Ondernemen in de transportsector

Transcriptie

1 Ondernemen in de transportsector 2013 Johan Snoei Zoetermeer, december 2013

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave De sector in cijfers 4 De sector in het nieuws 6 De kansen en uitdagingen 8 De kracht van het MKB 11 Het vooruitzicht 11 3

4 De transportsector heeft een moeilijk jaar achter de rug. Vrijwel alle transportbedrijven hebben te maken met toenemende concurrentie en druk op de (vracht)prijzen. Voor de toekomst zijn verscheidene maatregelen denkbaar die de kansen vergroten voor de bedrijven in de hele sector. Zo is in de deelsectoren vervoer over land en vervoer over water de ontstane overcapaciteit een groot probleem, dat moet worden opgelost. Veel deelsectoren zouden daarnaast de focus op innovatie of duurzaamheid kunnen leggen om de crisis het hoofd te bieden. Voor de middellange termijn zijn de verwachtingen voor de transportsector minder somber. Verwacht wordt dat zowel de vraag naar mobiliteit van personen als naar goederenvervoer in de toekomst zal toenemen, waardoor de sector weer moet kunnen voorzien in deze behoeften bij haar klanten. In het sectorplan transport en logistiek dat is gepresenteerd in september 2013, wordt dan ook vooral ingezet op het behoud en de instroom van vakmanschap, zodat de transportsector er over een aantal jaren klaar voor is om weer volop aan de slag te gaan. De sector in cijfers Na een jaar van groeiende omzet en werkgelegenheid (2011) kent de transportsector in 2012 een moeilijk jaar. De sector is verantwoordelijk voor het vervoer van goederen en passagiers met verschillende modaliteiten. De sector heeft een beperkt aandeel van 3% in alle ondernemingen in Nederland, maar speelt desondanks een belangrijke verbindende rol. In de binnenlandse vervoerssector zijn vooral de detailhandel, groothandel, bouwnijverheid en industrie verantwoordelijk voor een groot gedeelte van de vervoersvraag. Omdat deze sectoren het in de afgelopen periode moeilijk hadden, heeft dit zijn uitwerking gehad op de transportsector. De moeilijke jaren zijn ook terug te zien in het aandeel (groei)krimpers dat in de transportsector met 65% hoger ligt dan gemiddeld in de totale marktsector (61%). In 2012 telt de transportsector ondernemingen, 3% van het totale bedrijfsleven. Het aandeel in de totale werkgelegenheid is 7% en in de totale omzet in het Nederlandse bedrijfsleven 5%. De exportomzet in 2012 bedraagt 24 miljard, een aandeel van 8% in de totale exportomzet. De transportsector in 2012 Dit laat zien dat de transportsector sterk internationaal is georiënteerd. In het vervoer ondernemingen 3% van goederen van productieplaats naar arbeidsjaren 7% eindbestemming spelen de Rotterdamse haven en luchthaven Schiphol een belangrijke 74 miljard omzet 5% rol. Een groot deel van de export betreft ook de doorvoer van producten. Van de goederen die in Nederland binnenkomen, wordt een derde weer direct doorgevoerd naar andere, voornamelijk Europese (90%), landen. Nederland voert daarnaast ook veel grondstoffen en halffabricaten in om hieraan waarde toe te voegen en deze vervolgens weer te exporteren of om ze voor binnenlandse consumptie beschikbaar te stellen. Producten die vaak worden ingevoerd en in Nederland worden verwerkt of opgebruikt, zijn kolen, aardolieproducten en andere grondstoffen voor de bouwnijverheid en de industrie. De transportsector bestaat uit vijf deelsectoren: vervoer over land, vervoer over water, vervoer door de lucht, opslag en dienstverlening voor vervoer en post en koeriers. Gelet op de omzetaandelen zijn de deelsectoren vervoer over land en opslag en dienstverlening ten behoeve van vervoer de grootste, met aandelen van respectievelijk 36% en 33%. 4

5 aandeel van de transportsector in de marktsector 3% 7% 5% 8% 7% transportsector totale marktsector 9,8% 9,5% 8,0% 7,3% 8,5% 7,0% 1,7% 0,6% Bron: Prognoses Kerngegevens MKB, Bedrijvendynamiek & Werkgelegenheid (periode ), Panteia,

