbiljetten en munten overal als betaalmiddel worden geaccepteerd, en dat bekend is hoe de echte munten en bankbiljetten er uit te horen zien, kunnen chartale transacties zonder hoge informatiekosten plaatsvinden. Vandaar dat er de centrale banken alles aan gelegen is omloop van vals geld te vermijden. Zo wordt in het ontwerp van bankbiljetten via de inbouw van echtheidskenmerken het de vervalsers zeer moeilijk gemaakt. Bovendien heeft de Nederlandsche Bank indertijd via een voorlichtingscampagne en het aantrekkelijke uiterlijk van de bankbiljetten willen bevorderen dat het publiek kennis van de echtheidskenmerken heeft en zo zelf snel vals van echt weet te onderscheiden. Een zelfde werkwijze is nodig om handelaars en consumenten met allerlei (andere) standaards vertrouwd te maken. Het vertrouwd zijn schept vertrouwen. In die zin kunnen merknamen in zekere zin ook als standaards fungeren en zijn als zodanig zelfs zeer waardevol. 4. Investeren in standaardisering Deze paragraaf gaat over de totstandkoming van standaards. Eerst wordt ingegaan op redenen om standaards te gebruiken of zelf te ontwikkelen. Vervolgens wordt besproken hoe standaards de economie kunnen beïnvloeden. Hoewel standaards regelmatig door prikkels vanuit de markt tot stand komen, is er in andere gevallen sprake van marktfalen. Dan komen er te veel of juist te weinig standaards. Marktfalen vormt een argument voor overheidsbemoeienis (zie de volgende paragraaf). Prikkels tot standaardisering: standaardisering en de markt Standaards spelen een belangrijke rol in de steeds toenemende fragmentatie van productie en de daarmee verbonden globalisering. Daarbij is meer arbeidsdeling en specialisatie mogelijk (Den Butter, 2006). Hierdoor kunnen aanzienlijke kostenvoordelen worden gerealiseerd via onder andere schaalvoordelen die het gevolg zijn van bijvoorbeeld lagere informatiekosten (zie de voorgaande paragraaf). Dit leidt doorgaans niet alleen tot voordelen voor producenten, maar ook tot lagere prijzen van producten, waardoor voordelen uiteindelijk ook bij de consument terecht komen. Hoe deze verdeling van de opbrengst van standaardisatie tussen consumenten en producenten er uiteindelijk uit komt te zien hangt overigens vooral af 13

14 van mogelijkheden (van producten) om anderen van het gebruik van de standaard uit te sluiten. Als deze uitsluitbaarheid er niet is, zal onder de neoklassieke voorwaarde van volledige concurrentie elke productiviteitswinst uiteindelijk aan de consument ten goede komen. Box 5: standaarden en de chipmarkt In sommige markten zijn interessante implicaties zichtbaar van de rol die standaarden spelen bij de winstverdeling. Zo is Intel in de chipmarkt een belangrijke standaardzetter, die andere chipproducenten grotendeels kan uitsluiten van het gebruik van deze standaard. Dit komt vooral doordat andere producenten (in de chipmarkt vooral AMD, wat staat voor Advanced Micro Devices) altijd een achterstand op Intel hebben, en pas kunnen beginnen met de ontwikkeling van het eigen product nadat voldoende informatie over de nieuwste generatie Intel chips beschikbaar is. Op de markt voor de overige computeronderdelen is echter veel meer concurrentie. Het is voor Intel namelijk noodzakelijk dat Intel-chips goed compatibel zijn met deze onderdelen. Dit betekent dat Intel al in een relatief vroegtijdig stadium informatie moet verstrekken aan de producenten van deze computeronderdelen, zodat de nieuwste generatie chips bij de introductie op de markt werken in combinatie met de beschikbare moederborden. Andere chipfabriekanten kunnen op basis van deze informatie alleen reconstrueren hoe het ontwerp van de chip er uit ziet (reverse engineering), terwijl het voor de productenten van de moederborden relatief eenvoudig is om een ontwerp te maken dat met Intel chips compatibel is. Hierdoor is Intel wél in staat om goede bedrijfsresultaten te boeken, terwijl op de productie van de overige onderdelen en de assemblage vaak vrijwel geen winst valt te behalen. De aanwezigheid van standaards leidt tot meer concurrentie, omdat intercompatibiliteit van halfproducten een verlaging van omschakelingskosten (als onderdeel van de transactiekosten) teweeg brengt. Deelname aan een dergelijke standaard verlaagt de afhankelijkheid van één leverancier (of belangrijke afnemer). Ook zorgt het voor meer concurrentie waar uiteindelijk de consument van