Het beleid ten aanzien van heffingen in de gemeente IJsselstein

Transcriptie

1 Het beleid ten aanzien van heffingen in de gemeente IJsselstein Rekenkamercommissie IJsselstein Februari 2010

2 Inhoud 2 0 Voorwoord 3 1 Inleiding Aanleiding en doel van het onderzoek De inhoud van het rapport 4 2 De landelijke regelgeving voor gemeentelijke heffingen Inleiding Heffingen Het bepalen van de kosten 8 3 Het tarievenbeleid van de gemeente IJsselstein Inleiding Het algemeen beleid ten aanzien van de heffingen De wijze waarop de uurtarieven worden vastgesteld Afvalstoffenheffing Rioolrechten Leges Marktgelden Lijkbezorgingrechten 20 4 Conclusies 21 5 Aanbevelingen 25 Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 2

3 0 Voorwoord De Rekenkamercommissie IJsselstein heeft het bureau SGBO de opdracht gegeven om een onderzoek te doen naar de opbouw van de tarieven in de gemeente IJsslestein. Namens bureau SGBO heeft drs. Bert Jan Smallenbroek dit onderzoek verricht. Op 15 september 2009 heeft de Rekenkamercommissie IJsselstein het conceptrapport voor hoor en wederhoor toegezonden aan het college van Burgemeester en Wethouders van de gemeente IJsselstein. Op 1 december 2009 heeft het college een reactie op het conceptrapport vastgesteld. Deze reactie is als bijlage 1 bij het rapport gevoegd. De reactie van het college gaf de rekenkamercommissie aanleiding om nog eens kritisch naar een aantal passages te kijken. Waar nodig is met een voetnoot aangegeven hoe met de reactie van het college is omgegaan. De Rekenkamercommissie IJsselstein dankt de ambtenaren van de gemeente IJsselstein hartelijk voor hun medewerking en de heer Bert Jan Smallenbroek voor zijn onderzoek. Februari 2010 Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 3

4 1 Inleiding 1.1 Aanleiding en doel van het onderzoek De Rekenkamercommissie IJsselstein heeft een onderzoek uitgevoerd naar het beleid dat de gemeente IJsselstein voert inzake de tarieven van de heffingen. De aanleiding voor het onderzoek is het gebrek aan transparantie. De rekenkamercommissie constateert (onverklaarbare) verschillen in tarieven tussen gemeenten. Bovendien is onduidelijk waarom bepaalde tarieven wel kostendekkend zijn en andere niet. Deze knelpunten komen voor een belangrijk deel overeen met de algemene knelpunten bij het heffen van leges die in de Handreiking Kostentoerekening leges en tarieven (Deloitte Consulting BV, juli 2007) zijn geconstateerd: - Er bestaat onbegrip bij de burger dat tarieven voor eenzelfde dienst bij de ene overheidsinstantie anders zijn dan bij de andere instantie. - Bij de heffende instantie is onduidelijk welke kosten in theorie mogen worden verhaald. - Bij de heffende instantie bestaat onvoldoende zicht in de methodiek van het doorberekenen van kosten. - Bij de heffende instantie bestaat soms onduidelijkheid welke verhouding tussen de prijs van de dienst (het tarief) en de aard en omvang van de dienstverlening nog redelijk is. Het onderzoek richtte zich op de volgende aspecten van de heffingen: 1. De totstandkoming van de tarieven: welke beleidsuitgangspunten gelden voor het vaststellen van de tarieven? 2. De kostendekkendheid van de heffingen: in hoeverre worden de kosten die de gemeente maakt om diensten te leveren in de tarieven doorberekend? 3. De hoogte van de tarieven: hoe hoog zijn de tarieven in IJsselstein in vergelijking met andere gemeenten? 1.2 De inhoud van het rapport De inhoud van het rapport is als volgt. In hoofdstuk 2 wordt een beschrijving gegeven van de landelijke regelgeving die geldt voor gemeenten als het gaat om het heffen van belastingen, en dan toegespitst op gemeentelijke heffingen. In hoofdstuk 3 wordt een beschrijving gegeven van de wijze waarop in de gemeente IJsselstein de tarieven van de verschillende heffingen tot stand komen. In hoofdstuk 4 worden de conclusies van het onderzoek gepresenteerd. Deze conclusies zijn gebaseerd op een Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 4

5 beoordeling van de bevindingen van het onderzoek aam de hand van het normenkader dat de rekenkamercommissie hanteert. In hoofdstuk 5 doet de rekenkamercommissie haar aanbevelingen. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 5

6 2 De landelijke regelgeving voor gemeentelijke heffingen 2.1 Inleiding Gemeenten mogen alleen belastingen heffen als de wet dat uitdrukkelijk toestaat. De bevoegdheid tot het heffen van belastingen is in de meeste gevallen geregeld in de Gemeentewet, maar in enkele gevallen ook in andere wetten. Een voorbeeld hiervan is de afvalstoffenheffing die is geregeld in de Wet milieubeheer. Als een gemeente gebruik wil maken van de bevoegdheid een bepaalde belasting te heffen, moet zij dit vastleggen in een gemeentelijke belastingverordening. In deze verordening moeten de belangrijkste zaken geregeld zijn, bijvoorbeeld wie de belasting moet bestalen, de wijze waarop de hoogte van het belastingbedrag wordt berekend en de wijze van invordering. De gemeentelijke belastingen kunnen worden onderscheiden in algemene belastingen en heffingen. De opbrengst van de algemene belastingen gaat naar de algemene middelen van de gemeente en de gemeente kan dit geld naar eigen inzicht besteden. Het vaststellen van de tarieven is vooral een bestuurlijk proces, er gelden geen wettelijk vastgestelde maxima. De gemeente IJsselstein heft twee algemene belastingen: de onroerende-zaakbelastingen (ozb) en de hondenbelasting. De opbrengst uit heffingen wordt gebruik om de kosten van een bepaalde dienst of voorziening te dekken. Voor heffingen gelden wel maximumtarieven. Artikel 229b van de Gemeentewet bepaalt dat de geraamde opbrengst van een heffing niet hoger mag zijn dan de geraamde kosten van de dienst of voorziening. 2.2 Heffingen Er kunnen twee soorten heffingen worden onderscheiden: bestemmingsheffingen en rechten. Bestemmingsheffingen worden geheven voor het gebruik van publieke voorzieningen, zoals bijvoorbeeld het rioolstelsel. Door middel van een bestemmingsheffing worden de kosten van een voorziening omgeslagen over de gehele groep die van de betreffende voorziening gebruik maakt. Het bedrag van de heffing dat de burger moet betalen hoeft niet rechtstreeks gekoppeld te zijn aan het individuele profijt dat hij of zij van de voorziening heeft. Rechten worden geheven voor specifieke door de gemeente versterkte individuele diensten. Bestemmingsheffingen De gemeente IJsselstein kent twee bestemmingsheffingen: de afvalstoffenheffing en de rioolrechten (vanaf 1 januari 2009 het rioolafvoerrecht genoemd). Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 6