6 De sector in het nieuws De transportsector komt gedurende het jaar dagelijks in de publiciteit in nieuws- en persberichten. De afgelopen periode is daarop geen uitzondering. Zaken die veelvuldig worden genoemd, zijn daarom in deze paragraaf opgenomen en verdeeld naar deelsector. Vrachtprijzen in de hele transportsector historisch laag Voor de hele transportsector geldt dat de vrachtprijzen op dit moment historisch laag zijn. Veel deelsectoren kampen al enige tijd met overcapaciteit en de afgenomen vervoersvraag, waardoor de concurrentie en de druk op de vrachtprijzen toenemen. Uit de conjunctuurenquête van TLN blijkt dat, zelfs nu de bedrijvigheid en de omzet stijgen, de prijzen het laagst liggen sinds drie jaren (TLN, Vrachtprijzen transportsector historisch laag, 22 augustus 2013). Daardoor wordt door veel transportondernemers (bijna de helft) nog steeds niet of nauwelijks winst gemaakt. Vervoer over land Binnen de deelsector vervoer over land kan onderscheid worden gemaakt naar personen- en goederenvervoer en naar de twee belangrijkste modaliteiten: spoorvervoer en vervoer over de weg. Het vervoer over het spoor is de afgelopen periode vooral in het nieuws rondom de aanleg van de internationale treinverbinding tussen Nederland en België (Amsterdam en Brussel) en de Fyra die daarop zou moeten rijden. Door allerhande technische problemen is besloten te stoppen met de inzet van deze treinen en is de levering van nieuwe treinstellen stopgezet. Ook de al geleverde modellen worden teruggegeven aan de Italiaanse bouwer. In het kader van het goederenvervoer over het spoor is recent bekendgemaakt dat de financiering rond is voor het verbeteren van de verbinding van de Betuweroute met het Duitse achterland. Duitsland gaat aan de slag met de aanleg van een derde spoor naar het Ruhrgebied waardoor ook de capaciteit aan de Nederlandse zijde van de route zal toenemen (SpoorPro, Fors meer treinen over Betuweroute na realisatie Duitse deel, 24 juli 2013). Bij personenvervoer over de weg gaat het om de taxibranche en een deel van het openbaar vervoer (busverbindingen). Vakbond FNV Bondgenoten luidde recent de noodklok over de taxibranche en spreekt over prijsvechters en een toenemend aantal taxibedrijven dat verlies maakt (op dit moment circa 60%) en een groeiend aantal faillissementen. Hierin spelen ook de aanbestedende diensten, provincies en gemeenten, een rol door vooral te selecteren op prijs (TaxiPro, Vakbond luidt noodklok over taxibranche en komt met Deltaplan, 3 oktober 2013). Een ander nieuwsbericht geeft aan dat steeds meer aanbestedende diensten extra punten geven voor duurzaamheidsaspecten. Een voorbeeld waarop taxibedrijven goed kunnen scoren, is het gebruik van alternatieve brandstoffen (TaxiPro, Inschrijving met groengas scoort goed bij taxi-aanbestedingen, 18 oktober 2013). Goederenvervoer over de weg haalt het nieuws vooral in relatie tot de prijsdruk en concurrentie door onder andere de inzet van Oost-Europese chauffeurs voor ritten in Nederland (liberalisering) en het blijvend hoge aantal faillissementen tijdens deze economische crisis. De afgelopen periode zijn er verschillende acties gevoerd door chauffeurs om in Brussel aandacht te vragen voor de risico s die worden veroorzaakt door het verder liberaliseren van de markt. Deze acties lijken ertoe te hebben geleid dat verdere aanpassingen in wet- en regelgeving nog op zich laten wachten tot in ieder geval eind 2014 (Logistiek.nl, Europa trapt op rem liberalisering cabotage, 15 mei 2013). 6

