Ondernemen in de overige dienstverlening 2013

Transcriptie

1 Ondernemen in de overige dienstverlening 2013 Johan Snoei Zoetermeer, december 2013

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave De sector in cijfers 4 De sector in het nieuws 6 De kansen en uitdagingen 7 De kracht van het MKB 11 Het vooruitzicht 11 3

4 De bedrijven die binnen de overige dienstverlening vallen, leveren hun producten en diensten in hoofdzaak aan de consument. Juist de binnenlandse consumptie laat het al enige jaren afweten, waardoor de overige dienstverlening het moeilijk heeft. Cons u- menten sparen meer en geven minder geld uit aan luxe artikelen. De sector kent een grote dynamiek, mede doordat het met lage investeringen relatief eenvoudig is om een bedrijf in deze sector te starten. Enkele branches profiteren van de economisch moeili j- ke tijden, waarbij moet worden gedacht aan schoenmakerijen, meubelstoffeerderijen en elektronicareparatiebedrijven. Veel b e- drijven in de overige dienstverlening hebben te maken met concurrentie van particulieren, bijvoorbeeld in de kappersbranche, waar dit aan de orde van de dag is. Daarbij komt dat de consument op dit moment gevoelig is voor lage prijzen. Wanneer de consumptie in de toekomst weer zal toenemen, zal de overige dienstverlening bovendien de strijd om de euro s van de cons u- ment moeten aangaan met andere consumentgerichte branches, zoals de detailhandel en de horeca. De sector in cijfers De overige dienstverlening is een sector met vele gezichten. In totaal vallen binnen deze sector bijna bedrijven in Nederland, die samen goed zijn voor een werkgelegenheid van arbeidsjaren en een omzet van 35 miljard. Binnen de sector wordt onderscheid gemaakt naar drie deelsectoren. De deelsector cultuur, sport en recreatie bevat bedrijven die culturele diensten (films, podiumkunsten, musea) aanbieden en bedrijven die vrijetijdsbesteding als sport en recreatie faciliteren (denk aan sportclubs en dierentuinen). In omzet is de deelsector cultuur, sport en recreatie goed voor een derde ( 12 miljard) van de totale omzet in de overige dienstverlening. De deelsector afvalverwerking bevat bedrijven die actief zijn op de terreinen afvalinzameling, afvalbehandeling, verhandelen van afval en verwerken van afval om het zoveel mogelijk geschikt te maken voor hergebruik. Binnen deze deelsector is een groot deel gericht op dienstverlening aan bedrijven, bijvoorbeeld bouwbedrijven. De deelsector is verantwoordelijk voor 25% van de omzet in de sector overige dienstverlening. De grootste deelsector is de overige dienstverlening met aandelen van 53% in het totale aantal ondernemingen, 48% in de totale werkgelegenheid en 42% in de totale omzet. Binnen deze deelsector vallen reparatiebedrijven van consumentenartikelen (schoenen, meubels, elektronica e.d.), wasserijen en stomerijen, kappers, schoonheidssalons en sauna s, uitvaartbedrijven, maar ook bedrijven met een ideëel doel. In de laatste categorie moet worden gedacht aan werkgevers- en werknemersorganisaties, politieke partijen, goede doelen en andere belangenorganisaties. De overige dienstverlening is sterk gericht op het binnenland, wat ook blijkt uit het aandeel van 1% in de exportomzet. 4

5 overige dienstverlenin g totale marktsector aandeel van de overige dienstverlening in de marktsector 20% 42% Overige dienstverlening 15% 16% 10% 25% Afvalverwerking 5% 0% 6% 3% 1% 4% 33% Cultuur, sport en recreatie overige dienstverlening (groei)krimpers totale marktsector 57% 61% 13,1% 12,1% 6% 5% gelijkblijvers 9,5% 8,0% 7,6% 7,0% 36% 34% groeiers 0,2% 0,6% Bron: Prognoses Kerngegevens MKB, Bedrijvendynamiek & Werkgelegenheid (periode ), Panteia,