7 De bevoegdheid van gemeenten om een afvalstoffenheffing in te stellen is geregeld in artikel van de Wet milieubeheer. De heffing kan worden ingesteld voor de bestrijding van de kosten die verbonden zijn aan de inzameling van huishoudelijk afval. Iedere gebruiker van een perceel waar regelmatig huishoudelijk afval kan ontstaan, is aan de heffing onderworpen. De rioolrechten worden geheven van de gebruikers van eigendommen die direct of indirect zijn aangesloten op het gemeentelijke rioolstelsel. Met ingang van 1 januari 2008 bevat de Gemeentewet in 228a een verbrede rioolheffing. Deze heffing is in de plaats gekomen van de rioolrechten. Artikel 228a bepaalt dat onder de naam rioolheffing een belasting kan worden geheven ter bestrijding van de kosten die voor de gemeente verbonden zijn aan: a. de inzameling en het transport van huishoudelijk afvalwater en bedrijfsafvalwater, alsmede de zuivering van huishoudelijk afvalwater; en b. de inzameling en verwerking van regenwater alsmede voor het treffen van maatregelen om structureel nadelige gevolgen van de grondwaterstand zoveel mogelijk te voorkomen of te beperken. Uiterlijk op 1 januari 2010 moet elke gemeente de verandering van rioolrechten in een rioolheffing hebben doorgevoerd. De gemeente IJsselstein heeft dat per 1 januari 2009 gedaan. Vanaf die datum heft de gemeente het rioolafvoerrecht. Gemeenten mogen zelf bepalen wie de belastingplichtigen zijn: eigenaren, gebruikers of beide groepen. Ook kunnen zij zelf de heffingsgrondslag bepalen. Uit de jurisprudentie kan worden opgemaakt dat onder andere de volgende heffingsmaatstaven mogelijk zijn: een vast bedrag per eigendom (eventueel vermeerderd met een toeslag voor de hoeveelheid watergebruik), een bedrag dat afhankelijk is van het watergebruik of een bedrag dat afhankelijk is van de grootte van het huishouden. Wel geldt de eis dat de geraamde baten van de rioolheffing niet hoger mogen zijn dan de geraamde kosten. Rechten De gemeente IJsselstein kent de volgende rechten: leges, marktgelden, lijkbezorgingsrechten en brandweerrechten. Omdat de brandweerrechten een zeer geringe opbrengst hebben en deze rechten bovendien in de nabije toekomst als gevolg van de regionalisering van de brandweerorganisatie zullen verdwijnen, zal in dit rapport op deze heffing verder niet worden ingegaan. Er kunnen verschillende soorten rechten worden onderscheiden: gebruiksrechten en genotsrechten. De marktgelden zijn een voorbeeld van gemeentelijke Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 7

8 gebruiksrechten: rechten ter zake van het gebruik van gemeentelijke voorzieningen (artikel 229, eerste lid, onderdeel a, Gemeentewet). Leges zijn genotsrechten: rechten die worden geheven ter zake van het genot van, door of vanwege het gemeentebestuur verstrekte diensten (artikel 229, eerste lid, onderdeel b, Gemeentewet). Bij leges gaat het om rechten voor administratieve diensten, zoals het in behandeling nemen van een aanvragen voor een vergunning of paspoort. Voor rechten geldt dat ze zodanig worden vastgesteld dat de geraamde baten van de rechten niet uitgaan boven de geraamde lasten (artikel 229b, eerste lid, Gemeentewet). Voor de toetsing aan deze opbrengstennorm mogen gemeenten kijken naar de baten en lasten per afzonderlijke dienst, per samenhangende groep van diensten óf per het totaal van de in de verordening genoemde diensten. Voorwaarde is wel dat de gemeente daarin een consequente lijn volgt. Het is dus mogelijk dat een gemeente voor de ene dienstverlening hoge leges heft om de leges voor een andere dienst laag te kunnen houden (kruissubsidiëring). Er zijn verschillende vormen van kruissubsidiëring denkbaar: - tussen groepen legesfeiten binnen de legesverordening (tussen bijvoorbeeld trouwen en het aanvragen van een bouwvergunning); - binnen groepen legesfeiten (tussen bijvoorbeeld leges voor een bouwvergunning en leges voor een sloopvergunning); - door middel van het aanvullen van het tekort van de organisatieonderdelen die leges heffen vanuit de algemene middelen. 2.3 Het bepalen van de kosten Omdat de hoogte van de geraamde opbrengst van een heffing niet hoger mag zijn dan de geraamde kosten van de dienst of voorziening, zal de gemeente moeten bepalen hoe hoog de kosten zijn van de dienst of voorziening die door middel van de heffing worden gedekt. Het begrip dienst is niet nader gedefinieerd in de wet, maar is wel verder ingevuld door middel van jurisprudentie. Hieruit valt op te maken dat voor de vraag of er sprake is van een dienst doorslaggevend is of degene te wiens behoefte de dienst wordt verricht een individueel belang heeft bij die dienst. Op basis van jurisprudentie is duidelijk geworden dat twee soorten kosten in het legestarief mogen worden doorberekend: (1) directe kosten en (2) indirecte kosten. Onder directe kosten worden de kosten verstaan die rechtstreeks samenhangen met of worden veroorzaakt door de door het bestuursorgaan verrichte dienstverlening. Tot de directe kosten behoren de volgende soorten kosten: Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 8

