HET LEVENSVERZEKERINGSCONTRACT ALS INSTRUMENT VAN SUCCESSIEPLANNING. Masterproef van de opleiding. Master in de rechten

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Academiejaar HET LEVENSVERZEKERINGSCONTRACT ALS INSTRUMENT VAN SUCCESSIEPLANNING Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Laurens De Cock Studentennr Promotor: Prof. dr. J. Bael Co-promotor: Mevr. H. Baert

2 INHOUDSOPGAVE INLEIDING WAT IS EEN LEVENSVERZEKERING: HISTORIEK EN ALGEMENE PRINCIPES Historiek Definitie Toepasselijke wetgeving Redenen om een levensverzekering af te sluiten Onderscheid afhankelijk van het verzekerde risico De zuivere levensverzekering De verzekering bij leven De gemengde levensverzekering Indeling van de levensverzekeringen per groep van activiteit en per verzekeringstak De partijen, hun rechten en hun plichten De verzekeraar De verzekeringnemer De verzekerde De begunstigde (het beding ten gunste van een derde) FISCALE ASPECTEN VAN DE LEVENSVERZEKERING Inkomstenbelastingen De uitkeringen De premiebetaling... 24

3 2.2 Successierechten Overdracht bij overlijden Overdracht ter gelegenheid van het overlijden (artikel 8 W. Succ.) DE LEVENSVERZEKERING EN HET HUWELIJKS-VERMOGENSRECHT Rechten van de echtgenoot van de verzekeringnemer bij de uitkering van de verzekeringsprestaties Het wettelijk kader Het arrest van het Arbitragehof van 26 mei Rechten van de echtgenoot van de verzekeringnemer bij de aanduiding van de begunstigde DE LEVENSVERZEKERING EN HET ERFRECHT Rechten van de erfgenamen van de verzekeringnemer met betrekking tot inkorting Het wettelijk kader Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 (Arrest nr. 96/2008) Rechten van de erfgenamen van de verzekeringnemer met betrekking tot inbreng Het wettelijk kader Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010 (Arrest nr. 147/2010)59 5 DE LEVENSVERZEKERING EN SUCCESSIEPLANNING Schenking gevolgd door een levensverzekering De schenking (als techniek van successieplanning) Beding ten behoeve van zichzelf De conventionele terugkeer (ontbindende voorwaarde van vooroverlijden van de begiftigde)... 66

4 5.1.4 Last van lijfrente of periodieke uitkering Verplicht sluiten van een levensverzekering Schenking van het voordeel van een verzekeringscontract Schenking van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst (schenking van de levensverzekering of verzekeringsgift) De successierechtenverzekering De levensverzekeringstontine (levensverzekering met twee verzekeringsnemers en twee verzekerden) De levensverzekering ingebracht in een burgerlijke maatschap De burgerlijke maatschap Successieplanning met een burgerlijke maatschap De burgerlijke maatschap en de levensverzekering De burgerlijke maatschap als verzekeringnemer? Bescherming tegen schuldeisers CONCLUSIE BIBLIOGRAFIE... 94

5 DANKWOORD Deze masterproef kon slechts tot stand komen dankzij de hulp en steun van een heel aantal mensen. In de eerste plaats dien ik mijn ouders, grootouders en broer te bedanken voor de onvoorwaardelijke steun gedurende mijn opleiding. Hun steun was onontbeerlijk om mijn studies en deze masterproef tot een goed einde te brengen. Speciaal wil ik mijn grootvader en mijn moeder bedanken voor het nalezen van dit werk. Verder ben ik bijzondere dank verschuldigd aan professor dr. Jan Bael die mij de kans gaf om een masterproef te schrijven over dit onderwerp. Graag ook een woord van dank aan mevrouw Herlinde Baert bij wie ik terecht kon met al mijn vragen. Haar tips en suggesties waren uiterst belangrijk om deze thesis tot een goed einde te brengen. Mijn dank gaat ook uit naar mijnheer Geert Eembeeck van Allianz verzekeringen, mijnheer Joachim Christiaens van Generali verzekeringen, mijnheer Patrick Broeckhove van AG verzekeringen, mevrouw Sabrina Van Roy van BNP Paribas Fortis en notarieel juriste Hilde Van Rengen voor de informatie die zij mij bezorgd hebben. Tot slot gaat mijn dankbaarheid uit naar mijn vrienden voor de aanmoedigingen, de interesse en voor de broodnodige ontspanningsmomenten.

6 INLEIDING 1 De laatste twintig jaar is er meer en meer aandacht voor successieplanning of estate-planning. Men bereidt, tijdens het leven, de overgang van zijn vermogen door overlijden voor met de bedoeling dat die overgang zowel op civielrechtelijk als op fiscaalrechtelijk vlak optimaal zou kunnen verlopen. 1 De reden om een successieplanning uit te werken is dus tweeledig, enerzijds wenst men zijn vermogen in optimale omstandigheden aan bepaalde personen over te dragen, anderzijds wenst men dat te doen op een fiscaal zo gunstig mogelijke wijze. Het is dus van belang dat er niet alleen aandacht besteed wordt aan een fiscale optimalisatie, veelal spelen ook andere motieven mee om een gedetailleerde successieplanning uit te werken: men wil bepaalde reservataire erfgenamen proberen te onterven, de gelijkheid tussen zijn erfgenamen doorbreken, na een schenking een zekere controle over zijn vermogen behouden, zich van een inkomen uit de bij leven geschonken goederen verzekeren, enz. In wat volgt, ga ik dieper in op de vraag welke rol de levensverzekering hierin kan spelen. 2 Bij wijze van inleiding ga ik eerst kort in op de algemene beginselen van de levensverzekering. De verschillende categorieën levensverzekeringen en de rechten en plichten van de partijen die betrokken zijn bij een levensverzekeringscontract zijn van belang voor een goed begrip van hetgeen verder aan bod komt. Vervolgens komen de fiscale aspecten van de levensverzekering ter sprake. Het is evident dat de successierechten, in het bijzonder de fiscale fictiebepaling uit artikel 8 van het wetboek der successierechten, in dit kader uiterst belangrijk zijn. Verder komen het arrest van het Arbitragehof met betrekking tot de levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht en de arresten van het Grondwettelijk Hof met betrekking tot het erfrecht aan bod. In de laatste delen ga ik dieper in op de mogelijkheden die een levensverzekering in een successieplanning biedt: om een patrimoniumoverdracht te realiseren, als controlemiddel om een conventionele terugkeer te garanderen of om aan de betaling van een lijfrente na een 1 N. GEELHAND DE MERXEM, Cursus successierechten, , 7.

7 schenking te voldoen, in de combinatie met een maatschap, als beschermingsinstrument tegen schuldeisers, in de vorm van een levensverzekeringstontine, als successierechtenverzekering, op de schenking van het voordeel van het verzekeringscontract, de verzekeringsgift, enz.

