Religieus verleden, hoofdstuk 6: Verbroken eenheid pp , 1 december 2010
|
|
- Ine van Dijk
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Religieus verleden, hoofdstuk 6: Verbroken eenheid pp , 1 december 2010 Ik begin met een stelling. De Reformatie heeft de Paus gered (Jacob Burckhardt, Die Kultur de Renaissance in Italien, (1860) Leipzig 1928, 436.) Als de Reformatie en vervolgens de Contrareformatie niet waren opgekomen, zou de verlichtende kracht van de Renaissance zelf korte metten hebben gemaakt met de wantoestanden in Rome en zou de wereldlijke macht van de Bisschop van Rome hem reeds in de eerste helft van de 16 e eeuw ontnomen zijn. Luther zou, net als vele middeleeuwse voorlopers betrekkelijk onbelangrijk zijn gebleven, als niet de drukpersen tot zijn beschikking stonden en zijn kritische ideeën zich razendsnel door heel Europa konden verspreiden. Ook beschrijvingen van martelingen en ketterverbrandingen werden direct wereldnieuws. Op het vasteland van Noordwest Europa bevindt zich aan het begin van de 16 e eeuw een Bourgondisch statencomplex zonder Bourgondië. Erfgenaam van deze landen (dus aan hem persoonlijk gebonden, sinds 1548 de zogenaamde Bourgondische Kreits in het Duitse Rijk) is de achterkleinzoon van Filips de Goede, Karel, die als Keizer Karel V ( ) de geschiedenis zal ingaan. In 1516 erft hij ook de kroon van het nog maar kort tevoren verenigde Spanje, veelbelovend vanwege de recente ontdekking van de nieuwe wereld. Tevens valt hem de Duitse keizerstitel toe. Om de claims aan het laatste verbonden kracht bij te zetten tracht Karel zijn eigen landen economisch uit te buiten en gecentraliseerd te besturen. Dit roept veel weerstand op omdat privileges worden geschonden en de belastingdruk toeneemt. Ook de religieuze banden worden in toenemende mate als knellend ervaren. Karel ziet zich als het (wereldlijk) hoofd van de (katholieke) christenheid, samenvallend met avondland West Europa. Als bestrijder van de vijanden van het ware geloof binnen en buiten de grenzen is hij in wezen de laatste middeleeuws denkende keizer geworden. Deze vorst wordt geconfronteerd met een door gelooftwisten verscheurd Europa, waarvan het Duitse Rijk het hart is, een immer op confrontatie belust vroeg modern Frankrijk, oprukkende Turken en een geestelijk vermolmd Pausdom. Karel eindigt zijn leven gedesillusioneerd en uitgeput. Hij wordt opgevolgd als Heer der Nederlanden en Koning van Spanje door zijn zoon Philips ( ), die voortgaat op de ingeslagen weg. De spanningen in de Nederlanden lopen zozeer op dat een regelrechte opstand tegen de landsheer het gevolg is. Het betreft hier echter een uiterst complex proces met vele fasen, groepen en zeer uiteenlopende belangen. Achteraf is er in de vaderlandse geschiedenis een eenheid in gezien die niet historisch genoemd kan worden. Men spreekt van Tachtigjarige Oorlog Enige belangrijke data: Spontane opstand, maar niet in alle gewesten Pacificatie van Gent, alle gewesten tegen de Spaanse terreur 1578/79 Unies van Atrecht en van Utrecht (godsdienstvrijheid), scheuring in de Nederlanden 1581 Acte van Verlatinghe, Noorden verlaat Philips als soeverein 1584 Oranje vermoord, na leuren met de soevereiniteit besluiten de staten deze voortaan zelf te dragen Twaalfjarig Bestand, godsdiensttwisten in de Republiek 1618/1619 Synode van Dordrecht, aanvaarden Nederlandse Geloofsbelijdenis, opdracht Staten Vertaling 1
2 Een vrijwel onaantastbare en welvarende Republiek levert tegenspel aan Spanje in de Zuidelijke Nederlanden Protestari betekent niet (zoals vaak wordt aangenomen) protesteren, maar is Latijn voor getuigen voor (Rijksdag Spiers, 1529). Dat het calvinisme en niet het lutheranisme in de Nederlanden de meest aansprekende vorm van protestantisme wordt, hangt er mee samen dat de christen zich volgens Luther moet schikken in een (mogelijk goddeloze) overheid en deze als een tuchtiging van God moet accepteren, terwijl Calvijn aan christenen de opdracht geeft zich te verzetten tegen een overheid die Gods wetten met de voeten treedt. Dat laatste mag alleen onder leiding van een andere (lagere) overheid. Iedereen is in de onrustige 16 e eeuw bang voor anarchie. In het geval van de Nederlanden is die lagere overheid aanwezig in de edelen die de landvoogdes bijstaan wanneer de koning in Spanje verblijft. De bekendste is Willem van Oranje, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht, die zich aanvankelijk met veel tegenzin in deze rol van leiding gevend edele laat duwen. Reeks van reformaties Luther ( ), een geleerde augustijner monnik uit Wittenberg, opent de frontale aanval op de aflaathandel, het corrupte pausdom en het hypocriete kloosterleven. Kernbegrippen zijn: sola scriptura; sola gratia; sola fide. Het