9 a. personeelskosten; b. specifieke huisvestingskosten; c. specifieke automatiseringskosten; d. materiële kosten. Naast de directe kosten van een dienst, mogen de indirecte kosten die nog enig verband hebben met de specifieke dienstverlening ook worden doorberekend in het legestarief. Het gaat dan om kosten in de sfeer van overhead, zoals: - ondersteuning en management; - huisvesting; - salarisadministratie; - sociale lasten; - verzekeringen. Indirecte kosten die geen directe verband hebben met de individuele dienstverlening aan burgers, mogen niet worden doorberekend in het legestarief. Het gaat onder andere om de kosten van de volgende activiteiten: - beleidsvoorbereiding en algemene inspraakprocedures; - toezicht en handhaving (met uitzondering van het toezicht dat plaatsvindt in het kader van het proces van vergunningverlening en het tot stand brengen van de situatie waarop het vergunningverzoek betrekking heeft); - algemene bezwaar- en beroepsprocedures. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 9

10 3 Het tarievenbeleid van de gemeente IJsselstein 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt een beschrijving gegeven van de wijze waarop in de gemeente IJsselstein de tarieven van de verschillende heffingen tot stand komen. De opbouw van dit hoofdstuk is als volgt. In paragraaf 3.2 wordt ingegaan op de algemene beleid van de gemeente ten aanzien van de heffingen. In paragraaf 3.3 wordt beschreven op welke wijze de uurtarieven worden vastgesteld van de medewerkers die belast zijn met werkzaamheden die uit de leges kunnen worden bekostigd. In de paragrafen 3.4 tot en met 3.8 wordt het gemeentelijk beleid en de uitvoeringspraktijk van de verschillende heffingen beschreven. 3.2 Het algemeen beleid ten aanzien van de heffingen Op grond van artikel 12, tweede lid, van de Financiële verordening biedt het college eens in de vier jaar een nota aan de raad aan met de kaders voor de prijzen van gemeentelijke diensten, anders dan de verhuur en verkoop van gemeentelijke onroerende goederen. De raad stelt deze nota vast. In 2005 heeft de raad de Nota gemeentelijke belastingen vastgesteld. In deze nota is het uitgangspunt geformuleerd dat wordt gestreefd naar 100% kostendekkende tarieven. Er is nog geen initiatief genomen om een nieuwe nota voor te bereiden. De gemeente IJsselstein heft niet alle belastingen die de gemeente zou kunnen heffen. Een aantal jaren geleden is onderzoek gedaan naar mogelijke opbrengsten van nieuwe belastingen. Ten aanzien van de toeristenbelasting is de conclusie getrokken dat de perceptiekosten hoog zijn in relatie tot de opbrengst. De precarioheffing en de reclamebelasting zouden gezamenlijk een opbrengst van ongeveer euro kunnen genereren. De gemeente heeft er desondanks voor gekozen om beide belastingen niet in te voeren. 3.3 De wijze waarop de uurtarieven worden vastgesteld Een belangrijk bestanddeel van de kosten van een product of dienst zijn de kosten van de ambtenaren die met de betreffende taak zijn belast. De hoogte van deze kosten is het resultaat van de omvang van de werkzaamheden (het aantal uren) vermenigvuldigd met de kostprijs per uur. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 10

11 De gemeente IJsselstein werkt met integrale uurtarieven die door de afdeling Financiën voor de verschillende afdelingen en kostenplaatsen daarbinnen wordt vastgesteld. Deze uurtarieven bestaan uit de volgende twee componenten: 1. salariskosten; 2. overheadkosten. Voor het berekenen van de salariskosten worden de salariskosten van alle medewerkers van de betreffende afdeling of kostenplaats bij elkaar opgeteld. Deze kosten worden gedeeld door aantal productieve uren dat op de afdeling/kostenplaats wordt gemaakt. Daarbij geldt het uitgangspunt dat een medewerker die voltijds werkt 1496 productieve uren per jaar maakt. De overheadkosten worden berekend volgens het systeem van kostenplaatsen. De overheadkosten worden gezet op hulpkostenplaatsen. Het gaat om de volgende kosten: - kosten ondersteunende diensten (bijvoorbeeld P & O en financiën); - kosten automatisering; - kosten huisvesting. De overheadkosten worden doorbelast op basis van de formatieomvang van de betreffende afdeling/kostenplaats. Daarbij gelden de volgende afspraken: - De kosten van automatisering worden niet doorbelast naar de kostenplaatsen stadsbeheer buitendienst en welzijn-buiten (onder ander het sporthalbeheer). Wel wordt er een beperkt vast bedrag doorbelast aan de sporthallen. - De kosten van huisvesting (gemeentehuis) worden niet doorbelast naar de kostenplaatsen stadsbeheer buitendienst, brandweer en welzijn-buiten. Ook hier geldt dat er een beperkt vast bedrag wordt doorbelast naar de sporthallen. - De kosten van de afdelingshoofden worden aan de eigen afdelingen doorbelast. - De kosten van 'kleine tractie' en gemeentewerf worden doorbelast naar de afdeling stadsbeheer buitendienst. - De kosten van de zogeheten 'grote tractie' (vrachtwagens, trekkers, vuilnisauto's) worden door middel van uurtarieven op basis van het aantal draaiuren doorbelast naar de betreffende activiteiten zoals openbaar groen, huishoudelijk afval, wegen, sportparken en begraafplaatsen. Wat betreft de doorbelasting van de kapitaallasten geldt het uitgangspunt dat deze zoveel mogelijk rechtstreeks op producten plaatsvindt. Uitzonderingen zijn de lasten van investeringen in organisatiebrede automatisering, huisvesting, facilitaire zaken et cetera die via de systematiek van kostenverdeling worden doorbelast en uiteindelijk als overhead op de (afdelings)uurtarieven terecht komen. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 11