6 De sector in het nieuws De overige dienstverlening komt als sector gedurende het jaar niet zo vaak in het nieuws. De verschillende deelsectoren komen echter wel regelmatig naar voren. Bezuinigingen in de cultuursector De cultuursector haalde de afgelopen periode vooral het nieuws door de bezuiniging ter grootte van 200 miljoen (vb. De Gelderlander, VVD: Cultuursector gezonder na bezuiniging van 200 miljoen, 11 november 2013). De meningen in politiek en maatschappij zijn er verdeeld over of de bezuinigingen van grote invloed zijn op de sector en of de bezuinigingen op subsidies in dit geval terecht zijn (Nu.nl, PvdA verwijt VVD gebrek aan visie cultuurbeleid, 11 november 2013). Aantal faillissementen blijv end hoog Het aantal faillissementen in de overige dienstverlening heeft een sterke groei laten zien sinds de economische crisis toesloeg. Vooral in de deelsectoren cultuur, sport en recreatie en overige dienstverlening nam het aantal faillissementen vanaf 2009 sterk toe (zie onderstaande figuur). Het hoge aantal faillissementen lijkt ook in 2013 een vervolg te krijgen, gezien het feit dat er tot en met het derde kwartaal al 210 keer faillissement is uitgesproken. Ontwikkeling [G1]uitgesproken faillissementen in de overige dienstverlening naar deelsectoren, Bron: Panteia o.b.v. CBS, 2013 *) tot en met het derde kwartaal Veel zzp ers in de overige dienstverlening De dynamiek in de overige dienstverlening is groot. In 2012 startten nieuwe bedrijven, wat een aandeel betekent van 12,1% in het totale aantal starters in Nederland. Vooral het aantal zzp ers in de overige dienstverlening neemt toe. Dit wordt vooral verklaard door de relatief lage toetredingsdrempels (de benodigde investeringen zijn vaak gering) en door de grote keuzevrijheid als het gaat om het invullen van de eigen werktijden (Rabobank, Dienstverlening, 18 november 2013). 6

7 Overige dienstverlening en de lokale overheid De ondernemers in de overige dienstverlening kregen in het afgelopen jaar ook te maken met de wijziging van de Winkeltijdenwet. Per 1 juli 2013 bepalen gemeenten hoeveel zondagen per jaar de winkels open mogen zijn (Eerste Kamer, Gemeenten mogen koopzondagen voortaan zelf regelen, 28 mei 2013). Vooral voor de deelsector overige dienstverlening, waaronder kappers en schoonheidsspecialisten vallen, kan dit betekenen dat zij de bedrijven vaker op zondag kunnen openen. De meningen in veel gemeenteraden in Nederland blijken verdeeld: sommige gemeenten behouden de oude aantallen koopzondagen en andere geven de vrije hand aan de winkeliers en dienstverleners. In enkele gemeenten voeren politieke partijen (dichtbij.nl, Peiling CDA: Winkeliers Barendrecht tegen koopzondagen, 21 november 2013) of onderzoeksbureaus onderzoek uit naar het draagvlak onder de ondernemers voor verruiming van de winkeltijden (De Rijnpost, Onderzoek naar koopzondag Veenendaal geeft geen duidelijkheid, 14 november 2013). Uit onderzoek van de Kamer van Koophandel komt naar voren dat de helft van de zzp ers (meer) opdrachten wil van de (lokale) overheid. De lokale overheid kan daarnaast een belangrijke rol vervullen bij het vinden van de juiste werkruimte. Ruim een derde van de zzp ers in het onderzoek geeft aan op dit terrein problemen te ondervinden en tegelijkertijd heeft meer dan de helft (52%) van de zzp ers met verhuisplannen een voorkeur voor de eigen wijk of gemeente (KvK, Groeikansen voor zzp ers en het kleinbedrijf, juli 2013). De kansen en uitdagingen Kansen De klant centraal De kritische klant van vandaag verwacht nog meer professionaliteit, maatwerk en betrokkenheid van zijn partner in business, zo constateert de Rabobank (Rabobank, Dienstverlening). Bedrijven in de overige dienstverlening zullen dus meer dan ooit de behoeften van de consument in het oog moeten houden. In verschillende branches wordt dit de laatste jaren zichtbaar. Zo besloot een sportschool in Rotterdam om 24 uur per dag open te zijn om de consument op ieder moment van de dag de mogelijkheid te bieden om te gaan sporten (AD, Sportschool Anytime Fitness is 24 uur per dag open, 4 november 2013). Klanten kunnen daarnaast een belangrijke rol krijgen in het bedrijf door hen om hun mening en ideeën te vragen. Vooral in de consumentgerichte branches is de mening van de klant bruikbaar voor de eigen dienstverlening en voor het doorvoeren van innovaties. De laatste drie jaar blijven de innovaties in de overige dienstverlening achter bij het gemiddelde in het MKB. Zo bracht circa een op de vijf MKB-bedrijven in de overige dienstverlening nieuwe producten of diensten op de markt (tegen 27% in het totale MKB) en introduceerde slechts 7% producten en/of diensten die nieuw zijn voor de sector (13% in totaal MKB). Ruim een derde (35%) van de MKBbedrijven in de overige dienstverlening geeft aan in de afgelopen drie jaar vernieuwingen of verbeteringen te hebben doorgevoerd in de interne bedrijfsprocessen, 7