woord Gods wordt gevonden in de bijbel, de prediking en het avondmaal. Een buitengewoon belangrijke Bijbeltekst voor Luther is Romeinen 1, 17: De rechtvaardige zal leven door het geloof. Toch was het niet Luthers plan de kerk te scheuren, maar hervormen. Hij deinst terug voor de radicale reformatie die een maatschappijhervormend programma aan zijn inzet ontleent. Tenslotte staat Luther aan de kant van het gezag en haat hij anarchie. Een christen moet het leren met een innerlijke vrijheid in een boze wereld te leven ( Welt bleibt Welt / Obrigkeit / Twee Rijken leer, uitmondend in praktische oplossingen als Cuius Regio Eius Religio principe verdeling Duitse Rijk in Protestantse en Roomse landen, Religievrede Augsburg 1555). In de Nederlanden is eind 15 e eeuw het (literair) humanisme is sterk vertegenwoordigd, o.a. in Eramus ( ), die een kritische uitgave van het Nieuwe Testament bezorgd (1516). Met Luther van mening verschillend over het avondmaal was Zwingli ( ). Terwijl Luther de daadwerkelijke aanwezigheid van Christus in het brood wel erkende, hield Zwingli het op een louter symbolische aanwezigheid. Nog radicaler waren de Anabaptisten. Zij verwierpen ook de kinderdoop en gingen over tot sterke wereldverzaking, levensheiliging en wederkomstverwachting. Dat kon behoorlijk uit de hand lopen en ontsporen in extatische naaktloperij en zelfs gewelddadige staatsgrepen zoals in Amsterdam en Munster (1534/1535). Van een vreedzame variant van het doperdom is Menno Simons ( ) een representant. Een meer intellectuele reformator met ene sterk humanistische inslag was Calvijn ( ). Calvijn had een juridische opleiding, duidelijk herkenbaar in zijn strakke redeneerstijl in zijn grote werk, de Institutie. Uitgangspunt: Gods almacht en soevereiniteit, van daaruit wordt al het andere afgeleid. Sterker dan Luther die veel organisatievormen van de oude kerk in tact liet, reorganiseert Calvijn de hele kerk: predikant, leraar, ouderling en diaken, het zijn de vier ambten van de kerk teruggeleid tot het Nieuwe Testament. De Rooms Katholieke kerk wordt door al deze kritiek op zichzelf terug geworpen en vindt zichzelf opnieuw uit tijdens het Concilie van Trente ( ). Eerherstel voor de traditie (naast de bijbel), heldere formuleringen over de leer, verwerping van de stellingen der 2
3 reformatoren, aanscherping van tucht en versterking van pastoraat. Een herwonnen zelfbewustzijn wordt uitgedragen door de Jezuïeten (opgericht in 1540). In de Nederlanden was Petrus Canisius ( ) zo n enthousiaste Jezuïet. Het is aan deze tegenbeweging te danken dat grote delen van midden Europa opnieuw Rooms Katholiek werden en dat het Zuiden van het huidige Nederland (pas laat door Frederik Hendrik veroverd, ), katholiek bleef. Ook Twente en delen van de Achterhoek waar de Spaanse invloed groot bleef zouden nooit echt protestants worden. In 1521 was in de Nederlanden het keizerlijk inquisitiesysteem ingevoerd. Het boek noemt het getal van 2000 executies in de Nederlanden tijdens het bewind van Karel V. Terwijl het volk in Spanje bij de brandstapels stond te juichen werd er ook door vrome katholieken in de lage landen schande van gesproken. Vele lokale overheden werkten de uitvoering van de zogenaamde plakkaten centrale inquisitie tegen. Philips zet de centralisatietendens ingezet door zijn vader met overtuiging voort. Legisten (deskundigen in Romeins recht) als Granvelle adviseren de landvoogdes, een reorganisatie van de bisschoppelijke hierarchie in de geest van het Concilie van Trente moet de kerk, zowel geestelijk als wereldlijk moderniseren en ook de (deels kerkelijke) belastingen stroomlijnen. In feite streeft Philips naar een moderne staat, terwijl tal van maatschappelijke organisaties als gilden en stadsbesturen zich vastklampen aan bestaande (middeleeuwse) privileges. In 1559 worden achttien nieuwe bisdommen ingesteld. Vanaf 1560 ontstaat een breuk binnen de hoge adel in de Raad van State, terwijl de lage adel al langer in verzet was. Na het aanbieden van het Smeekschrift (geuzenincident, 1566) belooft landvoogdes Margaretha van Parma opschorting van de plakkaten. Er volgt een tijd van hagenpreken en beeldenstorm (ontstaan in Zuid Vlaanderen) die door Oranje en de andere edelen wordt neergeslagen, waarop Philips Margaretha door de hertog van Alva vervangt. Deze oefent een waar terreurbewind en slaat een opstand neer die al is neergeslagen, wat een enorme terugslag geeft. Dit alles speelt zich af tijdens een economische crisis, die zeker mede oorzaak was dat alles zo uit de hand liep. De meerderheid van de bevolking is gematigd katholiek, ook wel de protestantiserende middengroep genoemd. Slechts een minderheid is radicaal calvinistisch, dan wel streng tridentijns katholiek. Verschillende