8 1 WAT IS EEN LEVENSVERZEKERING: HISTORIEK EN ALGEMENE PRINCIPES 1.1 Historiek 3 De levensverzekering vindt zijn oorsprong in de zeevaart. De verzekering op het menselijk leven is immers ontstaan uit de contracten die werden gesloten om de betaling van losgelden die, in ruil voor de vrijlating van op de Middellandse Zee, door zeerovers werden geëist van de gevangen genomen zeelieden. Later verzekerde men zich, los van de zeevaart, voor de gevolgen van vroegtijdig overlijden of tegen de gevolgen van lang leven. In het begin werd het levensverzekeringscontract wel als immoreel beschouwd omdat men het principe dat het menselijk leven buiten de handel is 2, verkeerd toepaste. Onder andere hierdoor was de levensverzekering lange tijd verboden. 3 4 In de toekomst zal de levensverzekering een belangrijke rol kunnen spelen als middel om de vergrijzingsproblematiek aan te pakken. In België zijn er immers drie pijlers die bescherming bieden tegen het risico van overleven: het wettelijk pensioenstelsel 4, de extralegale pensioenvoorziening in het bedrijfsleven (groepsverzekering) en het individueel pensioensparen waartoe de levensverzekering behoort. Vandaag de dag ligt de nadruk op de eerste pijler. Aangezien we in de toekomst met een vermindering zitten van het aantal bijdrageplichtigen 5 zal het zwaartepunt waarschijnlijk moeten verschuiven van de eerste naar de tweede en de derde pijler. Dat is ook de reden waarom de bevolking van overheidswege op fiscaal vlak 6 sterk gestimuleerd wordt om zich individueel te verzekeren tegen de financiële kost die ouder worden met zich meebrengt. 2 Artikel 1128 B.W. 3 M. FONTAINE, Verzekeringsrecht, Brussel, Larcier, 1999, Het wettelijk pensioen steunt op het repartitie- of omslagstelsel, de pensioenen worden betaald door de actieve bevolking, er worden dus geen reserves voor later aangelegd. 5 Een smaller wordende basis van actieven, waarop de bevolkingspiramide rust, die de oplopende kosten van pensioenen en gezondheidszorg moeten dragen. 6 Zie infra nr. 30 8

9 1.2 Definitie 5 Artikel 97 van de wet op de landverzekeringsovereenkomsten 7 omschrijft de levensverzekering als volgt: Een persoonsverzekering waarbij het zich voordoen van het verzekerd voorval alleen afhankelijk is van de menselijke levensduur. Die verzekering heeft uitsluitend de uitkering van een vast bedrag tot voorwerp. Indien men voorvermeld artikel samenleest met de definities van artikel 1 WLVO kan men de levensverzekering omschrijven als: Een overeenkomst waarbij de verzekeraar zich er toe verbindt, tegen betaling van premies, hetzij aan de verzekeringnemer, hetzij aan een begunstigde, een vast bedrag of een lijfrente uit te keren, hetzij bij het overlijden van de verzekerde, hetzij bij leven op een vooraf bepaald tijdstip. 8 Er kan dus enkel en alleen sprake zijn van een levensverzekering als het verzekerde risico afhangt van de menselijke levensduur. 9 De levensverzekering is dus een persoonsverzekering aangezien de verzekeringsprestatie en/of de premie afhankelijk is van een onzeker voorval dat iemands leven of fysieke integriteit aantast. 10 Met de woorden tot uitkering van een vast bedrag bedoelt men niet dat het monetair bedrag van de verzekeringsprestatie vast moet zijn. Aangezien de schade die voortvloeit uit de aantasting van de fysieke integriteit moeilijk objectief waardeerbaar is, duidt deze bewoording er enkel op dat de uitkering van de verzekeraar niet afhankelijk is van de omvang van de schade die de verzekerde gebeurtenis veroorzaakt. 11 Indien men deze woorden toch anders zou interpreteren zou dit de facto willen zeggen dat de tak 23 verzekeringen 12 geen levensverzekeringen zijn. 7 Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992 (hierna verkort WLVO). 8 J. VAN DEN HEUVEL, Liber amicorum Jozef Van Den Heuvel, Antwerpen, Kluwer, 1999, L. MAES, H. DE CNIJF en L. DE BROECK, Fiscaal Praktijkboek Indirecte belastingen , Mechelen, Kluwer, 2007, H. DE MUYNCK, Verzekeringswezen in België, Gent, Academia press, 2004, P. VAN EESBEECK, Levensverzekering/Algemeen juridisch kader in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Handboek Estate Planning, 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2006, Zie infra nr. 12 9

10 Top 15 van de Belgische levensverzekeraars in 2009: Bron: Toepasselijke wetgeving 13 6 De levensverzekering wordt vooral geregeld door de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomt 14 : De bepalingen uit de verzekeringswet die op alle soorten landverzekeringen van toepassing zijn, dat zijn de artikelen 1-36 WLVO en WLVO, behalve de uitdrukkelijke afwijkingen zoals: artikel 104 WLVO 15 (niet-betaling van de premie), artikel 30 WLVO (duur van de overeenkomst), enz. De voor alle persoonsverzekeringen gemeenschappelijke bepalingen uit artikel WLVO. De bijzondere bepalingen van de levensverzekeringsovereenkomsten uit artikel WLVO. 13 P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus Zie infra nr

11 De levensverzekering is ook onderworpen aan het koninklijk besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit Redenen om een levensverzekering af te sluiten 7 Er zijn diverse redenen waarom men een levensverzekering afsluit. Binnen het enorm grote aanbod van levensverzekeringen is er echter altijd één van volgende risico s waartegen men zich wil verzekeren 17 : Het risico om vroeg te sterven en personen in een behoeftige toestand achter te laten. Het risico om lang te leven en dus nood te hebben aan een blijvend inkomen. Korter verwoord: jong sterven is dramatisch, lang leven is belastend 18 vandaar dat men, afhankelijk van het verzekerd risico dat men wil verzekeren 19, een bepaalde soort levensverzekering afsluit. De zuivere levensverzekering hoort bijvoorbeeld bij het eerste risico, deze keert een kapitaal uit bij het overlijden van het verzekerd hoofd. De verzekering bij leven sluit daarentegen aan bij het tweede risico. Deze keert een kapitaal uit op een bepaalde leeftijd, bijvoorbeeld op de dag dat men 65 jaar wordt. Vandaag wordt de levensverzekering veelal gebruikt als ideaal instrument om te sparen of om vermogens over te dragen, daar ga ik verder dieper op in Onderscheid afhankelijk van het verzekerde risico 21 8 Afhankelijk van de verzekerde risico s kan men een onderscheid maken tussen de zuivere levensverzekering of de verzekering bij overlijden, de verzekering bij leven en een mengvorm tussen de twee, de gemengde levensverzekering. 16 Koninklijk besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november L. DEVLAMYNCK, Cursus verzekeringen, 2009, L. SCHUERMANS, Grondslagen van het Belgisch verzekeringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2001, Zie infra nr Zie infra nr Dit onderscheid wordt gemaakt bij levensverzekeringen die op individuele wijze worden afgesloten, niet bij de collectieve levensverzekeringscontracten. 11