7 Uit gegevens van het NIWO blijkt dat Nederland op 1 januari transportbedrijven telt (2012: = -1,9%). Het aantal faillissementen komt in 2012 uit op 127 (zie onderstaande figuur), bijna 6% meer dan in 2012 (120). Vooral in het tweede halfjaar ligt het aantal faillissementen hoger dan in de jaren 2011 en Ontwikkeling van het aantal faillissementen in het wegvervoer, e kwartaal 3e kwartaal 2e kwartaal 1e kwartaal Bron: NIWO, 2013 Vervoer over wa ter De zeevaart haalt de afgelopen tijd vooral het nieuws met de schaalvergroting die plaatsvindt. Een voorbeeld is de komst in augustus dit jaar naar Rotterdam van de Maersk Mc Kinney-Møller, met TEU het grootste containerschip ter wereld. De schaalvergroting in de zeevaart is ook terug te zien in de daling van het aantal schepen dat aanmeert in de mainport Rotterdam terwijl tegelijkertijd de overslag (volume) groeit. De schaalvergroting zet nog steeds door, want in april 2015 brengt United Arab Shipping Co (USCA; een Arabische rederij) een schip van TEU in de vaart (Nieuwsblad Transport, UASC verslaat Maersk met nieuw recordschip, 4-10 september 2013). Ook in de binnenvaart is de schaalvergroting de afgelopen jaren doorgegaan. Het aantal kleine schepen neemt ook hier sterk af. De voorzitter van de Federatie Belgische Binnenvaart stelde recent dat er een Europees stimuleringsfonds moet komen voor de bouw van kleine binnenvaartschepen (tot 80 meter). Wanneer alle kleine schepen op den duur uit de vaart worden genomen, onder andere doordat oudere schippers stoppen met varen, zijn er geen schepen meer die op de kleine (ondiepe) vaarwegen kunnen varen (Schuttevaer, Nieuwe kleine schepen nodig, 5 oktober 2013). Naast de schaalvergroting en de daarmee samenhangende overcapaciteit kreeg de binnenvaartsector ook te maken met stakingen van brug- en sluiswachters in Duitsland (Nieuwsblad Transport, Binnenvaart eist eind aan Duitse stakingen, 7-13 augustus 2013) en stakingen en blokkades door Belgische (en Nederlandse) schippers om ervoor te zorgen dat varen onder de kostprijs wordt verboden (Schuttevaer, Dumpvracht wordt delict, 4 mei 2013). Vervoer door de lucht In de deelsector vervoer door de lucht wordt standaard onderscheid gemaakt tussen het vervoer van passagiers en van vracht. Het passagiersvervoer door de lucht neemt toe en de sector berekent ook de stijgende brandstofprijzen door, waardoor de omzet in deze deelsector al vanaf 2009 positieve ontwikkelingen laat zien (CBS, 7

8 Omzet transport nipt in de plus, webmagazine maandag 2 september 2013). Recent was het vrachtvervoer door de lucht in het nieuws met stijgende volumes in Europa. In totaal hebben luchtvaartmaatschappijen in juli ,2% meer vracht vervoerd dan in juli 2012, waarmee het volume het hoogste niveau bereikte sinds medio Door de zwakkere ontwikkeling van de economie in Azië en de slechte politieke situatie in het Midden-Oosten blijven partijen voorzichtig in de voorspellingen voor deze deelsector voor de (nabije) toekomst. Air France-KLM Cargo is op basis van de vervoerscijfers van de IATA over 2012 de tweede vrachtmaatschappij van de wereld. Alleen het Amerikaanse FedEx was in dit jaar groter volgens Cargofacts & Air Cargo Management. Ook de cijfers van Martinair Cargo zijn meegenomen in de berekeningen. Omdat Air France-KLM door de IATA zelf nog als afzonderlijke bedrijven worden beschouwd, komt het in de door hen gepresenteerde top tien van grootste vrachtluchtvaartmaatschappijen niet voor (Nu Zakelijk, Vrachtvervoer luchtvaartmaatschappijen stijgt, 2 september 2013). Opslag en dienstverlening ten behoeve van vervoer Uit cijfers van het CBS blijkt dat de economische crisis inmiddels ook merkbaar is bij de expediteurs. Lange tijd wisten zij de omzet op peil te houden, maar in het tweede kwartaal van 2013 daalde de omzet voor het eerst sinds het begin van In het tweede kwartaal nam ook de omzet af van de opslag-, laad-, los- en overslagbedrijven (CBS, 2013). Post en koeriers In deze deelsector wordt onderscheid gemaakt tussen nationale post en lokale post & koeriers. Daarnaast wordt soms een onderscheid aangebracht in business-tobusiness en business-to-consumer. Deze laatste categorie krijgt vooral te maken met de stijging van de online verkopen, waardoor de bedrijvigheid van lokale postbezorgers en koeriers toeneemt. Daarnaast ziet het CBS dat de tarieven van de koeriersdiensten in het afgelopen kwartaal licht zijn gestegen. De deelsector nationale post heeft al enige jaren te maken met een krimpende postmarkt en een toegenomen concurrentie. Deze branche komt vooral in het nieuws door dalende omzetten en het verhogen van de prijzen voor de postzegels. Al verscheidene keren is de prijs van postzegels verhoogd (per 1 augustus 2013 kost een postzegel 60 eurocent), waardoor in de periode voorafgaand aan de prijsverhoging consumenten extra postzegels inslaan (nu.nl, Postzegel gehamsterd in aanloop naar prijsverhoging, 22 juli 2013). PostNL geeft aan dat prijsverhoging nodig is, omdat er jaarlijks 8 tot 10% minder brieven worden verstuurd. De kansen en uitdagingen Kansen Tolheffing in omringende landen In Duitsland is al enige tijd sprake van heffingen (MAUT) voor het goederenvervoer over de weg. In België is in juli 2013 een akkoord gesloten over de invoering van kilometerheffing. Daarmee is duidelijk geworden dat er per 1 januari 2016 definitief tol zal worden geheven over het vrachtverkeer. De heffing gaat gelden voor alle vrachtauto s vanaf 3,5 ton totaalgewicht. Volgens berekeningen van TLN en de EVO zal de heffing de Nederlandse vervoerders 36 miljoen euro gaan kosten. De Belgische vervoersorganisaties zijn van mening dat de kosten van de heffing voor Belgische transporteurs moeilijk kunnen worden doorberekend aan de opdrachtgevers. Daarnaast vrezen zij voor verslechtering van de concurrentiepositie in het achter- 8