streken gingen meerder keren over (Veluwe), heel wat pastoors werden dan dominee of vertrokken. De calvinisten zijn wel zeer goed georganiseerd en beschouwen zichzelf als voorhoede van een internationale beweging met een goddelijke opdracht. In Londen en Emden zijn vluchtelingengemeenten. Gewapende geuzen met kaperbrieven maken het de Spanjaarden lastig aan de kusten. Langzaam, maar zeker groeit Willem van Oranje uit tot de centrale figuur in het verzet, als blijft hij altijd afhankelijk van de regenten der Hollandse steden. Er lijkt hoop wanneer enkele belangrijke steden voorjaar 1572 voor de prins kiezen (Den Briel, april 1572). Maar alle kansen voor het Europees calvinisme lijken verkeken als in één nacht bijna alle kopstukken van de Franse Hugenoten om zeep worden geholpen bij de Parijse Bloedbruiloft, augustus 1572 en van Franse zijde geen steun meer te verwachten is. Diezelfde zomer richten een tweede beeldenstorm en enkele gruwelijke moordpartijen onder katholieken (Martelaren van Gorcum!) zware schade aan aan het protestants imago. Het is moeilijk voorstelbaar, maar te midden van al deze christenijver werden in dit vroegmoderne Europa nog altijd heksen verbrand. Men nam aan 3
4 dat er mensen waren die zich bewust begaven in het speelveld tussen God en duivelen daar met hulp van de duivel bepaalde dingen voor elkaar kregen. Zodoende werden zij bondgenoot van de duiel en dienden zij door een kerkelijke rechtbank te worden berecht. Bij de getuigenverklaringen konden persoonlijke wraakoefeningen een groet rol spelen. Toch lijken de Nederlandse lokale rechtbanken en overheden in verhouding tot die in andere landen terughoudend te zijn geweest m.b.t. heksenvervolgingen. De centrale inquisitie heeft er niet aan mee gedaan. Verschuiving van loyaliteiten In het boek van Van Eijnatten en Van Lieburg wordt gesproken van het gestage functieverlies van het traditionele christendom (p161). Dit wordt geïllustreerd aan de hand van de achteruitgang van het kloosterwezen en het ontstaan van een grote groep minder in kerkgang en confessionele binding geïnteresseerde bevolkingsgroep, maar verder wordt de stelling niet zo goed onderbouwd. Men zou ook kunnen beweren, zoals ook gedaan is in het beroemde boek van Lucien Febvre, La problème de l encroyance au XVIe siècle: La religion de Rabelais, 1942, dat eigenlijk niemand in de 16 e eeuw de intellectuele middelen heeft om een gefundeerd atheïsme te verdedigen. Mensen zijn in ieder geval in groten getale bereid voor hun geloof te doden in godsdienstoorlogen en zich te laten doden, wat je er ook van vindt. Anabaptisme en Calvinisme deden een onmiddellijk appèl op persoonlijke vroomheid. De kennis van het geloof en de bijbel nam zowel onder katholieke geestelijkheid als onder de protestanten enorm toe. Een apart probleem is wat de gevolgen waren van de calvinistische levenshouding voor de economie. De beroemde (aangevochten) these van Max Weber is dat er een duidelijk verband is tussen de zuinigheid en de ijver door het calvinisme ingegeven van de 4
5 wereld een nijver klooster te maken enerzijds en anderzijds de opkomst van de kapitalistische West Europese economieën. Hoe dan ook, de Nederlandse Republiek is in de eerste helft van de 17 e eeuw een van de rijkste landen ter wereld. Het lelijke eendje van Europa is een trotse zwaan geworden. 5
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance
Tijdvakken Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance K.A. * Het begin van de Europese overzeese expansie * Het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een
Nadere informatieCalvijn. Vrede van Augsburg. Margaretha van Parma. Hertog van Alva. De keurvorst van Saksen. Karel V. Buitenlandse zaken en oorlog
In welk jaar publiceerde Luther zijn 95 stellingen? Welke Frans-Zwitserse hervormer kreeg veel aanhang in de Nederlanden? Welke vrede bepaalde, dat de vorst de religie van zijn volk bepaalt? 1517 Calvijn
Nadere informatie4 De Nederlandse opstand
4 De Nederlandse opstand Kenmerken Nederlanden: * veel water * weinig goede wegen * weinig steden * veel dorpen * aparte gewesten * gewesten zeer zelfstandig Habsburgse Nederlanden 1477-1581 * 17 gewesten
Nadere informatieNEDERLAND IN DE 16e EEUW
NEDERLAND IN DE 16e EEUW In de 16e eeuw vielen de Nederlanden onder de Spaanse overheersing. Er bestonden grote verschillen tussen de gewesten (= provincies), bv: - dialect - zelfstandigheid van de gewesten
Nadere informatieHoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588)
Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588) Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl 1555-1588 Politiek: Nederland onafhankelijk Economie: Amsterdam wordt de stapelmarkt van Europa Welke staatsvorm?