8 terwijl dit in het totale MKB 43% is (Panteia, Determinanten bedrijfsprestaties MKB, 2013). Bestedingen van de consument aan vrije tijd staan onder druk Een gemiddeld Nederlands huishouden besteedt jaarlijks rond de 20% van zijn besteedbare inkomen in de vrijetijdseconomie. ING ziet 6 belangrijke trends en ontwikkelingen in de sector (ING, Trends en ontwikkelingen Leisure, 2013): Toenemende concurrentie op prijs; De consument heeft controle door het gebruik van internet; Opkomst van sociale media; Maatschappelijk verantwoord ondernemen; Vergrijzing van de bevolking; Schaalvergroting binnen de vrijetijdseconomie. Door de grote verscheidenheid aan bedrijven binnen deze deelsector, verschilt het per bedrijf met welke trends en ontwikkelingen men het meest te maken heeft en hoe hierop kan worden ingespeeld. Ook in deze economisch lastige periode kunnen bedrijven succes boeken door zich te specialiseren of juist door het aanbod te verbreden. Een uitvaartonderneming kan zich bijvoorbeeld richten op goedkopere uitvaarten of zich juist verbreden door ook natuurbegrafenissen aan te bieden. Daarnaast kan bij overige dienstverleners de focus worden gelegd op de diensten die worden geleverd en hoe die aansluiten bij verschillende groepen consumenten (segmentatie). Schoonheidsspecialisten en kappers kunnen bijvoorbeeld per groep consumenten (ouderen, jongeren, mannen, vrouwen) verschillende producten aanbieden die aansluiten bij hun specifieke behoeften. Trends in de uitvaartbranche De uitvaartbranche kreeg enige jaren geleden (periode ) te maken met een afnemend sterftecijfer en daarmee een krimpende markt. Inmiddels is het sterftecijfer weer gestegen tot ongeveer het niveau van 2003 (zie onderstaande figuur). In de periode van daling van het sterftecijfer zijn veel uitvaartbedrijven op zoek gegaan naar alternatieve inkomstenbronnen zoals uitvaartverzekeringen. Ontwikkeling sterftecijfer in Nederland, Totaal overledenen Bron: Panteia o.b.v. CBS,