9 landvervoer in België, omdat Nederlandse transportbedrijven geen heffing in het eigen land hoeven te betalen. Voor de Nederlandse transportsector is dat een kans om zich op dit punt te onderscheiden van de buitenlandse concurrentie. Prijsdruk vraagt om maatregelen Veel bedrijven in de transportsector slagen er op dit moment onvoldoende in om de stijgende kosten van onder andere de brandstof door te berekenen aan de klant. Daardoor staan de rendementen in de sector al enige tijd stevig onder druk. Er zijn maatregelen die kunnen worden genomen om deze prijsdruk het hoofd te bieden, zoals innovatie. Binnen het MKB blijven in de transportsector innovaties achter bij het gemiddelde in Aandeel MKB-bedrijven in de transportsector en het totaal het MKB (zie kader). MKB in Nederland met innovaties in de periode Zowel voor wat betreft de introductie van nieuwe producten en/of diensten als voor het op de markt brengen van producten en/of diensten die binnen de bedrijfstak nieuw zijn, blijft de transportsector ver achter bij het gemiddelde. Het doorvoeren van vernieuwingen aan de interne bedrijfsprocessen is door ongeveer een derde van de transportbedrijven in de afgelo- Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB, 2013 pen drie jaar gedaan. Ook hier ligt het gemiddelde in het MKB hoger. Het ING Economisch Bureau (Kwartaalbericht Transport & Logistiek, februari 2013) geeft aan dat innovatie nodig is voor een succesvolle toekomst in de sector, waarbij de focus van de innovatie, afhangt van de strategie van het bedrijf. Daarbij kunnen ook verscheidene vormen van innovatie naast elkaar worden doorgevoerd. Een transportbedrijf kan bijvoorbeeld naast het verbeteren van de interne bedrijfsprocessen om deze efficiënter in te richten, zoals verbeteringen op ICT-gebied, ook vernieuwingen doorvoeren in de dienstverlening, bijvoorbeeld door specifieke aandacht voor duurzaamheid (zie later), de inzet van multimodaal transport of het van de klant overnemen van de logistieke afhandeling van internetorders (E-fulfilment). Aandacht voor duurzaamheid vereist Duurzaamheid is steeds belangrijker voor bedrijven in de transportsector. Vrijwel alle deelsectoren hebben te maken met dit thema. Allereerst is duurzaamheid een belangrijke drijvende kracht achter beleidsmaatregelen die vervoer stimuleren over het spoor en het water, omdat deze modaliteiten schoner zijn dan vervoer over de weg. Daarnaast speelt duurzaamheid tegenwoordig ook mee in de aanbestedingen die door provincies en gemeenten worden gedaan voor het organiseren van personenvervoer. Ten derde zijn klanten van de logistieke dienstverleners ook steeds meer bezig met duurzaamheid, zodat zij daarmee rekening moeten houden bij het organiseren van het vervoer. Ook het Topteam Logistiek heeft aangegeven dat 9