12 1.5.1 De zuivere levensverzekering 9 Een zuivere levensverzekering of de verzekering bij overlijden is een verzekeringsovereenkomst waarbij het kapitaal wordt uitbetaald bij het overlijden van het verzekerd hoofd. Men kan hierbij een onderscheid maken tussen de tijdelijke verzekeringen waarbij de verzekeraar slechts moet uitkeren indien het overlijden plaatsvindt voor een bepaalde datum 22 ; de verzekering voor het hele leven waarbij de verzekeraar bij het overlijden steeds verplicht is om tot uitkering over te gaan en de verzekering bij overleven, waarbij de verzekeraar ertoe verplicht is om een kapitaal of lijfrente te betalen aan een in het verzekeringscontract aangewezen persoon, de begunstigde of overlevende, in het geval de verzekerde overlijdt voor de begunstigde. Een tijdelijke verzekering wordt dikwijls afgesloten voor een periode waarin het risico op overlijden groter dan normaal is, bijvoorbeeld door het uitoefenen van een gevaarlijk beroep. Een andere reden om een dergelijke verzekering af te sluiten kan zijn dat de verzekerde vindt dat hij op een bepaalde leeftijd toch voldoende bestaansmiddelen zal hebben om zijn nabestaanden te onderhouden. In dat geval is er geen behoefte meer aan de zekerheid die een levensverzekering biedt, het verzekerde risico is dan kleiner of onbestaande geworden zodanig dat er ook geen verzekeringsdekking meer nodig is. 25 Bij de verzekering voor het hele leven is er enkel onzekerheid over het ogenblik waarop het risico zich zal voordoen. De verzekering voor het hele leven kent meerdere modaliteiten. Er kunnen bijvoorbeeld meerdere verzekerde hoofden zijn. Het bedongen kapitaal gaat dan naar de overlevende of wordt maar betaald na de twee overlijdens. Dit lijkt op de voorvermelde verzekering bij overleving, het verschil is echter wel dat er in dat geval maar één verzekerd hoofd is terwijl het andere hoofd de begunstigde is De schuldsaldoverzekering is hier een variante op. Ze beschermt de schuldeiser tegen het voortijdig overlijden van zijn schuldenaar. De verzekeraar moet het saldo van de lening betalen in geval van overlijden van de verzekerde voordat het geleende kapitaal volledig is afbetaald. 23 L. MAES, H. DE CNIJF en L. DE BROECK, Fiscaal Praktijkboek Indirecte belastingen , Mechelen, Kluwer, 2007, J. VAN DEN HEUVEL, Liber amicorum Jozef Van Den Heuvel, Antwerpen, Kluwer, 1999, M. FONTAINE, Verzekeringsrecht, Brussel, Larcier, 1999, M. FONTAINE, Verzekeringsrecht, Brussel, Larcier, 1999,

13 1.5.2 De verzekering bij leven 10 Indien men daarentegen spreekt van de verzekering bij leven wordt het kapitaal slechts uitbetaald indien de verzekerde op de vervaldag van het verzekeringscontract nog in leven is, dat is bijvoorbeeld op het ogenblik dat de verzekerde de leeftijd van 65 jaar bereikt. Deze verzekering kan ook de betaling van een lijfrente beogen, in dat geval verbindt de verzekeraar er zich toe, tegen betaling van een kapitaal, een rente uit te keren tot op het ogenblik van het overlijden van één of meer personen. 27 Indien de verzekerde voortijdig overlijdt, is er niets verschuldigd. De verzekering bij leven is dus interessant voor personen die voor financiële zekerheid willen zorgen voor op het moment dat ze met pensioen gaan maar die zich in mindere mate bekommeren over mogelijke financiële problemen die hun nabestaanden kunnen ondervinden door hun vroegtijdig overlijden De gemengde levensverzekering 11 De gemengde levensverzekering is de verzekering waarbij het kapitaal wordt uitbetaald ofwel bij het overlijden voor het bereiken van een bepaalde datum of leeftijd ofwel bij het bereiken van een bepaalde datum of leeftijd. 28 Dit is dus gewoon een mengvorm, in eenzelfde contract, van de zuivere levensverzekering en de verzekering bij leven. Net zoals in de verzekering voor het hele leven moet de verzekeraar bij een gemengde levensverzekering zijn verbintenis dus in elk geval uitvoeren. 29 Naast de voorvermelde gewone gemengde levensverzekering bestaat er ook nog de verzekering met vaste termijn 30 : de verzekeraar zal dan op een bepaald tijdstip een bepaald kapitaal moeten uitkeren, ongeacht of de verzekerde op dat moment nog in leven is. De gemengde levensverzekering is de populairste vorm van de levensverzekeringen. 27 J. VAN DEN HEUVEL, Liber amicorum Jozef Van Den Heuvel, Antwerpen, Kluwer, 1999, N. LABEEUW en B. VERDICKT, Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten, TEP 2009, afl. 2, L. MAES, H. DE CNIJF en L. DE BROECK, Fiscaal Praktijkboek Indirecte belastingen , Mechelen, Kluwer, 2007, J. VAN DEN HEUVEL, Liber amicorum Jozef Van Den Heuvel, Antwerpen, Kluwer, 1999,