profiteert. Indien andere producenten echter géén gebruik kunnen maken van de standaard, kan de eigenaar van de standaard in sommige gevallen een monopoliepositie verwerven (zie Box 5). In bepaalde markten zijn de in het vorige hoofdstuk besproken netwerkexternaliteiten aanwezig. Standaards zijn in dergelijke markten veelal gewenst, maar moeten tegelijkertijd in goede banen worden geleid. Zo werden GSM telefoons in Europa waar één standaard was zodat toestellen in heel Europa en op alle netwerken gebruikt konden worden een snel succes, terwijl dit in de V.S. met meerdere standaards veel minder snel is gegaan (WTO, 2005). Het betekent dat er in dergelijke gevallen een sterke prikkel bestaat om samen te gaan werken. Tegelijkertijd moeten we constateren dat deze samenwerking niet altijd plaatsvindt. Zo leidt het bestaan van netwerkexternaliteiten in sommige gevallen tot een afwachtende houding bij zowel producenten als consumenten. Zij wachten tot de markt voor een bepaalde standaard heeft gekozen. In het bijzonder in de ICT is inter-compatibiliteit essentieel. Wanneer één standaard een kritieke massa heeft bereikt zal deze waarschijnlijk uiteindelijk als (bijna) enige overblijven. Bij de ontwikkeling van standaards worden ondernemingen soms geprikkeld door first-mover advantages. De ontwikkelaar van een bepaalde standaard heeft een tijdsvoorsprong op zijn concurrenten bij het betreden van de markt, en zal daardoor doorgaans ook op de lange termijn een groter marktaandeel verwerven. Hij heeft ook een kennisvoordeel. De aanwezigheid van netwerkexternaliteiten wordt in veel 14

15 gevallen versterkt door het niet-rivaliserende karakter van standaards. Elke additionele gebruiker brengt wél voordelen met zich mee, maar niet de nadelen die samenhangen met het moeten delen van het goed met de nieuwe gebruiker. Schaalvoordelen en netwerkexternaliteiten maken een voorkeur voor internationale standaards boven nationale standaards aannemelijk. Zo kunnen immers nóg meer schaalvoordelen worden gerealiseerd, en is er niet alleen het voordeel van nationale, maar ook van internationale compatibiliteit. Deze internationale compatibiliteit wordt steeds belangrijker in de globaliserende wereld. De mogelijkheid standaards met patenten en auteursrechten af te schermen exclusief bruikbaar te maken vormt ook een prikkel om standaards te ontwikkelen. Wanneer de standaard door auteursrechten of patenten wordt beschermd, geeft dit de bezitters de mogelijkheid de financiële vruchten van hun vinding uit te plukken en marktmacht uit te oefenen. In de volgende paragraaf wordt verder ingegaan op de relatie tussen patentrecht en standaards. Doordat andere spelers van het gebruik van de standaard kunnen worden uitgesloten neemt de mogelijkheid tot free riderschap af. In het bijzonder in de aanwezigheid van netwerkexternaliteiten speelt de mogelijkheid van uitsluiting een belangrijke rol. Hier hebben producenten en gebruikers namelijk een zeer sterke economische prikkel om gebruik te maken van een bepaalde standaard, als deze eenmaal door de markt aangenomen is. De winsten voor de uitvinder van de standaard zullen daardoor zeer groot zijn. Dit is het probleem van the winner takes it all. Naar mate er meer mogelijkheden zijn voor free riderschap en first mover advantages geringer zijn, zullen producenten bij het ontwikkelen van een nieuwe standaard eerder een afwachtende houding innemen. In dat geval is het namelijk lonend om af te wachten tot een andere producent met een nieuwe technologie een standaard zet, om hier vervolgens zelf ook gebruik van te maken. De producent die de standaard introduceerde draagt daarvan de kosten, terwijl de opbrengsten voor alle spelers op de markt gelijk zijn. Dit leidt uiteindelijk tot een duidelijk nadeel voor het innovatieve bedrijf. In een dergelijke situatie zal een standaard dan ook veel minder snel tot stand komen. In paragraaf 3 is genoemd dat voor de zogeheten asymmetrische informatieproducten bepaalde eigenschappen zelfs na gebruik van het product niet te achterhalen zijn. Grote spelers (met bekende merknamen) kunnen dit nog communiceren door als onderneming een goede reputatie op te bouwen; kleinere hebben deze mogelijkheid veelal niet. De producenten van kwalitatief betere producten hebben in een dergelijke situatie een economische prikkel om zich bij een bestaande kwaliteitsstandaard aan te sluiten. Of