10 duurzaamheid een belangrijk thema is voor de transportsector. Daarbij worden naast alternatieve brandstoffen (verminderen van de uitstoot) ook zaken naar voren gebracht als congestie, geluid, efficiënt gebruik van de openbare ruimte en hergebruik van middelen. Uitdagingen Maatregelen om overcapaciteit in de binnenvaart aan te pakken In de binnenvaart is de afgelopen jaren een aanzienlijke overcapaciteit ontstaan. In de jaren voor de economische crisis hebben veel schippers geïnvesteerd in nieuwe en grotere schepen. Sinds de terugval in de vervoersvraag zijn veel van deze schepen in de vaart gekomen en hebben zij ervoor gezorgd dat de capaciteit van deze deelsector is toegenomen (aanbod laadruimte vergroot). Verschillende organisaties hebben de afgelopen jaren maatregelen aangedragen om de overcapaciteit en de gevolgen ervan te bestrijden. Zo concludeert het ING Economisch Bureau in het rapport Herstel binnenvaart uit zicht dat herstel in de droge ladingvaart in de komende jaren niet realistisch is zonder capaciteitsreductie. Daarom wil de bank circa 200 tot 250 schepen slopen door middel van de introductie van een sloopregeling. Daarnaast pleit zij voor het vormen van rederijen die meerdere schepen exploiteren voor eigen rekening en risico, waardoor zij verwachten dat de overcapaciteit beter gereguleerd zal kunnen worden. Ook het Droge Lading Comité en de Universiteit Antwerpen presenteerden op 14 september 2013 het idee om poolvorming tot stand te brengen in de binnenvaart. Daarnaast pleiten ook zij voor een beperkte sloopregeling, het slopen van failliete schepen via een risico-opslag op uitstaande hypotheken en het voorkomen dat de nog niet afgebouwde casco s op de Europese markt komen (Schuttevaer, Poolvorming tegen crisis, 21 september 2013). Wanneer de capaciteit (aanbod) weer meer in evenwicht wordt gebracht met de (vervoers)vraag, biedt dit schippers de kans om hun rendement te verbeteren en daarmee het voortbestaan van hun bedrijven zeker te stellen. Behoud van vakmensen en creëren nieuwe banen Volgens de Rabobank is er binnen de transportsector nog steeds een tekort aan goed gekwalificeerd personeel. Dit wordt volgens de bank onder andere veroo r- zaakt door de beperking van de arbeidstijden waardoor de sector minder aantrekkelijk wordt voor werknemers en de bank constateert dan ook dat de aanwas van jong personeel stokt (Rabobank Cijfers & Trends, Transport, 23 april 2013). Recent heeft de sector Transport en Logistiek een sectorplan (TLN, FNV Bondgenoten, CNV Vakmensen en VVT, Sectorplan transport en logistiek, 24 september 2013) gepresenteerd aan minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De komende tijd zal dit plan nog verder worden uitgewerkt, maar de hoofdlijnen zijn inmiddels bekend. Maatregelen die de komende twee jaar moeten worden genomen, betreffen drie terreinen: 1. Het vergroten van de instroom in de sector; 2. Voorkomen werkloosheid en behoud vakkrachten; 3. Duurzame inzetbaarheid. Het plan zet vooral in op vakmanschap. Doelstellingen zijn onder andere dat jongeren de komende jaren worden opgeleid en daarna in de transportsector aan de slag worden geholpen en dat het vakmanschap van de werkloze chauffeurs op peil wordt gehouden. 10

