Factsheet. Arbeidsmarkt regio Kennemerland, Amstelland en Meerlanden. Programma Arbeidsmarkt, HRM en Scholing

Transcriptie

1 Factsheet Arbeidsmarkt regio Kennemerland, Amstelland en Meerlanden Programma Arbeidsmarkt, HRM en Scholing Herziene versie augustus 2013

2 Deze factsheet is een uitgave van VBZ Kennemerland, Amstelland en Meerlanden. Auteur: drs. Marie-Susan van der Munnik De factsheet is gemaakt in opdracht van de Vereniging Bedrijfstak Zorg. Haarlem, herziene versie augustus

3 Managementsamenvatting Veranderingen De sector zorg wordt ingrijpend veranderd. Hulp zal voornamelijk in de eigen leefomgeving van mensen worden georganiseerd. De intramurale zorg wordt afgebouwd en er wordt een groter zorgen welzijnsaanbod thuis georganiseerd. Met daarbij een belangrijke rol voor de gemeenten om deze zorg thuis efficiënt en op maat te organiseren. De basiszorg wordt uitgebouwd, met een grote rol voor de eerste- en anderhalvelijnszorg. Deze basiszorg zal een steeds belangrijkere rol vervullen bij de chronische zorg, ouderenzorg, herstelzorg en verpleging. De specialistische zorg in ziekenhuizen zal zich gaan concentreren, waarvoor hoog opgeleid personeel nodig is. De ontwikkelingen in de extramuralisering van zorg zullen deels leiden tot krimp en boventalligheid. De verwachting is dat met name de onderkant van de arbeidsmarkt (niveau 1 en 2) in de zorg geraakt zal worden door de maatregelen. Daarnaast zal er, door substitutie, ook sprake zijn van groei van werkgelegenheid op andere terreinen, zoals in de zorgverlening in de eerstelijn, de thuiszorg en verpleging of in welzijnswerk en maatschappelijke of particuliere dienstverlening. Kwalificatie-eisen gaan omhoog Over het algemeen gaan de kwalificatie-eisen voor personeel in zorg en welzijn omhoog. Dat komt onder meer door een grotere behoefte aan medewerkers die ingezet kunnen worden als ambulant medewerker of als medewerker in een zelfsturend team en door de groeiende behoefte aan verpleegkundigen met een regievoerende of coördinerende rol. Maar ook de toename van gespecialiseerde en complexe zorg, multimorbiditeit en gecombineerde problematiek vraagt om hoger opgeleide medewerkers. Opbouw zorgsector regio KAM De sector VVT is in de regio KAM de sector met de meeste medewerkers, hier werkt 37% van het totale aantal medewerkers in de zorg. In de sector gehandicaptenzorg werkt bijna een kwart van het aantal medewerkers (24%) en in de GGZ werkt ruim een vijfde (21%). In de sector VVT was in 2011 sprake van een grote uitstroom, het bruto verloop bedroeg ruim 22%. De gemiddelde leeftijd in de regio KAM ligt op 43 jaar en dat is circa 1,5 jaar hoger dan landelijk in de zorg. De vacature-ontwikkeling in de regio KAM (gemeten aan de hand van de vacature-enquête) laat een duidelijk dalende tendens zien. Het opleidingsniveau bij de zorgorganisaties in de regio KAM is relatief hoog. Het aandeel medewerkers met een baan op kwalificatieniveau 1 en 2 bedraagt 10%. Het aandeel medewerkers met een baan op niveau 4 en hoger bedraagt 55%, landelijk is dat 41%. Op regionaal niveau is sprake van een afname van het totale aantal inschrijvingen (periode 2008 en 2012) voor een zorg- of agogische opleiding. Bij elke specifieke zorgopleiding was sprake van een daling, behalve bij de opleidingen voor HBO-verpleegkundige en de HBO-masteropleidingen ANP en PhA. Bij de agogische opleidingen daalde het aantal inschrijvingen ook overal, behalve voor de opleiding SPH, deze bleef stabiel. Arbeidsmarkteffecten als gevolg van extramuralisering Er is een indicatieve doorrekening uitgevoerd van de arbeidsmarkteffecten als gevolg van de (voorgenomen) extramuralisering van de zorgzwaartepakketten. Daarbij is aan elk zorgzwaartepakket een gemiddelde tijd per cliënt gekoppeld, die overeen komt met de zorg uit dat 2