12 3.4 Afvalstoffenheffing De gemeente IJsselstein kent twee tarieven voor de afvalstoffenheffing: een tarief voor eenpersoonshuishoudens en een tarief voor meerpersoonshuishoudens. De afvalstoffenheffing dekt de volgende kosten van de volgende werkzaamheden: - inzamelen en het verwerken van het huishoudelijk afval; - opruimen zwerfvuil (de veegploeg); - legen van de prullenbakken. Bij de het bepalen van het tarief van de afvalstoffenheffing is het uitgangspunt dat een kostendekkend tarief wordt geheven. De tarieven zijn in 2009 met 2,25% gestegen. Het eenpersoonstarief is op dit moment 154,80 en het meerpersoonstarief bedraagt 294,00. Het tarief voor eenpersoonshuishoudens ligt onder het landelijk gemiddelde ( 195,94) en het gemiddelde van alle Utrechtse gemeenten ( 200,91). Het tarief voor meerpersoonshuishoudens ligt boven het landelijke en provinciale gemiddelde. Die bedragen zijn respectievelijk 256,10 en 270,58. Afvalstoffenheffing (begroting) Opbrengst heffing Kosten gemeente Verschil opbrengst kosten Kostendekkendheid 115% 108% 100% Zowel in 2007 als in 2008 leverde afvalstoffenheffing een positief resultaat op. De reden hiervoor is een restitutie van de gemeentelijke bijdrage aan de AVU (het afvalverwijderingsbedrijf) en het feit dat de gemeente minder kosten op het aanbodstation heeft gemaakt dan begroot. Het overschot wordt gestort in een egalisatievoorziening. Deze voorziening bestaat sinds Uit deze voorzieningen worden bepaalde investeringen bekostigd, zoals bijvoorbeeld de aanleg van ondergrondse containers. 3.5 Rioolrechten In de gemeente IJsselstein is het tarief van de rioolrechten gekoppeld aan het waterverbruik. De maatstaf van de heffing is het aantal kubieke meters afgevoerd Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 12

13 afvalwater. Deze hoeveelheid wordt in beginsel gelijk gesteld aan het aantal kubieke meters water dat van het waterleidingbedrijf Vitens NV wordt afgenomen. De gemeente heeft in het gemeentelijk rioleringsplan (GRP) van 2004 het uitgangspunt geformuleerd dat in 2010 alle kosten die aan de GRP-activiteiten zijn verbonden gedekt moeten worden uit de opbrengst van de rioolrechten. De gemeente heeft er voor gekozen de tariefsverhoging geleidelijk door te voeren. Vanaf 2004 tot en met 2009 zijn de tarieven jaarlijks met 30% verhoogd, exclusief een verhoging in verband met kostenstijgingen. Voor 2009 is het tarief met 32,25% verhoogd (30% plus 2,5% inflatiecorrectie). Op 16 april 2009 heeft de raad het nieuwe GRP voor de periode 2009 tot en met 2012 vastgesteld. In dit GRP is berekend dat het tarief 2009 van 1,60 kan worden gehandhaafd tot en met 2040 (afgezien van de inflatiecorrectie). De raad heeft besloten de reeds voorziene tariefverhoging van 10% in 2010 niet door te voeren. In IJsselstein betalen eenpersoonshuishoudens in 2009 gemiddeld 80,00 aan rioolrechten. Dit bedrag is een stuk lager dan het landelijk gemiddelde ( 159,15) en het gemiddelde van alle gemeenten in de provincie Utrecht ( 137,43). Meerpersoonshuishoudens betalen in IJsselstein gemiddeld 240 aan rioolrechten. Dit bedrag ligt boven het landelijk gemiddelde ( 178,42) en het provinciaal gemiddelde ( 160,85). Tegenover de jaarlijkse opbrengst van de rioolrechten kunnen niet rechtstreeks de jaarlijkse kosten van het beheer en onderhoud van de riolering worden gezet. De opbrengst van de heffing wordt voor het grootste deel gestort in de voorziening onderhoud. Uit deze voorziening worden de investeringen in verband met vervanging en verbetering van de rioleringsvoorzieningen bekostigd. 1 Rioolrechten (begroting) Opbrengst heffing Leges Leges worden geheven voor een groot aantal verschillende diensten die door de gemeente worden verstrekt. De gemeente kent de volgende soorten leges: - bouwleges; - leges APV-vergunningen en vergunningen op grond van bijzondere wetten (bijvoorbeeld de Drank- en Horecawet); - leges burgerzaken. 1 Dit is niet geheel juist. Uitsluitend de jaarlijkse exploitatiekosten worden uit deze voorziening gedekt. De kapitaallasten van investeringen zijn verantwoord op de betreffende subproducten. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 13

14 Bouwleges Onder de bouwleges worden begrepen alle leges die worden geheven in verband met aanvragen voor toestemmingen op het terrein van bouwen. Het gaat onder andere om bouwvergunningen (lichte en reguliere) en verschillende vrijstellingen en ontheffingen op grond van de Wet ruimtelijke ordening. Tot 2009 werden de tarieven van de bouwleges jaarlijks met het inflatiecijfer verhoogd. Op 1 januari 2009 zijn deze tarieven met 20% verhoogd. Deze verhoging is het gevolg van een ombuigingstaakstelling die in de notitie Perspectief met toekomst is aangekondigd en in de begroting 2009 is vastgelegd. Deze taakstelling houdt in dat het tekort op de bouwleges met wordt verminderd. Om de kosten te kunnen bepalen, wordt in het jaarplan van de afdeling Vergunningen en Handhaving de productieve uren toebedeeld aan de verschillende werkzaamheden die de afdeling uitvoert. De werkzaamheden die verband houden met het verlenen van bouwvergunningen worden geboekt op het product vergunningverlening bouwen (nummer 9131). Op basis van het aantal geraamde uren dat de afdeling Vergunningen en Handhaving heeft opgegeven en het uurtarief dat voor de afdeling geldt, stelt de afdeling financiën de kosten van deze werkzaamheden vast. Daarnaast worden de kosten die het klantcontactcentrum (KCC) maakt in verband met het behandelen van aanvragen voor bouwvergunningen op dit product doorbelast. De afdeling Vergunningen en Handhaving heeft geen invloed op de hoogte van het bedrag dat wordt doorbelast. De werkzaamheden die worden geboekt op het product vergunningverlening bouwen komen niet geheel overeen met de werkzaamheden waarvan de kosten uit de legesopbrengst gedekt mogen worden. Zo worden op dit product ook de uren geboekt die betrekking hebben op het afhandelen van bezwaar- en beroepsprocedures. De kosten van deze activiteiten mogen echter niet uit de legesopbrengst worden gedekt. 2 2 Het college reageert hierop als volgt. Wij wijzen u er op dat omtrent het wettelijk kader hiervan nog discussie wordt gevoerd en is voorgelegd aan de Hoge Raad der Nederlanden voor een uitspraak. Wij verwijzen hiervoor ook naar hetgeen is vermeld op pagina 34 van De Handreiking Kostentoerekening en Leges en Tarieven van 2007 die in opdracht van het ministerie van binnenlandse zaken is opgesteld. Reactie rekenkamercommissie: In de Handreiking Kostentoerekening en Leges en Tarieven staat dat de kosten van bezwaar en beroep niet uit de legesopbrengst kan worden verhaald. De motivering hiervoor is dat het bij bezwaar- en beroepsprocedures gaat om een heroverweging van beleid. Het belang hiervan overstijgt het individueel belang van degene aan wie de dienst wordt verleend. De enige mogelijke uitzondering betreft de kosten die verband houden met bezwaar- en beroepsprocedures tegen de heffing als zodanig, omdat het bij deze procedures de vraag is of er sprake is van heroverweging van beleid. De Handreiking zegt hierover het volgende: Zolang de Hoge Raad zich niet over deze problematiek heeft uitgelaten, wordt voorzichtigheidshalve geadviseerd om de kosten van bezwaar en beroep tegen de heffing als zodanig niet om te slaan via de rechten (pagina 34). Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 14