11 De kracht van het MKB Bijna alle bedrijven (ruim 99%) in de transportsector behoren tot het midden- en kleinbedrijf (MKB). De gemiddelde onderneming in de transportsector heeft 11 werknemers in dienst. De gemiddelde omzet per onderneming is in 2012 gedaald met 0,1 miljoen tot 2,4 miljoen. Circa 62% van de omzet in de transportsector wordt gerealiseerd door het MKB. In toegevoegde waarde is het aandeel van het MKB met 53% iets lager. In de werkgelegenheid heeft het MKB een aandeel van 56%. Uit het grote aandeel MKBbedrijven in de transportsector en de aandelen in de omzet en werkgelegenheid is af te leiden dat een klein percentage middelgrote en grote bedrijven in de sector verantwoordelijk is voor circa 38% van de totale omzet, 47% van de bruto toegevoegde waarde en 44% van de werkgelegenheid in de sector. Uit het gemiddelde exploitatiebeeld van bedrijven in de transportsector blijkt dat de bruto toegevoegde waarde 45% van de bruto productie bedraagt. Een groot deel van de bruto toegevoegde waarde gaat op aan bedrijfskosten waarvan de loonkosten het grootste deel in beslag nemen. De winst voor belasting bedraagt voor het gemiddelde bedrijf in de transportsector 4% (zie onderstaand kader). Gemiddelde onderneming 11 arbeidsjaren 2,4 miljoen omzet Gemiddeld exploitatiebeeld Bruto productie 100% Verbruik 55% Bruto toegevoegde waarde 45% Bedrijfskosten 42% w.v. loonkosten 29% Bijzondere mutaties -1% Winst voor belasting 4% Bron: Prognoses Kerngegevens MKB, Panteia, 2013 Het vooruitzicht Uit de halfjaarprognoses blijkt dat de verwachting van Panteia negatief is ten aanzien van de omzet in de transportsector voor zowel het eerste als het tweede halfjaar van In 2014 wordt een toenemende stijging verwacht van het omzetvolume in de transportsector. De prognose voor het aantal werknemers is stabiel voor 2013 en 2014: de verwachting voor beide jaren is dat het aantal werknemers in de transportsector gelijk blijft. 11

12 Bron: Prognoses kerngegevens MKB, Panteia, 2013 Voor de wat langere termijn zijn de vooruitzichten voor de transportsector niet somber. De verwachting is dat de vervoersvraag zal gaan toenemen, maar dat stevige groei nog wel een aantal jaren op zich laat wachten. Vooral de deelsectoren waar overcapaciteit is ontstaan, hebben nog een lange weg te gaan. Zo sluit Panteia/NEA niet uit dat er in de binnenvaart pas in 2018 sprake zal zijn van enig herstel (Schuttevaer, 30 maart 2013). Ook voor het personenvervoer (vooral taxibedrijven) zijn de verwachtingen op de middellange termijn niet somber, omdat de vraag naar mobiliteit naar verwachting gaat toenemen (Rabobank, april 2013). Ook de sector goederenvervoer over de weg verwacht op de langere termijn te profiteren van de toenemende vervoersvraag en wil om daarop te kunnen anticiperen, nu al werk maken van de scholing van (nieuwe) chauffeurs (Nieuwsblad Transport, 25 september - 1 oktober 2013). 12

13 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A Internationale benchmark ondernemerschap Tabellenboek A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A Innovatie en internationalisering in het MKB A Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode A Fulfilment van online verkoop A De overheid als klant van het MKB A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A De innovativiteit van het MKB in 2013 A Monitor buitenlandse investeringen MKB A Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A Verschillen tussen uitzendondernemingen A Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A Exportindex MKB. Ontwikkelingen A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Inkomens Zelfstandigen 2012 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A Monitor Inkomens Ondernemers A Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A Innoveren achter de schermen A De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A Minirapportage biomaterialen A Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A Kleinschalig ondernemen

14 A Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A Administratieve lasten MKB A Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A Topsectoren: beeld en ontwikkeling A April 2013 MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 A Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A Intellectueel eigendom topsectoren A MKB verdeeld over kabinetsbeleid A Topsectoren in beeld A Concurrentie in het MKB A Alles flex, is dat een mismatch? A Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A Wie wordt werkgever? A Oudedagsvoorziening in het MKB A Benchmark klanten Qredits A De waarde van sociaal ondernemerschap A Grondstofschaarste? A Gezocht: werklocatie 3.0 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en Update december A Financiering van innovatie in het MKB A Samen starten A Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A Financieringsmonitor topsectoren 2012 A Ondernemen zonder personeel A Meer innovatie door buitenlanders?! A Meerwaarde van studentbedrijven A Duurzaam ondernemen in het MKB A Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A Gebruikers en communities A Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A Monitor Inkomens Ondernemers A Een typologie van ondernemers met lage inkomens A Kleinschalig Ondernemen 2012 A Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A Vergrijzing en ondernemerschap A Hoe werken bedrijven samen in projecten? A Ondernemen in de Sectoren 2011 A Zelfbewust een Zelfstandige Positie A Kerngegevens MKB 2011 A Financieringsmonitor 2011 A Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf A Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A Ondernemen voor de toekomst A Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A Uitvinders in Nederland 14