14 1.6 Indeling van de levensverzekeringen per groep van activiteit en per verzekeringstak Het KB van 22 februari deelt alle soorten verzekeringen op in verschillende takken. De levensverzekeringen behoren tot de groep van activiteiten leven. Binnen deze groep vindt men onder andere de volgende takken terug: Tak 21: levensverzekeringen, niet verbonden met beleggingsfondsen, met uitzondering van bruidsschats- en geboorteverzekeringen. Dit is de klassieke levensverzekering waarbij een contractueel vaststaand kapitaal wordt uitgekeerd aan de begunstigde. Deze verzekeringen bieden dus een gewaarborgd rendement. Tak 23: levens-, bruidsschats- en geboorteverzekeringen in verband met beleggingsfondsen. Dit is eigenlijk een verzekeringsproduct en een beleggingsproduct tegelijk. Deze verzekering is immers gekoppeld aan een beleggingsfonds 33 dat belegt in obligaties, aandelen, vastgoed, enz. In tegenstelling tot de tak 21 levensverzekeringen bieden deze levensverzekeringen dus geen rendementsgarantie, men weet dus niet vooraf hoeveel men precies zal krijgen. 34 Het financiële risico wordt dus overgedragen van de verzekeraar naar de verzekeringnemer. De andere takken binnen deze groep spelen in het kader van deze bijdrage weinig rol omdat het geen echte levensverzekeringen zijn. Het verzekerde risico hangt bij deze takken onder andere niet alleen af van de levensduur van de verzekerde Volgens art van de wet van 9 juli 1975 betreffende de controle der verzekeringsondernemingen gebeurt de prudentiële controle, het beheer en de boekhouding van de verzekeringsinstellingen per tak of per groep van takken, bepaald door de koning. Op die manier kan een deficiet in één tak een andere tak bijvoorbeeld niet besmetten. Dit is één van de redenen waarom men de verzekeringsproducten indeelt per tak. 32 Koninklijk besluit van 22 februari 1991 houdende algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april Een beleggingsfonds verzamelt het geld van spaarders om het te beleggen in effecten zoals obligaties, opties of aandelen. VAN GOMPEL definieert een beleggingsfonds als een geheel van belegginswaarden, gevormd en beheerd door financiële experts ten behoeve van beleggers die besluiten hun spaartegoeden samen te brengen. 34 L. VEREYCKEN, Levenpolissen gekoppeld aan beleggingsfondsen: krachtlijnen van de techniek, Life & Benefits 1998, afl. 18, C. DEVOET, Levensverzekering, Technische en juridische aspecten, Mechelen, Kluwer, 2005,

15 Incasso's van de levensverzekeraars in België in miljard euro van 1996 tot 2009 Bron: 13 Op deze grafiek valt duidelijk af te lezen dat de klassieke tak 21 levensverzekering veruit het populairst blijft, wellicht is dit omwille van de zekerheid dat ze biedt ten opzichte van de tak 23 levensverzekering. De populariteit van de tak 23 levensverzekering staat uiteraard in evenredig verband met de economische conjunctuur, indien het goed gaat op de financiële markten kan de belegger een mooie winst maken, indien het slecht gaat kan hij echter een negatief rendement hebben. 1.7 De partijen, hun rechten en hun plichten 14 Er zijn verschillende partijen in een levensverzekeringspolis betrokken: een verzekeraar, een verzekeringnemer, een verzekerde en een begunstigde. De verzekeringnemer, de verzekerde en de begunstigde kunnen één enkele persoon zijn. Men kan echter geen verzekerde en begunstigde bij overlijden 36 tegelijk zijn aangezien men bij zijn eigen overlijden geen uitkering kan genieten Zie infra nr P. VAN EESBEECK, Levensverzekering/Algemeen juridisch kader in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Handboek Estate Planning, 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2006, 6. 15

16 1.7.1 De verzekeraar 15 De verzekeringsmaatschappij heeft de verplichting om de verzekerde sommen uit te betalen wanneer het verzekerde voorval zich voordoet De verzekeringnemer 16 Volgens artikel 1a. WLVO is de verzekeringnemer de partij in de verzekeringsovereenkomst die er zich toe verbindt om een vaste of een veranderlijke premie te betalen, in ruil voor de in de verzekeringspolis bepaalde prestatie van de verzekeraar De verzekeringnemer heeft als contractpartij een heel aantal rechten. De belangrijkste zijn het recht om de begunstigden aan te duiden, te wijzigen of te herroepen, het recht van afkoop 39, het recht om de rechten die voortvloeien uit de polis te verpanden 40 of over te dragen aan een derde en het premievrij maken van de polis. 41 Kenmerkend voor deze rechten is dat ze exclusief zijn, dit wil zeggen dat ze niet door derden kunnen uitgeoefend worden en dat ze niet vererfd worden bij het overlijden van de verzekeringnemer. 42 In dat geval doven zijn rechten uit en is de polis in principe geblokkeerd. De begunstigde zal op dat moment nog geen recht hebben op de verzekeringsprestatie maar zal dat slechts verkrijgen bij het overlijden van het verzekerd hoofd De verzekeringnemer in een levensverzekeringscontract is tot dezelfde verplichtingen gehouden als iedere verzekeringnemer bij om het even welke verzekeringovereenkomst. Dit zijn zowel de verplichtingen die krachtens het gemeen recht gelden 44 als de verplichtingen, 38 De verzekeraar zal, volgens art. 1a WLVO, presteren indien er zich een onzekere gebeurtenis voordoet. Bij levensverzekeringen zou men echter beter spreken van een onzekere termijn in plaats van een onzekere gebeurtenis. Het onzekere element bij levensverzekeringen is immers de datum waarop de verzekerde zal sterven, niet de vraag of hij gaat sterven. 39 Bij de afkoop van het contract wordt het contract opgezegd en wordt de afkoopwaarde uitbetaald. De afkoopwaarde is de reserve van de verzekering die bij de verzekeraar wordt gevormd door de kapitalisatie van de betaalde premies, rekening houdend met de verbruikte sommen. 40 Bijvoorbeeld aan een bank, als onderpand voor een lening. 41 Dat is de polis verder laten bestaan zonder premiebetaling. De waarborgen van de polis blijven behouden maar, aangezien er geen premie meer betaald wordt zoals voorzien, uiteraard aan lagere kapitalen. 42 N. LABEEUW en B. VERDICKT, Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten, TEP 2009, afl. 2, Om dit op te lossen zou men echter wel gebruik kunnen maken van de figuur van de overdracht van rechten. Volgens artikel 119 en artikel 120 WLVO is het mogelijk dat de verzekeringnemer in de verzekeringspolis bepaalt dat de uit de verzekeringsovereenkomst voortvloeiende rechten geheel of ten dele kunnen worden overgedragen. 44 Bijvoorbeeld de uitvoering van het contract te goeder trouw. 16