15 De werkzaamheden die betrekking hebben op het uitoefenen van toezicht tijdens de bouw worden geboekt op het product handhaving (nummer 9140), terwijl deze activiteiten wél uit de legesopbrengst mogen worden gedekt. Deze toezichtactiviteiten vormen namelijk onderdeel van het proces van vergunningverlening. De afdeling besteedt veel meer uren aan het uitoefenen van toezicht tijdens de bouw dan aan bezwaar- en beroepsprocedures. Dit betekent dat de kosten die ten onrechte niet uit de legesopbrengst worden gedekt hoger zijn dan de kosten die ten onrechte wél uit de leges worden gedekt. Sinds een aantal maanden houdt de afdeling op dossierniveau bij wie er aan heeft gewerkt en hoe lang. Hierdoor is betrekkelijk eenvoudig na te gaan hoeveel tijd de afdeling gemiddeld kwijt is aan het behandelen van bepaalde soorten aanvragen. Op basis van deze gegevens kunnen kengetallen worden ontwikkeld voor de verschillende werkzaamheden die door de afdeling worden verricht en kan bovendien voor verschillende soorten aanvragen voor een bouwvergunning worden nagegaan in hoeverre deze kostendekkend zijn of niet. Het is voor de afdeling niet mogelijk een goede raming te geven van de jaarlijkse opbrengst van de bouwleges. De legesopbrengsten worden bepaald door het aantal aanvragen dat in een jaar wordt ingediend en de omvang van die bouwwerken (de bouwsommen). Om een raming te kunnen maken van de legesopbrengst, wordt in overleg met de afdeling ruimtelijke ordening een inschatting gemaakt van het aantal grote projecten waarvoor in het komende jaar een aanvraag voor een bouwvergunning wordt verwacht. Naast de grote projecten is er een redelijke constante stroom aan aanvragen voor bouwvergunningen. Deze levert in 2009 een legesopbrengst van ongeveer op. De opbrengst van de bouwleges is de afgelopen twee jaar sterk gedaald, terwijl de kosten van de gemeente zijn gestegen. Het verschil tussen de opbrengst in 2007 en die in 2008 is Was er in 2007 sprake van een overschot van ongeveer , in 2008 was de legesopbrengst ruim lager dan de kosten. Voor het jaar 2009 is een tekort van geraamd. De gemeente kent geen egalisatievoorziening voor de opbrengsten van de bouwleges. Met zo n voorziening kunnen de jaarlijkse schommelingen in de legesopbrengsten worden opgevangen. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 15

16 Bouwleges (begroting) Opbrengst heffing Kosten gemeente Verschil opbrengst kosten Kostendekkendheid 183% 78% 61% De tarieven voor het in behandeling nemen van aanvragen voor lichte bouwvergunningen en voor reguliere bouwvergunningen zijn gelijk. Voor beide typen bouwvergunningen is het tarief 12,65 voor elke 500,- bouwkosten of een gedeelte daarvan, met een minimumbedrag van 101,45. De legesverordening kent een strikt proportioneel tarief: de leges stijgen mee als percentage van de bouwkosten. De legesverordening houdt geen rekening met het ervaringsgegeven dat de kosten voor de gemeente in verband met verlenen van de bouwvergunning in het algemeen niet evenredig toenemen met de omvang van de bouwkosten. In dat geval zou de verordening een degressieve tariefsopbouw kennen of een maximumtarief. Door het ontbreken van een degressieve tariefstelling loopt de gemeente bij aanvragen die betrekking hebben op bouwplannen met (zeer) aanzienlijke bouwkosten het risico dat de rechter de aanslag vernietigt of dat hij de legesnota op een veel lager bedrag vaststelt. Zowel het Hof Arnhem (8 februari 2006, LJN: AV8697) als het Hof s Hertogenbosch ( , LJN: BC3161) hebben geoordeeld dat het ontbreken van enige vorm van degressie in het tarief of van een maximumtarief bij bouwwerken met een hoge bouwsom kan leiden tot een onredelijke en willekeurige heffing van belasting. 4 De bouwkosten kunnen zo hoog zijn dat niet 3 U heeft in de tabel een kostenraming voor 2009 opgenomen van Dit is naar onze mening niet correct. Ook de kosten verantwoord op het product handhaving, voor zover deze kosten doorberekend kunnen worden aan de bouwleges, dienen hierin begrepen te zijn. Het betreft voor 2009 een bedrag van Reactie rekenkamercommissie: U heeft gelijk. Wij hebben aangegeven dat de werkzaamheden die betrekking hebben op het uitoefenen van toezicht tijdens de bouw worden geboekt op het product handhaving, terwijl deze activiteiten wél uit de legesopbrengst mogen worden gedekt. 4 Het college reageert hierop: De rekenkamercommissie stelt dat de gemeente risico loopt op vernietiging van aanslagen voor bouwleges of verlaging van opgelegde aanslagen vanwege het ontbreken van een degressieve tariefstelling. Een tweetal arresten van gerechtshoven wordt hierbij aangehaald. Uit recente jurisprudentie (arrest Hoge Raad van 14 augustus 2009 gemeente Nijkerk) blijkt dat een tariefstelling voor de bouwleges tegen een vast percentage zonder maximum of degressie niet in strijd is met de wet of enig algemeen rechtsbeginsel. De reactie van de rekenkamercommissie vindt u op de volgende pagina. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 16