het loont om zelf een standaard te introduceren hangt af van de aanwezigheid van bestaande standaards, en van de kosten die nodig zijn om de standaard te ontwikkelen en te implementeren (denk aan de noodzaak het publiek voor te lichten). Opvallend is hier dat in veel bedrijfstakken slechts één kwaliteitsstandaard is. Ondernemingen die aan de minimumeisen die deze standaard stelt voldoen, zouden in een aantal gevallen ook aan de minimumeisen hebben voldaan als deze strenger waren geweest. Hiervoor bestaan verschillende verklaringen. Ten eerste zou bij een hogere standaard de kosten van die standaard door minder bedrijven moeten worden gedragen. Ten tweede kan de consument 15

16 slechts een beperkt aantal verschillende standaards onderscheiden: de consument is beperkt in de hoeveelheid informatie die hij kan verwerken. Daarom moeten voor elke aanvullende standaard meer marketingkosten worden gemaakt en wordt de consument met meer informatiekosten geconfronteerd. Het is duidelijk dat uitsluitbaarheid hier opnieuw een essentiële rol speelt. Een kwaliteitsstandaard heeft weinig zin als de producenten van producten die van inferieure kwaliteit zijn, niet van het gebruik van de standaard (het aanbrengen van een keurmerk op de producten) kunnen worden uitgesloten. Hoe komen standaards tot stand? In sommige gevallen groeit een bestaande technologie uit tot een standaard. Dit type standaard heeft dan een ad-hoc karakter. Op een gegeven moment is de standaard er, zonder dat daar een gericht (ontwikkel)proces aan vooraf is gegaan. Voor standaards die clubgoed zijn is het relatief snel lonend om een standaard te ontwikkelen, omdat de kosten gedeeld kunnen worden terwijl de club toch een zekere marktmacht verwerft. In veel andere gevallen is echter veel coördinatie nodig om tot een standaard te komen. Wanneer standaards namelijk het karakter van een collectief goed hebben zonder dat de prikkel voor één afzonderlijke producent om zelfstandig een standaard te ontwikkelen groot genoeg is, zal deze niet vanzelf tot stand komen. Dit is vanuit een maatschappelijk oogpunt echter niet altijd optimaal, omdat de opbrengsten van het bestaan van de standaard voor alle spelers op de markt tezamen de kosten nog altijd ruimschoots kunnen overtreffen. De overheid kan in dit geval ingrijpen (zie de volgende paragraaf). Een andere belangrijke manier waarop standaards tot stand komen wordt gevormd door standaardenorganisaties, zoals het DIN in Duitsland of het CELENEC in Europa. In Nederland vervult het platform ECP.NL een dergelijke functie voor standaards op informatiseringgebied. Een groot deel van de standaards met een min of meer officieel karakter komt via deze weg tot stand. De ontwikkeling van standaards door standaardenorganisaties vindt vaak plaats via een traject van overleg met de verschillende belanghebbenden, waarbij een breed draagvlak en consensus een belangrijke rol spelen. Om als standaard te kunnen worden erkend vereisen de standaardenorganisaties met betrekking tot auteursrechten en patenten veelal dat de standaard gratis is of tegen een redelijk tarief door externe partijen benut kan worden. Deze laatste eis is belangrijk in het geval van private of clubgoed standaards. Bij volledig uitsluitbaar gemaakte standaards zullen er potentiële gebruikers zijn die geen lid van de club zijn van wie de marginale baten van het gebruik van de standaard hoger zijn dan de marginale kosten (bijvoorbeeld omdat de club een te hoge contributie vraagt). Dit is maatschappelijk inefficiënt. Zelfs als de mogelijkheid wordt geboden een bepaalde prijs te vragen voor het gebruik van de standaard (om organisaties te prikkelen nieuwe standaards te ontwikkelen) is er sprake van een uitruil, waarbij een keuze moet worden gemaakt tussen efficiënt gebruik van bestaande standaards enerzijds, en een snellere ontwikkeling van nieuwe en betere standaards anderzijds. In dit opzicht zijn de open standaards (zie paragraaf 2), die door iedereen gratis kunnen worden gebruikt, de beste oplossing. In het geval van adhoc clubgoed-standaards, die niet via overheden of standaardenorganisaties tot stand zijn komen, is soms geen sprake van een dergelijk efficiënt gebruik van de standaard. In sommige situaties, waarbij de eigenaar van de standaard anderen volledig van het gebruik van die standaard kan uitsluiten, kan er zelfs sprake van the winner takes it 16