17 voor de verzekeringnemer, uit de verzekeringswet. De belangrijkste zijn de plicht om een juiste opgave van het risico te doen, een eventuele risicoverzwaring te melden en de premie te betalen: Artikel 5 WLVO bepaalt dat de verzekeringnemer bij het sluiten van de overeenkomst verplicht is om alle hem bekende omstandigheden nauwkeurig mee te delen die hij redelijkerwijs moet beschouwen als gegevens die van invloed kunnen zijn op de beoordeling van het risico door de verzekeraar. Dat zijn onder andere de leeftijd, de gezondheidstoestand, het beroep, enz. Er mogen echter geen genetische gegevens worden medegedeeld. Verder is het van belang om op te merken dat, volgens artikel 26 1 WLVO, de verplichting, om de verzwaring van het risico te melden niet van toepassing is op de levensverzekeringsovereenkomst. Dat is logisch aangezien een levensverzekering juist wordt aangegaan om alle risico s die te maken hebben met het leven of de dood van de verzekerde te dekken, dus ook de verslechtering van de gezondheidstoestand Als uitzondering op het principe dat de verzekeringnemer verplicht is om zijn premies te betalen bepaalt artikel 11 van het Reglement Leven 46 dat de premies bij een levensverzekering facultatief zijn. 47 Niet-betaling van de premie kan dus geen aanleiding geven tot een vordering van de kant van de verzekeraar. De verzekeringnemer kan met andere woorden op elke premievervaldag eenzijdig een einde stellen aan het contract. De schorsing van dekking wegens niet-betaling van de premie is dan ook niet van toepassing op de levensverzekeringsovereenkomst. 48 Het niet-betalen brengt enkel de ontbinding van de overeenkomst of de vermindering van de prestaties van de verzekeraar, volgens de voorschriften van het Reglement Leven, met zich mee. 49 Indien de verzekeringnemer zich in een andere overeenkomst, dan de levensverzekeringsovereenkomst zelf, heeft verbonden om de premie te betalen is zijn verbintenis wel afdwingbaar. 50 De betalingsverplichting steunt in dat geval niet op de levensverzekeringsovereenkomst zelf maar op de verbintenissen die 45 P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005, Koninklijk besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit. 47 Er zijn verschillende redenen voor het facultatief karakter van premiebetaling, onder andere het feit dat de levensverzekering meestal een spaaroperatie van lange duur is die op elk ogenblik moet kunnen worden stopgezet. 48 Art. 16 lid 5 WLVO 49 Art. 104 WLVO. 50 Art. 105 WLVO. 17

18 volgen uit de hoofdovereenkomst, bijvoorbeeld het geval waarin de verzekeringnemer zijn polis gebruikt als zekerheid voor zijn contractuele verbintenissen met derden De verzekerde 20 Artikel 1b van de wet op de landverzekeringsovereenkomst bepaalt dat de verzekerde, bij een persoonsverzekering, degene is in wiens persoon het risico van het zich voordoen van het verzekerde voorval gelegen is. De verzekerde is met andere woorden de persoon op wiens hoofd de verzekering werd geplaatst. De prestaties van de polis zijn afhankelijk van de situatie waarin de verzekerde zich bevindt. De verzekeraar zal dus moeten presteren indien de verzekerde komt te overlijden of wanneer hij een bepaalde leeftijd heeft bereikt. 52 verzekerde heeft in die hoedanigheid geen enkel recht. 53 De De begunstigde (het beding ten gunste van een derde) 21 De begunstigde is de persoon aan wie de verzekeringsprestatie toekomt. Indien de verzekering in een uitkering voorziet bij het in leven zijn van de verzekerde op een bepaalde datum spreekt men van de begunstigde bij leven. Indien de verzekering in een uitkering voorziet als de verzekerde overlijdt voor een bepaalde datum spreekt men van de begunstigde bij overlijden. De begunstigde kan bepaald of bepaalbaar zijn. Hij is bepaald 54 in het geval dat hij bij naam genoemd is. Men kan ook een bepaalbare 55 begunstigde aanduiden, men verwijst dan eerder naar een hoedanigheid of een verwantschap. De ene hoedanigheid is structureler dan de andere, een kind blijft normaalgezien een kind, men kan echter wel van echtgenoot veranderen. 56 Indien men een bepaalbare begunstigde aanduidt kan die persoon op het moment van de aanduiding dus totaal verschillen van de persoon bij het overlijden van de verzekerde, dit in tegenstelling tot het geval waarbij men een bepaald persoon aanduidt L. SCHUERMANS, Grondslagen van het Belgisch verzekeringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2001, Zie supra nr L. DEVLAMYNCK, Cursus verzekeringen, 2009, Dit wordt soms ook de nominatieve begunstigingsaanwijzing genoemd. 55 Hier spreekt men soms van een generieke begunstigingsaanwijzing. 56 P. VAN EESBEECK, Levensverzekering/Algemeen juridisch kader in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Handboek Estate Planning, 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2006, L. DEVLAMYNCK, Cursus verzekeringen, 2009,

19 De verzekeringnemer kan meerdere begunstigden aanwijzen die na elkaar in de mogelijkheid zijn om het voordeel uit de levensverzekering te verkrijgen, ze zijn ondergeschikt aan elkaar. De eerste aangewezen begunstigde is de hoofdbegunstigde, de begunstigden die in een verdere rang staan hebben recht op het voordeel indien de personen die in de rangen voor hen staan niet meer in leven zijn op het ogenblik van de opeisbaarheid van de prestaties of indien ze afstand doen van het aan hen toegekende voordeel Artikel 121 WLVO bepaalt dat de begunstigde door het enkel feit van zijn aanwijzing recht heeft op de verzekeringsprestaties. Dat recht wordt onherroepelijk door de aanvaarding van de begunstiging, onverminderd de herroeping van de schenkingen overeenkomstig de artikelen 953 tot 958 en 1096 van het Burgerlijk Wetboek en behoudens toepassing van artikel De begunstigde heeft dus, louter door zijn aanduiding als begunstigde, recht op de verzekeringsprestatie. Dit recht wordt wel pas onherroepelijk indien hij de begunstiging heeft aanvaard 59 op de wijze zoals voorzien is in artikel 123 WLVO. In dat geval zal de verzekeringnemer zijn beschikkingsrechten 60 over de polis niet langer kunnen uitoefenen zonder het akkoord van de begunstigde. Artikel 123 WLVO maakt een onderscheid tussen het geval waarbij de verzekeringnemer nog leeft of wanneer dit niet zo is: Zolang de verzekeringnemer leeft kan de aanvaarding slechts geschieden door een bijvoegsel bij de polis met de handtekening van de begunstigde, de verzekeringnemer en de verzekeraar. Na het overlijden van de verzekeringnemer kan de aanvaarding uitdrukkelijk of stilzwijgend geschieden. Ten aanzien van de verzekeraar echter heeft de aanvaarding eerst gevolg nadat hem daarvan schriftelijk kennis is gegeven. 61 Op het onherroepelijk karakter bestaan echter enkele uitzonderingen: artikel 121 tweede lid WLVO verwijst naar de artikelen 953 tot 958 en 1096 van het Burgerlijk Wetboek die van belang zijn in de mate dat de levensverzekering een schenking is. In dat geval geldt de regel uit artikel 953 BW en volgende met betrekking tot de herroeping wegens de niet-vervulling van de voorwaarden waaronder zij gedaan is en wegens ondankbaarheid. Ook de regel uit artikel 1096 BW 62 over de herroeping tussen echtgenoten 58 C. DE GEYTER, Levensverzekeringen - schenkingsrecht - erfrecht, T. Not. 2006, Dat is dus een exclusief recht van de begunstigde maar, zolang de verzekeringnemer leeft, geen autonoom recht aangezien er geen geldige aanvaarding is zonder het formele akkoord van de verzekeringnemer en de verzekeraar. 60 Dit is onder andere het afkooprecht en het recht van overdracht. 61 L. MAES, H. DE CNIJF en L. DE BROECK, Fiscaal Praktijkboek Indirecte belastingen , Mechelen, Kluwer, 2007, Alle schenkingen, tussen echtgenoten tijdens het huwelijk anders dan bij huwelijkscontract gedaan, zijn steeds herroepelijk, hoewel zij schenkingen onder de levenden worden genoemd. 19