17 meer kan worden gezegd dat de te betalen leges nog in redelijke verhouding staan tot de kosten die redelijkerwijs aan het in behandeling nemen van de bouwvergunning voor de gemeente moeten worden te zijn verbonden. Uit het onderzoek van de Vereniging Eigen Huis blijkt dat de tarieven van de bouwleges in vergelijking met andere gemeenten vrij hoog zijn. De gemeente IJsselstein staat in de landelijke ranglijst op de 77 e plaats bij bouwwerken van , op de 89 e plaats bij bouwwerken van en op de 71 e plaats als het gaat om bouwwerken van Tarieven bouwleges 2009 Bouwvergunning ,- inclusief welstand Bouwvergunning ,- inclusief welstand Bouwvergunning ,- inclusief welstand IJsselstein 329, , ,00 Gemiddelde provincie Utrecht 277, , ,80 Gemiddelde Nederland 254, , ,57 Plaats IJsselstein op de landelijke ranglijst (plaats 1 het hoogste tarief; plaats 456 het laagste tarief) Bron: Vereniging Eigen Huis Leges APV-vergunningen en vergunningen op grond van bijzondere wetten De legestarieven voor het aanvragen van APV-vergunningen en vergunningen op grond van bijzondere wetten worden jaarlijks met het inflatiecijfer verhoogd. Om de kosten die verband houden met het behandelen van de aanvragen te kunnen bepalen, maakt de leiding van de afdeling Vergunningen en Handhaving elk jaar een Reactie rekenkamercommissie: U heeft gelijk. Toen het rapport werd opgesteld, was het arrest van de Hoge Raad nog niet gepubliceerd. De Hoge Raad stelt in dit arrest dat het hanteren van een vast, bescheiden percentage (1,4 percent) van de bouwkosten niet kan worden gekenschetst als onredelijk of willekeurig. De Hoge Raad koppelt de toelaatbaarheid van een vast tarief (dus zonder degressie) aan de hoogte van dit tarief. Het is de vraag of in de gemeente IJsselstein, waar het tarief 2,53 procent van de bouwkosten bedraagt (tarief 2009), ook sprake is van een bescheiden tarief. Los van de vraag of de gemeente juridische risico s loopt, blijft het een feit dat door het ontbreken van een degressieve tariefsopbouw geen rekening wordt gehouden met het ervaringsgegeven dat de kosten voor de gemeente in verband met het verlenen van de bouwvergunning in het algemeen niet evenredig toenemen met de omvang van de bouwkosten. Hierdoor kan de bij grote bouwwerken het te betalen legesbedrag zo hoog zijn dat dit bedrag niet in redelijke verhouding staat tot de kosten die de gemeente moet maken om de vergunning te behandelen. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 17

18 planning van het aantal uren dat met deze werkzaamheden zullen zijn gemoeid. Op basis van deze urenraming bepaalt de afdeling Financiën de kosten die zijn gemoeid met het behandelen van alle vergunningaanvragen. Bovendien worden de kosten die het KCC maakt in verband met het behandelen van vergunningaanvragen (vergunningen die direct aan de balie worden verleend) doorbelast naar de afdeling Vergunningen en Handhaving. In de administratie van de gemeente wordt zowel bij de kosten als bij de legesopbrengsten geen uitsplitsing gemaakt naar soort vergunning. De gemeente heeft hierdoor wel inzicht in de kostendekkendheid van alle vergunningstelsels gezamenlijk, maar niet die van de afzonderlijke vergunningstelsels. De leges voor de vergunningen op grond van de APV en een aantal bijzondere wetten zijn niet kostendekkend. APV-vergunningen (begroting) Opbrengst heffing (inclusief staangelden) Kosten gemeente Verschil opbrengst kosten Kostendekkendheid 54% 58% 26% De kosten die de gemeente voor 2009 raamt voor het product APV-vergunningen zijn meer dan hoger dan de kosten die in 2007 en 2008 ten laste van dit product zijn geboekt. Dit heeft te maken met het feit dat in 2007 en 2008 de werkzaamheden van bepaalde ambtenaren die zich bezighouden met het verlenen van vergunningen niet op het product vergunningen zijn geboekt. Vanaf 2009 wordt dat wel gedaan. Dit betekent dat in 2007 en 2008 aan het product vergunningen te lage kosten zijn toegerekend en dat de kostendekkendheid van legesopbrengst feitelijk rond 35% heeft gelegen. Leges burgerzaken De legestarieven voor de diensten op het terrein van burgerzaken worden elk jaar met het inflatiecijfer verhoogd. Bij het maken van een voorstel voor aanpassing van de legestarieven wordt altijd wel gekeken naar de tarieven van andere gemeenten. De leges voor reisdocumenten (paspoorten en identiteitskaarten) en rijbewijzen bestaan uit een rijksdeel en een gemeentelijk deel. Voor het aanvragen van reisdocumenten stelt het Rijk jaarlijks de maximumtarieven vast. Gemeenten mogen Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 18