Nadere informatie8,5. Samenvatting door K woorden 18 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Samenvatting door K. 1578 woorden 18 juni 2016 8,5 2 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 Verklaring begin- en eindtijd: 1515: Erfenissen en huwelijken à
Nadere informatieNoord-Nederlandse gewesten. Smeekschift
Habsburgs gezag Vanaf dat moment stonden de zuidelijke Nederlanden onder Habsburgs gezag. Noord-Nederlandse gewesten Door vererving en verovering vielen vanaf dat moment ook alle Noord- Nederlandse gewesten
Nadere informatieONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN
STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een
Nadere informatie1c. Losse opdracht- Memoryspel
1c. Losse opdracht- Memoryspel Instructie: Op de volgende pagina van deze instructie vindt u het memory-spel met de portretten van de hoofdrolspelers tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Op elk portret staat
Nadere informatiePraktische opdracht Geschiedenis Geloof in de Lage landen
Praktische opdracht Geschiedenis Geloof in de Lage landen Praktische-opdracht door Emily 2244 woorden 24 maart 2017 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Geloof in de Lage Landen Een praktische
Nadere informatieNaam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn
Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Filips II In 1566, meer dan vierhonderd jaar geleden, zijn veel mensen boos. Er is onrust in de Nederlanden. Er zijn spanningen over het geloof, veel mensen
Nadere informatie3a. Denk opdracht- Wie ben ik?
3a. Denk opdracht- Wie ben ik? Instructie: Wie ben ik is een spel waarbij de kinderen gebruik maken van de hoofdpersonen uit de Opstand der Nederlanden: Johannes Calvijn, Angelus Merula, Willem van Oranje,
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis deelcontext 1.
Samenvatting Geschiedenis deelcontext 1. Samenvatting door een scholier 1675 woorden 5 mei 2018 4,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Geschiedenis deelcontext 1.1 1515 Karel V werd heerser
Nadere informatieWeek 3. De Reformatie Cursus vroegmoderne tijd 2011 d.c.vanderlinden@uu.nl http://vanderlinden.weebly.com
Week 3. De Reformatie Cursus vroegmoderne tijd 2011 d.c.vanderlinden@uu.nl http://vanderlinden.weebly.com Inhoud college Bespreking opdracht 4 Pauze Bespreking opdracht 5 Opdracht 4 Studenten kunnen uitleggen
Nadere informatie1 Friesland 2 Stad en Lande 3 Drenthe 4 Overijssel 5 Gelre 6 Limburg 7 Sticht 8 Holland 9 Zeeland 10 Brabant 11 Vlaanderen 12 Artesië
Werkblad Ω Hoe Nederland ontstond Ω Les : Nederland nu en toen een Rond 500 krijgt ons land de naam de Lage Landen of de Nederlanden. Ons land ligt namelijk erg laag. Het gebied is zo groot als Nederland,
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Republiek
Samenvatting Geschiedenis Republiek Samenvatting door Y. 2588 woorden 5 juli 2017 6,4 5 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Paragraaf 1: Het begin van de Opstand 1515-1572 1515: Karel V
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Examenkatern
Samenvatting Geschiedenis Examenkatern Historische context 1 Republiek Karel V was van plan alle Nederlanden vanuit 1 plaats te besturen. Die plaats was brussel, want de Zuidelijke Nederlanden waren in
Nadere informatieHoofdstuk 1C8. Hoe ontstond Nederland?
Hoofdstuk 1C8 Hoe ontstond Nederland? Cursus 8.1 De koning en de prins Wat leer je deze cursus? Dat hervormers de Katholieke kerk wilden veranderen Dat zij de Protestante kerk stichtten Wat de reformatie
Nadere informatie7,5. Samenvatting door W woorden 11 september keer beoordeeld. Geschiedenis. 1 Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Samenvatting door W. 1891 woorden 11 september 2014 7,5 136 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 1 Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 1 De christelijke kerk in West-Europa valt uiteen Groeiende
Nadere informatie1 keer beoordeeld 31 oktober Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
6,5 Samenvatting door F. 2455 woorden 1 keer beoordeeld 31 oktober 2015 Vak Geschiedenis Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 De Nederlanden in de tijd vóór Karel V Sinds 925 hoorde het
Nadere informatieHoofdstuk 2. Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 De Nederlanden in de tijd voor Karel V Het grondgebied van het huidige Nederland
Hoofdstuk 2. Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 De Nederlanden in de tijd voor Karel V Het grondgebied van het huidige Nederland behoorde sinds 925 tot het Duitse Rijk. In de 14 de en
Nadere informatieTIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS 1500-1600 PERIODE: DE VROEGMODERNE TIJD
TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS 1500-1600 PERIODE: DE VROEGMODERNE TIJD DE KENMERKEN VAN HET TIJDVAK het begin van de Europese overzeese expansie; het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance
Nadere informatieDe Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 1 Waardoor brak er een opstand uit 1515 in de Nederlanden 1515-1572 Karel V Habsburg wordt heerser over een groot deel van de Nederlanden 1572 De
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Historische context; De republiek
Samenvatting Geschiedenis Historische context; De republiek Samenvatting door F. 1442 woorden 27 februari 2015 4,4 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Historische context; De republiek
Nadere informatie1 Friesland 2 Stad en Lande 3 Drenthe 4 Overijssel 5 Gelre 6 Limburg 7 Sticht 8 Holland 9 Zeeland 10 Brabant 11 Vlaanderen 12 Artesië
Werkblad Ω Hoe Nederland ontstond Ω Les : Nederland nu en toen Rond 500 krijgt ons land de naam de Lage Landen of de Nederlanden. Ons land ligt namelijk erg laag. Het gebied is zo groot als Nederland,
Nadere informatieStofomschrijving Deze opdracht hoort bij 2.1-3.1 en 3.2 van De Republiek in tijd van Vorsten (Geschiedenis Werkplaats).