20 kan dan gelden. Verder dient er ook rekening te worden gehouden met artikel 111 WLVO 63 met betrekking tot het vooroverlijden van de aangewezen begunstigde. 23 De aanwijzing van een begunstigde is echter geen voorwaarde voor de geldigheid van een levensverzekeringsovereenkomst. De mogelijkheid bestaat dus dat er geen begunstigde is aangewezen. In dat geval geldt artikel 1122 BW dat stelt dat: men wordt geacht te hebben bedongen voor zichzelf en voor zijn erfgenamen en rechtverkrijgenden, tenzij het tegendeel uitdrukkelijk bepaald is. Daaruit volgt overeenkomstig artikel 107 WLVO dat het verzekeringsvoordeel in het patrimonium van de verzekeringnemer, of eventueel in zijn nalatenschap, valt. 64 De erfgenamen verkrijgen het verzekeringsvoordeel in dat geval in hun hoedanigheid van erfgenaam (jure hereditario) en niet door een rechtsstreeks uit een overeenkomst bekomen recht (jure proprio) Indien er wel een begunstigde is aangewezen wordt de begunstiging, overeenkomstig artikel 1121, aanzien als een beding ten gunste van een derde. 66 Een beding ten gunste van een derde kan gedefinieerd worden als een beding waarbij een partij, de stipulant, in eigen naam en voor eigen rekening, van een andere partij, de belover, een recht stipuleert ten gunste van een derde, de beneficiant, die nochtans totaal vreemd is gebleven aan die overeenkomst. 67 Deze kwalificatie brengt met zich mee dat het recht van de derdebegunstigde onmiddellijk (zijn toestemming is niet nodig), rechtstreeks (het kapitaal komt rechtstreeks in zijn vermogen) en slechts tijdelijk herroepbaar is (tot aan de aanvaarding). Het hierboven vermelde artikel 121 WLVO 68 is dus de omzetting, in de verzekeringswetgeving, van het principe uit artikel 1121 BW Artikel 111 WLVO is van belang indien de begunstigde sterft voor het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie. In dat geval komt het recht op de prestatie toe aan de verzekeringnemer of aan zijn nalatenschap, tenzij er subsidiair een andere begunstigde was aangewezen, zelf indien de begunstigde had aanvaard. 64 Dit kan voordelig zijn voor de schuldeisers van de verzekeringnemer, of van zijn nalatenschap aangezien ze dan wel rechten kunnen laten gelden op de verzekerde sommen. 65 R. VAN GOMPEL, Handboek Levensverzekeringen, Brussel, Centrum voor Informatie in Assuranties, 2003, Er is uiteraard enkel sprake van een beding ten gunste van een derde als de begunstigde een ander persoon is dan de verzekeringnemer zelf. 67 C. DE WULF, Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2006, Zie supra nr P. COLLE, Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2005,

21 25 De verzekeringsprestatie die toekomt aan de derde-begunstigde maakt dus geen deel uit van de nalatenschap van de verzekeringnemer. De premies hebben ooit wel nog deel uitgemaakt van zijn vermogen maar zijn stelselmatig overgemaakt aan de verzekeraar in het kader van het derdenbeding. 70 Hierdoor ontsnapt de verzekeringsuitkering ook aan elke samenloop met de schuldeisers van de verzekeringnemer. Dit is ook de reden waarom het in ontvangst nemen van een overlijdenskapitaal bij een levensverzekering kan gecombineerd worden met de verwerping van de nalatenschap Zie supra nr P. VAN EESBEECK, Levensverzekering/Algemeen juridisch kader in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Handboek Estate Planning, 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2006, 7. 21

22 2 FISCALE ASPECTEN VAN DE LEVENSVERZEKERING 26 De fiscaliteit van de levensverzekering wordt enerzijds geregeld door de inkomstenbelasting en anderzijds door de successierechten Inkomstenbelastingen De uitkeringen 27 Bij de individuele levensverzekering worden de kapitalen en afkoopwaarden volgens artikel van het Wetboek van de inkomstenbelastingen 76 belast als beroepsinkomen in de subcategorie pensioenen of ingevolge artikel WIB als inkomen van roerende goederen en kapitalen, in de subcategorie intrest. 28 Om te weten of de uitkeringen van levensverzekeringen belastbaar zijn als pensioen moet er onder andere nagegaan worden of men te maken heeft met een gefiscaliseerd dan wel een gedefiscaliseerde levensverzekering. De behandeling van de inkomsten uit levensverzekeringen is immers afhankelijk van de manier waarop fiscaal is omgegaan met de premies Er is sprake van een gefiscaliseerde levensverzekering indien de premiebetaling 78 een belastingsvermindering met zich meebrengt. In deze hypothese worden de kapitalen en afkoopwaarden belast als pensioenen. 30 In het geval dat de premiebetaling niet wordt afgetrokken van het belastbaar inkomen heeft men te maken met een gedefiscaliseerde levensverzekering. 79 Onder andere bij een 72 De kapitalen en afkoopwaarden die tijdens het leven worden uitgekeerd worden in de inkomstenbelasting belast, de kapitalen en afkoopwaarden die worden uitgekeerd ten gevolge van het overlijden worden in de successierechten belast. 73 P. BIELEN, De identiteitscrisis van de tak 21-en tak 23-levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontract of levensverzekering?, TFR 2007, L. SCHUERMANS, Grondslagen van het Belgisch verzekeringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2001, C. SCHILDERMANS, Het fiscale stelsel van de individuele levensverzekering in J. ANDRE-DUMONT, P. BECUE, C. DE VOET, D. DE LAMINNE DE BEX, G.HULLEBROECK, A. JUNION, C. SCHILDERMANS, I. SOLLIE, P. VANDERGETEN, Kluwer s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2006, Koninklijk besluit tot coördinatie van wettelijke bepalingen inzake inkomstenbelasting, BS 30 juli 1992 (hierna verkort WIB). 77 P. BIELEN, De identiteitscrisis van de tak 21-en tak 23-levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontract of levensverzekering?, TFR 2007, Zie infra nr