19 wel lagere tarieven vaststellen, maar geen hogere. De tarieven in IJsselstein voor het aanvragen van reisdocumenten komen overeen met de maximumtarieven. Als het gaat om het legestarief voor trouwen op een aantrekkelijke locatie wordt een marktconform tarief in rekening gebracht. Omdat het aantal aanvragen redelijk constant is, kan de afdeling een redelijk goede raming maken van de jaarlijkse legesopbrengst. Ook de kosten zijn goed in te schatten. De kosten in verband met de inzet van personeel en ook de overige kosten zijn bekend. De legesopbrengst dekt voor ongeveer de helft de kosten die gemoeid zijn met het leveren van de producten. Leges burgerzaken (begroting) Opbrengst heffing Kosten gemeente Verschil opbrengst kosten Kostendekkendheid 48% 52% 55% 3.7 Marktgelden Marktgelden worden geheven voor het in gebruik nemen van een standplaats op de wekelijkse markt. In de tariefstelling wordt een onderscheid gemaakt naar soort standplaats (vaste standplaats, dagplaats en standwerkerplaats) waarbij een tarief per strekkende meter wordt geheven. De tarieven zijn per 1 januari 2009 met 2,25% verhoogd. De opbrengst van de marktgelden dekken niet alle kosten die aan het product markt worden toegerekend. Opmerkelijk is dat in de paragraaf lokale heffingen van de Programmabegroting 2009 wordt aangegeven dat de opbrengst van de marktgelden wél kostendekkend is. Dit geldt ook voor het jaar De verklaring hiervoor is dat 5 In de tabel leges burgerzaken 2009 is een post Opbrengst heffing opgenomen van Hierin is echter een bedrag begrepen van voor parkeeropbrengsten welke intern wordt doorbelast aan het subproduct betaald parkeren. De geraamde opbrengst voor leges burgerzaken dient derhalve gesteld te worden op Reactie rekenkamercommissie: U heeft gelijk. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 19

20 in de Programmabegroting minder kosten aan het product markt worden toegerekend dan in de financiële administratie van de gemeente 6. Marktgelden (begroting) Opbrengst heffing Kosten gemeente Verschil opbrengst kosten Kostendekkendheid 64% 54% 64% 3.8 Lijkbezorgingsrechten Lijkbezorgingsrechten worden geheven voor het gebruik van de begraafplaats (grafrecht) en voor het door de gemeente verlenen van diensten in verband met de begraafplaats. Door middel van het grafrecht worden de kosten gedekt die verband houden met het in standhouden van begraafplaatsen. Daarnaast zijn allerlei diensten die de gemeente verleent rond het begraven en cremeren waarvoor zij rechten heft, te weten: begraven, bijzetten van asbussen en urnen, afgeven van een vergunning voor het aanbrengen of vernieuwen van de grafbedekking, onderhouden van de grafbedekking, en opgraven en ruimen. De grafrechten zijn in 2007 met 94% verhoogd. Daarmee zijn de grafrechten kostendekkend geworden. Per 1 januari 2009 zijn de tarieven met 4,8% verhoogd. Lijkbezorgingsrechten (begroting) Opbrengst heffing Kosten gemeente Verschil opbrengst kosten Kostendekkendheid 103% 101% 100% 6 Op pagina 14 van uw rapport stelt u dat op begrotingsbasis de marktgelden kostendekkend zijn, omdat in de programmabegroting minder kosten aan het product markt worden toegerekend dan in de financiële administratie van de gemeente. Wij attenderen u er op dat met de door gemeente IJsselstein gehanteerde systematiek het saldo van het product markt meegenomen wordt bij de kostendekkende activiteit afvalstoffenheffing. Reactie rekenkamercommissie: Waarvan acte. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 20

21 4 Conclusies In dit hoofdstuk presenteert de rekenkamercommissie de conclusies van het onderzoek. Deze conclusies zijn gebaseerd op een beoordeling van de bevindingen van het onderzoek aam de hand van het normenkader dat de rekenkamercommissie hanteert. Normenkader De rekenkamercommissie hanteert de volgende normen: De gemeenteraad heeft een beleid vastgesteld voor de mate waarin de opbrengst van de heffingen de kosten van de gemeente die verband houden met de het leveren van de dienst moeten dekken. De gemeente heeft inzicht in de kosten die gemoeid zijn met het uitvoeren van de diensten die uit de opbrengt van de heffingen bekostigd mogen worden. De tarieven worden vastgesteld op basis van een raming van de kosten. De gemeente legt verantwoording af over het tarievenbeleid. De paragraaf lokale heffingen in de programmabegroting bevat in ieder geval alle onderwerpen die in het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV) worden voorgeschreven. Het gemeentelijk tarievenbeleid Norm: de gemeenteraad heeft een beleid vastgesteld voor de mate van kostendekking Conclusie rekenkamercommissie De gemeente hanteert als uitgangspunt dat ze streeft naar volledig kostendekkende tarieven. Dit uitgangspunt heeft de gemeenteraad in 2005 vastgelegd in de nota Gemeentelijke belastingen. Op grond van artikel 12, tweede lid, van de Financiële verordening stelt de gemeenteraad eens in vier jaar een nota vast waarin de kaders zijn vastgelegd voor de prijzen van gemeentelijke diensten. Dit betekent dat de raad binnenkort een nieuwe nota zal moeten vaststellen. In de praktijk blijkt slechts een deel van de tarieven kostendekkend te zijn. Dit geldt voor de afvalstoffenheffing, de rioolrechten (sinds 2009) en de lijkbezorgingsrechten. De tarieven van de APV-vergunningen, de producten van burgerzaken en van het innemen van standplaatsen op de markt zijn bij lange na niet kostendekkend. De kostendekkendheid van de bouwleges vertoont een wisselend beeld. In 2007 was de Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 21