9 Bij de uitvaarten zijn de laatste jaren enkele trends zichtbaar geworden: ABN Amro constateert dat door de daling van het aantal sterfgevallen en tegelijkertijd de groei van het aantal bedrijven en vestigingen de prijzen en ma r- ges in de sector flink onder druk kwamen. Dit leidde er tevens toe dat er uitvaartalternatieven op de markt kwamen met goedkope begrafenis- of crematiepakketten (ABN Amro, Uitvaartbedrijven, 2012); Naast de goedkope uitvaarten ziet Monuta de laatste tijd een groeiende belangstelling voor natuurbegraven: het begraven van een overledene of van zijn of haar as op een natuurbegraafplaats (Monuta, Monuta gaat samenwerking aan met 6 natuurbegraafplaatsen, 30 september 2013). In Nederland zijn op dit moment 10 natuurbegraafplaatsen. In 2013 worden naar verwachting circa 600 personen op natuurbegraafplaatsen begraven. De natuurbegraafplaatsen wijken onder andere af van reguliere begraafplaa t- sen in de ordening van de graven (er zijn geen rijen) en het gebruik van natuurlijke of geen grafmonumenten. Zaken als de aanwezige voorzieningen, de kosten van de graven en de grafduur verschillen ook bij natuurbegraafplaatsen onderling en hierin kan de consument dus eigen keuzes maken. Naar verwachting wordt het vanaf juli 2014 mogelijk om digitaal aangifte te doen van een overlijden. Voor uitvaartondernemingen wordt het mogelijk gemaakt om via eherkenning (zodat overheidsorganisaties weten met welk bedrijf ze te maken hebben en of medewerkers gemachtigd zijn namens het bedrijf te handelen) de aangifte van het overlijden digitaal te verzorgen. Dit bespaart de uitvaartbranche veel tijd en daarmee administratieve lasten. Uitdagingen Bezuinigingen met ondernemerschap te lijf De bezuinigingen van de overheid op kunst en cultuur zorgen ervoor dat steeds meer bedrijven in de deelsector cultuur, sport en recreatie op zoek moeten naar een ander verdienmodel. De consument of gebruiker zal een grotere financiële bijdrage moeten gaan leveren om de teruggang in subsidiegelden te compenseren. De bezuinigingen van de landelijke overheid gaan inmiddels ook hun weg vinden naar de gemeenten die ook maatregelen moeten treffen om het huishoudboekje op orde te brengen. Daarbij komen ook de uitgaven aan lokale voorzieningen onder druk te staan. Om te overleven zijn zakelijke kwaliteit en ondernemerschap ook in deze sector steeds belangrijker. De gemeente Amsterdam heeft aandacht besteed aan cultureel ondernemerschap in de Hoofdlijnennota In de nota wordt de culturele instellingen gevraagd om een heldere missie op te stellen en een visie weer te geven op hun publiek. Daarnaast wordt verwacht van de gesubsidieerde instellingen dat zij in 2016 ten minste 25% eigen inkomsten verwerven. Zij dienen ook de samenwerking aan te gaan met partijen die artistiek, zakelijk of wat betreft het bereiken van de doelgroep (publiek) een meerwaarde hebben. Toenemende concurrentie de baas De overige dienstverlening heeft net als veel andere sectoren te maken met een toenemende concurrentie en druk op de prijzen. De concurrentie in de overige dienstverlening komt vooral van bedrijven binnen de eigen branche en men ondervindt in de overige dienstverlening relatief wat vaker dan gemiddeld in het MKB concurrentie van particulieren (Panteia, MKB-Beleidspanel, 2012). In dit laatste geval zal het vooral gaan om thuiskappers, schoonheidsspecialisten en dergelijke die worden gezien als directe concurrenten. Om deze concurrentie het 9