23 gedefiscaliseerde levensverzekering is de uitkering niet belastbaar als pensioen 80. In dat geval worden de inkomsten begrepen in kapitalen en afkoopwaarden vereffend bij leven uit tak 21-levensverzekeringen 81 alsook de inkomsten begrepen in kapitalen en afkoopwaarden uit tak 23-levensverzekeringen 82 wanneer bij hun inschrijving verbintenissen worden aangegaan die wat betreft hun duur en hun bedrag of hun rendementsvoet bepaald zijn, in sommige gevallen beschouwd als intresten. Op deze belastbaarheid als inkomen van roerende goederen en kapitalen, waartoe intresten volgens artikel 17 1 behoren, zijn er twee belangrijke uitzonderingen voorzien in artikel 21, 9 WIB 83 : De inkomsten van roerende goederen en kapitalen omvatten niet: inkomsten die zijn begrepen in kapitalen en afkoopwaarden betreffende levensverzekeringscontracten gesloten door een natuurlijke persoon, zoals die in artikel 19, 1, 3, worden omschreven, in elk van volgende gevallen: wanneer de belastingplichtige die het contract heeft aangegaan alleen zichzelf heeft verzekerd en de voordelen van het contract bij leven bedongen zijn ten eigen gunste en het contract voorziet in het betalen bij het overlijden van een kapitaal gelijk aan ten minste 130 % van het totaal van de gestorte premies of wanneer het contract gesloten is voor meer dan acht jaar en de kapitalen of afkoopwaarden effectief worden betaald meer dan acht jaar na het sluiten van het contract. In beginsel moet er op het bedrag van de belastbare intresten van de tak 21-levensverzekeringen en de tak 23-levensverzekeringen die een rendementsgarantie bieden dus roerende voorheffing betaald worden tenzij men kan terugvallen op één van de twee vrijstellingsbepalingen van artikel 21, 9 WIB. 79 Art. 39 2, 2 a) WIB. 80 Dit beginsel is gebaseerd op artikel 39 WIB , 3 a)wib , 3 b)wib. 83 Artikel 21, 9 WIB voorziet dus in een belastingvrijstelling voor inkomsten uit levensverzekeringen die wel degelijk de functie van levensverzekering vervullen. Het artikel is er gekomen als reactie op het ontstaan van verzekeringsproducten die op kasbons gelijken, de zogenaamde verzekeringsbons, die onder het fiscaal voordelig regime van de levensverzekeringen vielen. Om deze scheeftrekking weg te werken riep de wetgever deze 2 uitzonderingen in het leven. Zie P. BIELEN, De identiteitscrisis van de tak 21- en tak 23- levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontract of levensverzekering?, TFR 2007,

24 2.1.2 De premiebetaling 31 De bijdragen die betaald zijn voor particulier gesloten individuele levensverzekeringen en de werknemersbijdragen voor groepsverzekeringen kunnen onder bepaalde voorwaarden een belastingsvermindering met zich meebrengen. In de praktijk gebeurt het regelmatig dat men de verzekeringen op een zodanige wijze opstelt dat de premiebetaling niet aan de voorwaarden van de belastingsvermindering voldoet om op die manier een gunstigere fiscale behandeling te krijgen op het moment van de uitkering. 32 De premies van alle levensverzekeringen, ook deze die aan een beleggingsfonds verbonden zijn, zijn sinds het jaar 2006 onder bepaalde voorwaarden onderworpen aan een taks. Voor natuurlijke personen bedraagt die 1,1 % van het totaalbedrag van alle premies in een belastingsjaar Successierechten 33 In principe zijn er enkel successierechten verschuldigd op goederen die verkregen zijn uit de nalatenschap 92 van de erflater, dit zijn de goederen die verkregen worden ingevolge de wettelijke devolutie, een uiterste wilsbeschikking of een contractuele erfstelling Door dit principe zouden tal van erflaters er op velerlei manieren kunnen voor zorgen dat hun rechtsopvolgers op geen enkele wijze successiebelastingen zouden moeten betalen. De erflater zou bijvoorbeeld, door een eenmalige premie te betalen, een groot deel van zijn roerend 84 Artikel 145 1, 1 WIB juncto artikel WIB en artikel WIB met betrekking tot de persoonlijke bijdragen in een groepsverzekering of een pensioenfonds; artikel 145 1, 2 WIB juncto artikel WIB met betrekking tot de individuele levensverzekeringen. 85 P. BIELEN, De identiteitscrisis van de tak 21- en tak 23 levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontract of levensverzekering?, TFR 2007, Zie supra nr P. BIELEN, De identiteitscrisis van de tak 21- en tak 23 levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontract of levensverzekering?, TFR 2007, Artikel 175/3 en artikel 176/1 van het Wetboek van diverse rechten en taksen, BS 2 maart K. DE RUYTER, Verzekeraars bang voor premietaks van 1,1 procent, De Standaard, 7 december 2005; D. PIGNOLET, Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen, AFT 2008, D. PIGNOLET, Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen, AFT 2008, A. BIESMANS, G. GOYVAERTS, N. DEMEYERE, B. DE COCK en H. BRANDS, Handboek voor fiscaal recht , Mechelen, Kluwer, 2010, Dit zijn de overgangen bij overlijden of uit oorzaak des doods. 93 Artikel 2, 1 e lid W. Succ. 94 A. BIESMANS, G. GOYVAERTS, N. DEMEYERE, B. DE COCK en H. BRANDS, Handboek voor fiscaal recht , Mechelen, Kluwer, 2010,