22 legesopbrengst aanzienlijk hoger dan de kosten (een kostendekkendheid van 183%), terwijl in 2008 de legesopbrengst een stuk lager was dan de kosten (een kostendekkendheid van 78%). Voor 2009 is een kostendekkendheid van 61% geraamd. De mate van kostendekkendheid van de tarieven van de leges (bouwleges, leges APV-vergunningen en vergunningen op grond van bijzondere wetten en leges burgerzaken) levert geen strijdigheid op met de landelijke regelgeving. Op grond van artikel 229b Gemeentewet mag de geraamde opbrengst van een heffing niet hoger zijn dan de geraamde lasten (de kosten van het de product of de dienst). Zoals blijkt uit onderstaand overzicht, blijft de opbrengst van de leges ver achter bij de kosten. Alle leges (begroting) Verschil opbrengst kosten Het bepalen van de kosten Norm: de gemeente heeft inzicht in de kosten van de producten en diensten die uit de heffingen worden gedekt Conclusie rekenkamercommissie Om de kosten te kunnen bepalen van de werkzaamheden van de ambtenaren die gedekt worden uit de legesopbrengst, werkt de gemeente IJsselstein werkt met integrale uurtarieven. De integrale uurtarieven worden jaarlijks door de afdeling Financiën voor de verschillende afdelingen en kostenplaatsen daarbinnen vastgesteld. Deze uurtarieven bestaan uit twee componenten: salariskosten en overheadkosten. Voor het bepalen van de overheadkosten hanteert de gemeente het systeem van kostenplaatsen. Dit is een gangbaar systeem voor het doorbelasten van overheadkosten naar een bepaalde dienst of product. Als het gaat om de bouwleges stelt de rekenkamercommissie vast dat het de gemeente niet geheel duidelijk welke kosten wel en welke kosten niet uit de legesopbrengst gedekt mogen worden. De gemeente heeft een goed inzicht in de kosten en legesopbrengsten van groepen van producten en diensten (alle bouwvergunningen of alle diensten op het terrein van burgerzaken), maar ze heeft geen beeld van de kosten en legesopbrengsten van de verschillende diensten binnen deze groepen (bijvoorbeeld de afzonderlijke Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 22

23 vergunningstelsels). Dit betekent dat niet bekend is of voor bepaalde diensten een legestarief wordt geheven dat boven de kostprijs ligt en of er sprake is van kruissubsidiëring (voor bepaalde diensten wordt een hoog tarief geheven om het tarief voor andere diensten laag te kunnen houden). In veel gemeenten wordt bijvoorbeeld een niet-kostendekkend tarief geheven voor het aanvragen van lichte bouwvergunningen. De kosten hiervan worden gedekt uit de opbrengst van de leges voor het aanvragen van reguliere bouwvergunningen. Het is onbekend of dat ook in de gemeente IJsselstein gebeurt. Het vaststellen van de tarieven Norm: de tarieven worden vastgesteld op basis van een raming van de kosten Conclusie rekenkamercommissie Bij het vaststellen van de tarieven van de afvalstoffenheffing, de rioolrechten en de lijkbezorgingsrechten wordt een directe relatie gelegd met de kosten van het product dat uit de opbrengst van de heffing worden gedekt. De ontwikkeling van de tarieven van de rioolrechten is gebaseerd op het beheer- en onderhoudsbeleid dat in het gemeentelijke rioleringsplan (GRP) is vastgelegd. De tarieven van de leges en de markgelden worden elk jaar in principe met het inflatiecijfer verhoogd, zonder dat gekeken wordt naar de feitelijke kosten. Incidenteel worden de leges extra verhoogd. Zo zijn per 1 januari de leges voor de bouwvergunningen met 20% verhoogd. Beleid en verantwoording Norm: de paragraaf lokale heffingen in de programmabegroting bevat in ieder geval alle onderwerpen die in artikel 10 van het BBV zijn voorgeschreven. Conclusie rekenkamercommissie Volgens artikel 10 van het BBV dient de paragraaf lokale heffingen in de programmabegroting tenminste te bevatten: de geraamde inkomsten, het beleid ten aanzien van lokale heffingen, een overzicht op hoofdlijnen van de diverse heffingen, een aanduiding van de lokale lastendruk en een beschrijving van het kwijtscheldingsbeleid. Wat betreft de heffingen bevat paragraaf lokale heffingen in de Programmabegroting 2009 gemeente IJsselstein de volgende onderwerpen: Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 23

24 - De geraamde baten en lasten van de afvalstoffenheffing, rioolrechten, marktgelden en lijkbezorgingsrechten. De geraamde inkomsten (en lasten) van de verschillende soorten leges zijn niet in deze paragraaf opgenomen. - Het beleid ten aanzien van de afvalstoffenheffing, rioolrechten, marktgelden en lijkbezorgingsrechten. In de paragraaf lokale heffingen wordt aangeven dat de gemeente volledig kostendekkende tarieven hanteert. Daarnaast wordt ook vermeld met welk percentage de tarieven van deze heffingen zullen stijgen. Bij de verschillende soorten leges wordt in deze paragraaf alleen vermeld met welk percentage de tarieven in principe zullen stijgen. - Een aanduiding van de woonlasten, samengesteld uit de lasten voor de burgers die voortvloeien uit de onroerende-zaakbelastingen, de rioolrechten en de afvalstoffenheffing), met daarbij een vergelijking met lastendruk in de overige gemeenten. - Een beschrijving van het kwijtscheldingsbeleid. Dit beleid is van toepassing op de afvalstoffenheffing en de rioolrechten. De conclusie luidt dat de paragraaf lokale heffingen in de programmabegroting onvolledig is als het gaat om de leges. Er wordt geen overzicht gegeven van de geraamde inkomsten en er wordt geen beschrijving gegeven van het beleid ten aanzien van de legestarieven. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 24

25 Aanbevelingen De gemeenteraad moet bij de vaststelling van de volgende nota Gemeentelijke belastingen vaststellen of het streven naar kostendekkendheid wordt volgehouden. In dat geval zullen de gemeentelijke tarieven van de gemeentelijke leges fors verhoogd moeten worden. Er moet bij de vaststelling van de tarieven van de leges en de marktgelden meer gekeken worden naar de feitelijke kosten. Hiervoor is meer inzicht in de kosten van de producten en de diensten nodig. In de programmabegroting moet een overzicht komen van de geraamde inkomsten van de leges. Ook moet het beleid ten aanzien van de leges beschreven worden. Om op een goede wijze verantwoording te kunnen afleggen over het gevoerde beleid en de hoogte van de in rekening gebrachte tarieven zou in de paragraaf lokale heffingen ook moeten worden aangegeven op welke wijze de kostprijsberekening plaatsvindt op grond waarvan de tarieven van de heffingen worden bepaald. Een dergelijke verantwoording ontbreekt bij alle soorten heffingen. Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 25

26 Bijlage De reactie van het college van burgemeester en wethouders op het conceptrapport Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 26

27 Rekenkamercommissie IJsselstein Het beleid ten aanzien van heffingen 27