10 hoofd te bieden, kunnen MKB-bedrijven in de overige dienstverlening verschillende maatregelen treffen. Duurzaamheid vooral in afvalverwerk ing belangrijk thema Binnen de Europese Unie behoort Nederland tot de top 3 van landen die hun afval duurzaam verwerken. Het gaat hierbij om het gemeentelijke afval, waarvan 61% wordt gerecycled of gecomposteerd. Alleen Oostenrijk en Duitsland gaan Nederland voor op deze ranglijst, met respectievelijk 63% en 62% (Duurzaam Bedrijfsleven, Nederland in top drie duurzame afvalverwerking, 7 maart 2013). Uit onderstaande figuur blijkt dat de hoeveelheid verwerkt afval die op de stort wordt gebracht in de afgelopen 20 jaar aanzienlijk is gedaald. De hoeveelheid die wordt verbrand, neemt in dezelfde periode toe en de hoeveelheid die wordt vergist of gecomposteerd, blijft ongeveer gelijk (Rijkswaterstaat, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Afvalverwerking in Nederland, gegevens 2012, 4 oktober 2013). Overzicht verwerkte hoeveelheden afvalstoffen per verwerkingsmethode, Bron: Rijkswaterstaat, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, 4 oktober 2013 In de Nederlandse industrie wordt op dit moment werk gemaakt van het zogenaamde omgekeerd inzamelen. Afval dat recyclebaar is, wordt opgehaald (denk aan papier, karton, plastic), restafval moet worden weggebracht naar containers in de buurt. De Vereniging van Afvalbedrijven noemt daarnaast nog een tweede pilot om het inzamelen van afval te verduurzamen: afvalinzamelaars halen meerdere (droge) soorten afval op in een container bij de huizen. Vervolgens worden deze soorten (bijvoorbeeld papier, textiel en kunststoffen) machinaal gesorteerd. Een andere vorm van verduurzamen in de afvalverwerking, is de verduurzaming van het transport. Vuilniswagens rijden bijvoorbeeld op groen gas dat wordt opgewekt met het gft-afval dat zij inzamelen. Daarnaast wordt er meer vervoerd met langere voertuigen of duurzamere modaliteiten (spoor of schip) en worden geavanceerde ICT-systemen toegepast om de transportafstanden te verkorten (Vereniging van Afvalbedrijven, Inzameling). 10

11 De kracht van het MKB Vrijwel alle bedrijven in de overige dienstverlening behoren tot het midden- en kleinbedrijf. De kleinschaligheid van de sector blijkt ook uit de gemiddelde ondernemingsgrootte van 2 werknemers. In 2012 behaalden de bedrijven in de overige dienstverlening gemiddeld een omzet van 0,2 miljoen. Het aandeel van het MKB in de totale omzet is 66%, wat betekent dat een klein aantal grote bedrijven verantwoordelijk is voor de overige 34% van de totale sectoromzet. Enkele grote bedrijven bevinden zich in de deelsector afvalverwerking: SITA, Van Gansewinkel en Shanks Nederland. Daarnaast hebben ook enkele bedrijven in de cultuur, sport en recreatie (dierentuinen als Blijdorp en Artis en pretparken als De Efteling) een groot deel van deze omzet gerealiseerd. Ook in de sportbranche zijn enkele grotere ketens aanwezig. In de overige persoonlijke dienstverlening bevinden zich veel microbedrijven, zoals schoonheidsspecialisten, pedicures en uitvaartverzorgers. Uit het gemiddelde exploitatiebeeld van de bedrijven in de overige dienstverlening blijkt dat de bruto toegevoegde waarde 46% is van de bruto productie. Een groot deel van de bruto toegevoegde waarde gaat op aan bedrijfskosten, waarvan de loonkosten het grootste deel in beslag nemen. De gemiddelde winst voor belasting bedraagt in 2012 zo n 7% van de bruto productie, terwijl dit in 2008 nog 9% was. Gemiddelde onderneming 2 arbeidsjaren 0,2 miljoen omzet Gemiddeld exploitatiebeeld Bruto productie 100% Verbruik 54% Bruto toegevoegde waarde 46% Bedrijfskosten 39% waarvan loonkosten 28% Winst voor belasting 7% Bron: Prognoses Kerngegevens MKB, Panteia, 2013 Het vooruitzicht Uit de halfjaarprognoses blijkt dat de omzetverwachting negatief is voor de ov e- rige dienstverlening in de jaren 2013 en Wel is de verwachting voor 2014 iets minder negatief dan voor De prognose voor het aantal werknemers is wisselvallig voor 2013 en Voor het eerste halfjaar van 2013 en het eerste halfjaar van 2014 is de verwachting dat het aantal werknemers zal afnemen. De verwachting voor de drie deelsectoren zijn verschillend: in de deelsector cultuur, sport en recreatie wordt in 2013 een afname verwacht van de afzet met 2% en in 2014 met 0,5%. Voor de afvalverwerking wordt verwacht dat de afzet in beide jaren gelijk zal blijven. De deelsector overige dienstverlening zal naar verwachting in ,25% minder afzetten en in ,75%. 11