Het verhaal van 1588 Bodystorming Inleiding Het jaar 1588 is een belangrijk jaar in de geschiedenis van de Republiek. De gebeurtenissen die eraan vooraf gaan worden als feiten voorgelezen en tussen de
Nadere informatieGeschiedenis Samenvatting. De Republiek. Hij respecteerde privileges, maar centralisatie werd gezien als bedreiging privileges.
Samenvatting door M. 1574 woorden 17 april 2016 7,6 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Geschiedenis Samenvatting De Republiek = leidt tot gekleurd = belangrijk Onderstreept = Paragraaf
Nadere informatieSOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus
SOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI 2017 Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus Aan het eind van zijn leven schreef Maarten Luther: 1 "Alles wat ik gedaan heb, is het Woord van
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Tijdvak 5 Tijd van ontdekkers en hervormers
Samenvatting Geschiedenis Tijdvak 5 Tijd van ontdekkers en hervormers Samenvatting door Monir 1036 woorden 2 maart 2015 5,2 9 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Tijdvak 5 Tijd van
Nadere informatieLeerdoel Leerlingen herhalen op een speelse manier kennis over het ontstaan en het bestuur van de Republiek.
HISTORISCHE BLINGO Korte omschrijving werkvorm Deze kennisquiz is een combinatie van Bingo en Lingo. De klas wordt verdeeld in zes teams. Ieder team heeft een bingokaart met daarop negen jaartallen. Het
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting door A. 2003 woorden 24 oktober 2010 6,3 182 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Samenvatting geschiedenis H.1 1 Over de nieuwe
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis 2.1 t/m 3.1
Samenvatting Geschiedenis 2.1 t/m 3.1 Samenvatting door een scholier 1543 woorden 18 januari 2016 7,1 54 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Geschiedenis 2.1 Deelvraag: waartoe leidde de modernisering
Nadere informatieKarel V stelde in 1521 een inquisitie in die ketters moest opsporen en berechten. Het protestantisme werd niet
Samenvatting door Romie 1793 woorden 12 april 2015 2,4 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats De Republiek 1515-1648 Het Begin van de Opstand (1515-1572) Staatsvorming en centralisatie In
Nadere informatieTijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) 5.4 Uit de Opstand een Republiek geboren. (1500 1600)
Onderzoeksvraag: Welke bestuurlijke, godsdienstige en economische oorzaken waren bij de Opstand in de Nederlanden het belangrijkst, en wat waren de gevolgen? De Nederlandse Opstand is de strijd van de
Nadere informatieLink it: Republiek in tijd van Vorsten
Link it: Republiek in tijd van Vorsten Uitleg Link it werkt in principe als een soort domino (hoewel je er andere varianten op kunt bedenken). Het idee is dat de leerlingen moeten proberen om een begrip
Nadere informatieRoem rijkdom en macht; eigen staat, rijkdom en, handel in aflaten, veel luxe en onwetendheid
Samenvatting door A. 1819 woorden 27 april 2016 7,1 5 keer beoordeeld Vak Geschiedenis HC de republiek Luther en de reformatie Begin 16 e eeuw kritiek van maarten Luther op de katholieke kerk: Roem rijkdom
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Examenkatern: Een Republiek in een tijd van vorsten
Samenvatting Geschiedenis Examenkatern: Een Republiek in een tijd van vorsten Samenvatting door L. 1752 woorden 30 oktober 2012 5,8 13 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 1: Een keizer
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Historische Contexten H.2
Samenvatting Geschiedenis Historische Contexten H.2 Samenvatting door C. 2457 woorden 28 mei 2016 0 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Samenvatting Geschiedenis Historische Contexten
Nadere informatieHertogen, Graven, Baronnen en Heren rond de Baronie van Acquoy ca Door A. F. Verstegen. 1. Heerlijkheid Hagestein. 2.