25 vermogen kunnen onderbrengen in een levensverzekeringscontract. Om te vermijden dat er overvloedig gebruik zou gemaakt worden van dergelijke technieken en de fiscus bijgevolg heel wat successierechten zou ontlopen, 95 heeft de wetgever een aantal wetsartikelen 96 uitgevaardigd. Deze artikelen roepen enkele fictiebepalingen in het leven: civielrechtelijk zijn de goederen niet als verkrijging uit de nalatenschap te beschouwen, desalniettemin moeten ze fiscaal als nagelaten goederen worden aanzien. Men heeft als het ware dus te maken met een fiscale fictie die door de wetgever omwille van voorvermelde reden in het leven is geroepen. 97 Indien bij het overlijden van de erflater de voorwaarden van de fictiebepalingen vervuld zijn, worden de goederen op fiscaal vlak 98 dus geacht deel uit te maken van de nalatenschap Deze fictiebepalingen zijn enorm belangrijk voor de successieplanning, de ontwijking van dergelijke bepalingen is immers hét ideale planningsinstrument bij uitstek. Artikel 2 W. Succ. bepaalt dat er enkel successierechten verschuldigd zijn op erfgoederen ongeacht of zij worden overgemaakt ingevolge wettelijke devolutie, uiterste wilsbeschikking of contractuele erfstelling en ze zijn bovendien verschuldigd in de gevallen aangeduid onder artikelen 3 tot 14 W. Succ 100. Een techniek van successieplanning bestaat er derhalve in om een overgang naar aanleiding van overlijden te organiseren die niet aan alle toepassingsvoorwaarden van de fictiebepalingen voldoet of die onder een wettelijke uitzondering valt Overdracht bij overlijden 35 Met betrekking tot successierechten dient men dus een onderscheid te maken tussen de situaties waarbij de verzekeringsprestaties al dan niet in de nalatenschap vallen. Dat is enkel het geval voor overdrachten die plaatsvinden bij overlijden, dat wil zeggen dat er een 95 In principe zou men beroep mogen doen op dergelijke technieken aangezien er algemeen wordt aangenomen dat belastingsontwijking of belastingsvermijding, zoals de keuze van de minst belaste weg, geoorloofd is; zie: J. VERSTAPPEN, K. VERHEYDEN, M. EEMAN, J. VERHOEYE, P. VAN MELKEBEKE, E. SPRUYT, H. PELGROMS, Zakelijke rechten en fiscaliteit, Antwerpen, Maklu, 2004, Artikel 4 tot 14 W. Succ. 97 N. GEELHAND DE MERXEM, Cursus successierechten, , De fictiebepalingen spelen op burgerlijk vlak echter geen enkele rol voor de erfgenamen, de legatarissen of de begiftigden en de personen die fictief als legataris moeten worden beschouwd. Het parallellisme tussen het burgerlijk recht en het fiscaal recht wordt dus onderbroken. Bijgevolg zullen de fictieve legatarissen bijvoorbeeld geen passief moeten dragen. zie J. DECUYPER, J. RUYSSEVELDT, Successierechten , Mechelen, Kluwer 2006, J. DECUYPER, J. RUYSSEVELDT, Successierechten , Mechelen, Kluwer 2006, Dit zijn de fictiebepalingen. 101 Zie infra nr N. GEELHAND DE MERXEM, Cursus successierechten, ,

26 overdracht van goederen is waarbij de rechtstitel van de overdracht zich in de erfenis zelf bevindt, bij levensverzekeringen is dat zo indien er geen begunstigde werd aangesteld, indien de aanwijzing van de begunstigde werd herroepen, indien de begunstigde is vooroverleden of indien de erfgenamen zelf als begunstigde werden aangeduid (jure hereditario). 103 Indien de verzekeringsprestaties in de nalatenschap vallen geldt artikel 1, 1 van het wetboek der successierechten 104 dat bepaalt dat het recht van successie geheven wordt op alles wat in de netto-nalatenschap zit Overdracht ter gelegenheid van het overlijden (artikel 8 W. Succ.) 36 Veelal vallen de verzekeringsprestaties die worden uitgekeerd ter gelegenheid van het overlijden van de verzekeringnemer niet in de nalatenschap maar worden zij jure proprio door de begunstigde bekomen. 105 Bij overdrachten ter gelegenheid van het overlijden bevindt de rechtstitel zich buiten de nalatenschap van de overledene. De hoedanigheid van erfgenaam, legataris of begiftigde is er dus niet voor vereist. 106 Normaalgezien zouden die verzekeringsprestaties bijgevolg niet onderworpen zijn aan successierechten. Op deze manier zouden er op uitkeringen van levensverzekeringen bijna nooit successierechten geheven worden. Vandaar dat de wetgever artikel 8 W. Succ. in het leven heeft geroepen, dit artikel stelt derdenbedingen 107 fictief gelijk met legaten. Zoals hoger vermeld, is de levensverzekering het typevoorbeeld van dergelijke contracten. Hoewel de goederen die de begunstigden verkrijgen op het ogenblik van het overlijden van de persoon die heeft bedongen, niet tot de nalatenschap van de decujus behoren, stelt de wet ze dus fictief gelijk met legaten Zie supra nr Koninklijk besluit nummer 308 van 31 maart 1936 houdende het wetboek der successierechten, BS 7 april 1936 (hierna verkort: W. Succ). 105 Zie supra nr L. MAES, H. DE CNIJF en L. DE BROECK, Fiscaal Praktijkboek Indirecte belastingen , Mechelen, Kluwer, 2007, Zie supra nr A. BIESMANS, G. GOYVAERTS, N. DEMEYERE, B. DE COCK en H. BRANDS, Handboek voor fiscaal recht , Mechelen, Kluwer, 2010,

27 Toepassingsvoorwaarden van artikel 8 W. Succ. 37 De levensverzekering kan maar als (fictief) legaat belast worden indien cumulatief aan volgende voorwaarden is voldaan: 1. Het betreft sommen, renten of waarden, 2. die een bepaalde of een bepaalbare derde kosteloos ontvangt, 3. krachtens een beding ten behoeve van een derde, 4. hetzij bij het overlijden van de decujus, ingevolge een contract bevattende een door de overledene of door een derde ten behoeve van de verkrijger gemaakt beding; hetzij binnen drie jaar voor het overlijden, hetzij na het overlijden van de decujus ingevolge een dergelijk contract aangegaan door de overledene, 5. en de begunstigde van het beding moet de erflater overleefd hebben het beding mag niet vallen onder de uitzonderingsbepalingen bedoeld in artikel 8, laatste lid. 1. Sommen renten of waarden 38 De begrippen sommen, renten of waarden hebben geen wettelijke definitie, dat laat ruimte voor discussie en onzekerheid. De begrippen sommen en renten zijn vrij duidelijk, een som is gewoon een som geld, een rente kan een tijdelijke rente, altijddurende rente of een lijfrente zijn. Het begrip waarden is daarentegen wel minder duidelijk, er wordt aangenomen dat de wetgever hier openbare effecten 110 mee bedoelde. 111 Al de rest valt buiten het toepassingsgebied van artikel 8 W. Succ., dat is bijvoorbeeld zo wanneer het beding een verbintenis inhoudt om iets te doen of slaat op andere eigendommen dan sommen, renten of waarden Die een bepaalde of een bepaalbare derde kosteloos ontvangt 39 De verzekeringsprestaties van de levensverzekering moeten kosteloos zijn ontvangen, dit wil zeggen zonder enige tegenprestatie 113, ze moet dus een (onrechtstreekse) schenking 109 N. GEELHAND DE MERXEM, Cursus successierechten, , Dit zijn bijvoorbeeld obligaties of beleggingsfondsen. 111 A. VAN ZANTBEEK, De levensverzekering, het successieplanninginstrument bij uitstek? in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, J. DECUYPER, J. RUYSSEVELDT, Successierechten , Mechelen, Kluwer 2006, L. MAES, H. DE CNIJF en L. DE BROECK, Fiscaal Praktijkboek Indirecte belastingen , Mechelen, Kluwer, 2007,