12 Bron: Prognoses kerngegevens MKB, Panteia, 2013 Bezuinigingen en bestedingen van de consument bepalen de toekomst Voor een belangrijk deel zijn de bezuinigingen die door de overheid worden doorgevoerd en de bestedingen die consumenten wel of niet doen van grote invloed op de toekomst van de overige dienstverlening. Ten aanzien van de bezuinigingen is recent het Herfstakkoord gesloten waarmee weer extra bezuinigingen worden doorgevoerd waarvan ook de overige dienstverlening de effecten zal ervaren. Het CBS ziet echter in haar meest recente meting dat het consumentenvertrouwen na lange tijd weer aan het verbeteren is (CBS, Consumenten positiever over economie, 2013). Consumenten blijken vooral minder somber over de economische situatie in de komende 12 maanden. Ook over hun eigen financiële situatie zijn consumenten minder negatief dan de afgelopen maanden. 12

13 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A Internationale benchmark ondernemerschap Tabellenboek A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A Innovatie en internationalisering in het MKB A Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode A Fulfilment van online verkoop A De overheid als klant van het MKB A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A De innovativiteit van het MKB in 2013 A Monitor buitenlandse investeringen MKB A Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A Verschillen tussen uitzendondernemingen A Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A Exportindex MKB. Ontwikkelingen A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Inkomens Zelfstandigen 2012 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A Monitor Inkomens Ondernemers A Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A Innoveren achter de schermen A De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A Minirapportage biomaterialen A Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A Kleinschalig ondernemen

14 A Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A Administratieve lasten MKB A Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A Topsectoren: beeld en ontwikkeling A April 2013 MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 A Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A Intellectueel eigendom topsectoren A MKB verdeeld over kabinetsbeleid A Topsectoren in beeld A Concurrentie in het MKB A Alles flex, is dat een mismatch? A Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A Wie wordt werkgever? A Oudedagsvoorziening in het MKB A Benchmark klanten Qredits A De waarde van sociaal ondernemerschap A Grondstofschaarste? A Gezocht: werklocatie 3.0 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en Update december A Financiering van innovatie in het MKB A Samen starten A Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A Financieringsmonitor topsectoren 2012 A Ondernemen zonder personeel A Meer innovatie door buitenlanders?! A Meerwaarde van studentbedrijven A Duurzaam ondernemen in het MKB A Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A Gebruikers en communities A Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A Monitor Inkomens Ondernemers A Een typologie van ondernemers met lage inkomens A Kleinschalig Ondernemen 2012 A Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A Vergrijzing en ondernemerschap A Hoe werken bedrijven samen in projecten? A Ondernemen in de Sectoren 2011 A Zelfbewust een Zelfstandige Positie A Kerngegevens MKB 2011 A Financieringsmonitor 2011 A Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf A Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A Ondernemen voor de toekomst A Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A Uitvinders in Nederland 14