Hertogen, Graven, Baronnen en Heren rond de Baronie van Acquoy ca. 1555 Door A. F. Verstegen 1. Heerlijkheid Hagestein 2. Land van Vianen 1 3. Graafschap Culemborg 2 3 4. Land van Arckel 5. Graafschap
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting door een scholier 1839 woorden 11 oktober 2011 6,9 13 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 1 Nieuwe Tijd = tijd van ±1500 tot ±1800
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Historische context de Republiek. 5,4 t/m 6,2
Samenvatting Geschiedenis Historische context de Republiek. 5,4 t/m 6,2 Samenvatting door N. 1759 woorden 19 maart 2015 7,3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Historische context 1, de republiek
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 De Industri?le revolutie
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 De Industri?le revolutie Samenvatting door een scholier 3360 woorden 27 april 2016 5,7 8 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Republiek der Zeven Verenigde
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Republiek der Nederlanden
Samenvatting Geschiedenis Republiek der Neder Samenvatting door A. 2758 woorden 21 januari 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Republiek der Verenigde Neder Samenvatting Luther en de Reformatie Kritiek
Nadere informatieSinds 925 hoorde het grondgebied dat nu NL vormt tot het Duitse Rijk. Het hoogste gezag lag bij de Duits koning of keizer.
Samenvatting door een scholier 3164 woorden 31 januari 2016 5,5 2 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 De Nederlanden voor de tijd van Karel V. Sinds 925
Nadere informatieMaar volgens luthers heb je alleen de bijbel nodig, deze moest daarom in de volkstaal worden verspreid.
Samenvatting door een scholier 2255 woorden 24 mei 2016 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Republiek Waardoor brak er een opstand uit in de Nederlanden. Katholieke kerk : roem rijkdom en macht en bijgeloof
Nadere informatieWerkvorm Escape Room. Voorbereidingen
Werkvorm Escape Room Voorbereidingen Materiaal in orde maken: - De puzzel kopiëren. Per groep twee exemplaren zodat elk groepslid mee kan denken. - Het blad met de stellingen van de Missie 50/50 kopiëren.
Nadere informatieTijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?
Onderzoeksvraag: Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Kenmerkende aspect: Het streven van vorsten naar absolute macht. De bijzondere plaats in staatskundig opzicht
Nadere informatieRepubliek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 Vragenkapstok
Vragenkapstok Kenmerkende aspecten: 17, 21 1. DE CHRISTELIJKE KERK IN WEST-EUROPA VALT UITEEN Groeiende kritiek op de katholieke Kerk rond 1500 De kritiek van Luther Verschillen tussen het lutheranisme
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1: De Republiek in een tijd van vorsten
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1: De Republiek in een tijd van vorsten Samenvatting door D. 1482 woorden 18 juni 2013 0 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks De Republiek in een tijd van
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieDe Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 Reformatie en Contrareformatie Tijdvak van ontdekkers en hervormers (H5) Tijdvak van regenten en vorsten (H6) Gunstig klimaat voor godsdienstige hervormingen:
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1.1: Het begin van de Opstand
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1.1: Het begin van de Opstand Samenvatting door L. 1907 woorden 27 juli 2015 6,1 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 1. Het begin van de Opstand (1515-1972)
Nadere informatieHet verhaal van de 80 jarige oorlog!
Het verhaal van de 80 jarige oorlog! Filips II erft het grote "Europese Rijk" van zijn vader Karel V. Om te beginnen gaat hij strenge belastingen heffen. 1 Na een aantal jaar vertrekt hij naar Spanje,
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5: De tijd van Ontdekkers en Hervormers
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5: De tijd van Ontdekkers en Hervormers Samenvatting door J. 1332 woorden 20 maart 2014 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Duurde van 1500 tot 1600.
Nadere informatie1: De nederlanden komen in verzet tegen Filips II
1: De nederlanden komen in verzet tegen Filips II Wat wilden Karel V en Filips II bereiken? Op politiek gebied wilden ze dat de macht van de regering in Brussel vergroot werd Grote ontevredenheid onder
Nadere informatie5 keer beoordeeld 19 februari 2014
4,6 Samenvatting door M. 2499 woorden 5 keer beoordeeld 19 februari 2014 Vak Geschiedenis Methode Werkplaats Geschiedenis Werkplaats CE Examenkatern VWO De Republiek in een tijd van vorsten Hoofdstuk 2:
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 Ontdekkers en Hervormers
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 Ontdekkers en Hervormers Samenvatting door F. 1138 woorden 22 juni 2013 7,9 21 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 5.1 De Renaissance (16e eeuw) Oorzaken
Nadere informatieJagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten
Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat
Nadere informatieDE REFORMATIE DEEL 1. Vijf inleidende vragen: Naar Nathan Busenitz (Grace Ministries Seminary)
DE REFORMATIE DEEL 1 Vijf inleidende vragen: Naar Nathan Busenitz (Grace Ministries Seminary) Vijf inleidende vragen: 1. Wanneer is de Reformatie begonnen? Vijf inleidende vragen: 1. Wanneer is de Reformatie
Nadere informatieHet begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats?
Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Voorbeeld 1: Engeland De bezittingen van de Engelse koning Hendrik II in Frankrijk rond 1180 zijn
Nadere informatieDe Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 Reformatie en Contrareformatie Tijdvak van ontdekkers en hervormers (H5) Tijdvak van regenten en vorsten (H6) Gunstig klimaat voor godsdienstige
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Regenten en vorsten
Samenvatting Geschiedenis Regenten en vorsten Samenvatting door M. 4137 woorden 29 april 2014 6,5 17 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 1.1 In 1485 Kwam Hendrik Tudor (Hendrik de 7 e )
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting door Sven 1848 woorden 18 december 2017 6,7 10 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Paragraaf 1: Het gebied dat tegenwoordig bestaat
Nadere informatieDe Kerkhervorming. Maarten Luther ( ) Ontdekkers en Hervormers
prehistorie 78 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Ontdekkers en Hervormers De Kerkhervorming In de herfstvakantie zijn Jos en Mirthe met hun ouders een aantal dagen in Duitsland.
Nadere informatieGeschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren
Geschiedenis kwartet jagers en boeren jagers en boeren jagers en boeren Reusachtige stenen die door mensen op elkaar gelegd zijn. Zo maakten ze een begraafplaats. * Hunebedden * Drenthe * Trechterbekers
Nadere informatieTijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus
138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de
Nadere informatieDe nieuwe tijd. Gemaakt door: Imke, Guusje en Miika. In de tijd van de ontdekkers en hervormers 1500 tot 1600.
De nieuwe tijd. Gemaakt door: Imke, Guusje en Miika. In de tijd van de ontdekkers en hervormers 1500 tot 1600. Les 1: Miika. De tijd van Maarten Luther. Eeuwenlang kenden mensen in West-Europa alleen de
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting door L. 1642 woorden 14 oktober 2014 7,6 18 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Tijd van jagers en verzamelaars: 3000 v. Chr. Prehistorie
Nadere informatie3000 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr.
6 prehistorie oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Ontdekkers en Hervormers De tijd van Karel V Opa en Jos staan samen voor een boekenkraam. Opa snuffelt graag in de dozen. Wat een
Nadere informatiePar.1: In de Nederlanden, Frankrijk en Engeland pogen vorstten hun macht te vergroten:
Samenvatting door S. 3727 woorden 17 maart 2013 4 4 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Samenvatting geschiedenis; boek: De Republiek: H.1: Periode 1477-1555: De Nederlanden onder Habsburg gezag: Eerste helft
Nadere informatie5,6. Werkstuk door een scholier 1133 woorden 12 oktober keer beoordeeld. Levensbeschouwing. Inhoudsopgave:
Werkstuk door een scholier 1133 woorden 12 oktober 2004 5,6 36 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Inhoudsopgave: Voorwoord Het Christendom Het ontstaan van het Christendom Christelijke stromingen Video
Nadere informatieDe kerkhervorming. 5.3
De kerkhervorming. 5.3 Onderzoeksvraag: waardoor ontstond de kerkhervorming en welke gevolgen had ze voor de religieuze en politieke situatie? Oorzaken voor de reformatie of kerkhervorming I. Religieuze
Nadere informatieDe Waalse gemeenten in Nederland
De Waalse gemeenten in Nederland Nederland kent hervormde gemeenten die een vreemde taal als voertaal hebben: het Frans. Dit opvallende fenomeen valt alleen met behulp van de geschiedenis te verklaren.
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Maarten Luther
Werkstuk Geschiedenis Maarten Luther Werkstuk door een scholier 2593 woorden 4 mei 2008 5,9 201 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdstukken 1. Inleiding. 2. Wie was Maarten Luther? 3. Wat was zijn kritiek
Nadere informatieAfb Ingekleurde kaart van de zeven provinciën, naar een gravure van Jan Janssonius, Belgii Foederati nova descriptio (1658).
HC 1 Afb. 1.1. Ingekleurde kaart van de zeven provinciën, naar een gravure van Jan Janssonius, Belgii Foederati nova descriptio (1658). DE REPUBLIEK DER ZEVEN VERENIGDE Het gebied dat we nu kennen als
Nadere informatieHoofdstuk 1 Verenigd en verscheurd ( ) Paragraaf 1.1 De koningen van Engeland en Frankrijk
Samenvatting door Iloe 4013 woorden 28 april 2012 5,9 62 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Hoofdstuk 1 Verenigd en verscheurd (1477-1555) Paragraaf 1.1 De koningen van Engeland en Frankrijk
Nadere informatiePraktische opdracht Levensbeschouwing PKN Godsdienst
Praktische opdracht Levensbeschouwing PKN G Praktische-opdracht door een scholier 2195 woorden 21 januari 2005 7,4 73 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing 2. Probleemstelling en de deelvragen We hebben
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis De opstand in de nederlanden
Samenvatting Geschiedenis De opstand in de nederlanden Samenvatting door een scholier 3343 woorden 6 november 2005 5,5 175 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De opstand in de Nederlanden 1555-1588 Hoofdstuk
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis De Nederlandse opstand
Werkstuk Geschiedenis De Nederlandse opstand Werkstuk door een scholier 2412 woorden 19 januari 2002 6 627 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoudsopgave Inleiding Hoofdstuk 1, Oorzaken van de Nederlandse
Nadere informatieWie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?
Dit deel van 6.2 hoort bij de HC De republiek Onderzoeksvraag: Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Kenmerkende aspect: Het streven van vorsten naar absolute macht.
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis H1
Samenvatting Geschiedenis H1 Samenvatting door Meryam 1203 woorden 23 oktober 2015 7 16 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 1.1. Een nieuwe tijd: A: kunstenaars, klokken en kalenders Een
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting door Tmp_cox 1330 woorden 11 mei 2014 6,8 116 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Geschiedenis 1.1 A: kunstenaars, klokken en kalenders
Nadere informatieBij de tijd Groep 6 thema 3, les 1 De Opstand Werkblad 1. dit is Klaas. Klaas is veer-tien jaar. hij loopt al heel lang.
Bij de tijd Groep 6 thema 3, les 1 De Opstand Werkblad 1 Rouwdouwen Kleur de woorden: sol-daat = geel vecht = rood vrij-heid = groen held = blauw dit is Klaas Klaas is veer-tien jaar hij loopt al heel
Nadere informatieToelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7
Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Historische context:?republiek der Zeven Verenigde Nederlanden? ( )
Samenvatting Geschiedenis Historische context:?republiek der Zeven Verenigde Nederlanden? (1515-1648) Samenvatting door N. 3589 woorden 17 februari 2015 7 103 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo
Nadere informatieWeek 3. De Reformatie Cursus vroegmoderne tijd 2011
Week 3. De Reformatie Cursus vroegmoderne tijd 2011 d.c.vanderlinden@uu.nl http://vanderlinden.weebly.com Inhoud college Bespreking opdracht 1 Bespreking opdracht 2 Pauze Bespreking opdracht 3 Misverstanden
Nadere informatie2,8. Samenvatting door L woorden 30 januari keer beoordeeld. Geschiedenis
Samenvatting door L. 4490 woorden 30 januari 2017 2,8 4 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Examenkatern Hoofdstuk 2: De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 1. De christelijke Kerk in West-Europa
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren
Nadere informatie7,6. Samenvatting door een scholier 2543 woorden 20 maart keer beoordeeld. Geschiedenis
Samenvatting door een scholier 2543 woorden 20 maart 2012 7,6 8 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Geschiedenis samenvatting. Katern: De Republiek in de tijd van de vorsten. Hst. 3: Een
Nadere informatieReligie in Waterland. Naam:. Klas:. Mentor:
Naam:. Klas:. Mentor: Inhoud Inleiding... 2 1. Ongetemd zeewyf... 3 2. Ursulaklooster... 4 3. Wendelmoet Claesdochter... 5 4. Reformatie... 6 5. Bernard Nieuwentijt... 7 6. Migratie... 8 1 Inleiding Vanaf
Nadere informatieOm een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.
Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak geschiedenis vwo, tweede tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Katern: De Republiek in de tijd van de vorsten. Hst. 1
Samenvatting Geschiedenis Katern: De Republiek in de tijd van de vorsten. Hst. 1 Samenvatting door een scholier 2157 woorden 5 februari 2012 6,9 30 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Geschiedenis
Nadere informatieDe lessen. Hieronder vind je een uitwerking van de lessen die komen gaan.
De lessen Hieronder vind je een uitwerking van de lessen die komen gaan. Voor de lessen over het christendom heb je het lesboek Wegen van navolging nodig. Daarnaast neem je elke les het bronnenboek, een
Nadere informatieSabbat en zondag door de eeuwen door Ds. Duco Kerssen
Sabbat en zondag door de eeuwen Moe, druk, of gestrest? Ontdek de rust van de Bijbelse sabbat WIJ ZIJN DE KERK VAN DE ZEVENDE-DAGS DAGS ADVENTISTEN, GEMEENTE ZOETERMEER Sola Scriptura De fundering van
Nadere informatieOpkomst van de handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-stedelijke samenleven.
Samenvatting door N. 2419 woorden 25 juni 2013 3,3 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Oriëntatie Opkomst van de handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-stedelijke
Nadere informatieDe klassieke tijdlijn
De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5, Een nieuwe wereld
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5, Een nieuwe wereld Samenvatting door een scholier 2425 woorden 25 mei 2009 7,1 203 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Samenvatting geschiedenis SE-3 H5:
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis ontdekkers en hervormers hoofdstuk 1
Samenvatting Geschiedenis ontdekkers en hervormers hoofdstuk 1 Samenvatting door een scholier 2937 woorden 12 december 2009 6 128 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 1.1 Er gingen stemmen op tegen de katholieke
Nadere informatieOok de kunst en wetenschap veranderden, het is tijd van wedergeboorte van de Grieks-Romeinse cultuur, de Renaissance.
Samenvatting door L. 3211 woorden 23 juni 2015 4.7 23 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Oriëntatie Tijdens de regeerperiode van Karel V veranderde er veel. Ontdekkingsreizen verruimden het
Nadere informatieGROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1
GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,
Nadere informatie