4 zorgzwaartepakket. Het gaat hierbij dus om de zorg die nu nog wordt bekostigd uit de AWBZ, maar die in de toekomst komt te vervallen. Volgens deze doorrekening moet mogelijk rekening gehouden worden met een afname van de werkgelegenheid van medewerkers (ruim fte) als gevolg van de extramuralisering. Er wordt daarbij geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat medewerkers elders gaan werken in de extramurale ondersteuning, begeleiding en verzorging (WMO) of een baan kunnen vinden in de thuisverpleging, verpleging via de eerstelijn of in de wijkverpleging. Ook kan er sprake zijn van substitutie van werk naar gemeenten, het welzijnswerk en naar maatschappelijke of particuliere dienstverlening. De werkgelegenheidseffecten van de hervorming van de langdurige zorg zullen door het kabinet in beeld worden gebracht door middel van een Arbeidsmarkteffectrapportage (AER). Deze rapportage zal nog vóór de zomer van 2103 naar de Tweede Kamer worden gestuurd. 3

5 Inhoudsopgave Managementsamenvatting Inleiding Macro trends en ontwikkelingen Arbeidsmarktontwikkelingen Stijgende kwalificatie-eisen Kabinetsmaatregelen en de sector Verpleeg-, Verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT) Kabinetsmaatregelen en de sector Gehandicaptenzorg (GZH) Kabinetsmaatregelen en de sector Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) Kabinetsmaatregelen en de sector Ziekenhuizen (ZKH) Kabinetsmaatregelen en de sector Jeugdzorg (JZ) Zorgvraag Stand van zaken arbeidsmarkt regio KAM Omvang en structuur van de sector Opbouw van de zorgsector in Kennemerland, Amstelland en Meerlanden in cijfers Vraag naar personeel Vacatures Het opleidingsniveau in de regio Kennemerland, Amstelland en Meerlanden Aanbod van personeel Onderwijsinstellingen Afname inschrijvingen op regionaal niveau Indicatieve doorrekening arbeidsmarkteffecten na extramuralisering Geraadpleegde literatuur

6 5

7 1. Inleiding De sector zorg wordt ingrijpend veranderd. De samenleving vergrijst, de zorgvraag stijgt en bij gelijkblijvend beleid zouden de zorgkosten op onbeheersbare wijze meestijgen. De rol van de overheid is er daarom op gericht om de zorg betaalbaar te houden (en de collectieve lasten te beperken). Zo geeft het kabinet aan, in haar visie op langdurige ondersteuning en zorg 1, de zelfredzaamheid van mensen te willen bevorderen, waarbij het eigen sociale netwerk en de eigen financiële mogelijkheden van mensen zoveel mogelijk worden ingezet. Hulp wordt voornamelijk in de eigen leefomgeving georganiseerd. Voor wie niet meer zelfredzaam kan zijn, ook niet met behulp van de eigen omgeving, is er -op participatie gerichte- ondersteuning of zorg. Alleen de meest kwetsbaren in de samenleving krijgen recht op passende zorg in een beschermende en intramurale omgeving. De (voorgenomen) kabinetsmaatregelen voor de hervorming van de langdurige zorg en de resultaten van het zorgakkoord (april 2013) zullen de arbeidsmarkt in de zorg ingrijpend veranderen. Exacte prognoses over de gevolgen zijn niet eerder beschikbaar dan na de zomer van De verwachting is dat zowel op de korte als op de middellange termijn een afnemende behoefte zal ontstaan aan zorgpersoneel aan de onderkant van de arbeidsmarkt (niveau 1 en 2). Na de zomer van 2013 verschijnt een prognosemodel voor de arbeidsmarkt in de zorg (ontwikkeld door het landelijk onderzoeksprogramma Zorg en Welzijn), waarmee prognoses kunnen worden opgesteld voor de arbeidsmarkt in de zorg, op basis van de recente kabinetsvoornemens. Met behulp van deze prognoses en een regionale prognose tool, waarmee regiospecifieke gegevens in het prognosemodel gebracht kunnen worden, is het mogelijk om verschillende arbeidsmarktscenario s voor onze regio uit te werken. De effecten van de kabinetsmaatregelen worden tevens in beeld gebracht door een arbeidsmarkteffectrapportage (AER), die het kabinet laat opstellen en die vóór komende zomer naar de Tweede Kamer wordt verzonden. Het landelijk onderzoeksprogramma ontwikkelt zowel een landelijk als een regionaal prognosemodel. Zodra deze modellen beschikbaar komen zal de VBZ starten met een regionaal arbeidsmarktonderzoek voor de sectoren Verpleeg-, Verzorgingshuizen en Thuiszorg, Ziekenhuizen, Gehandicaptenzorg, Geestelijke Gezondheidszorg en Jeugdzorg. Hierbij zullen wij u om de input van onze leden vragen ten aanzien van recente en verwachte ontwikkelingen in het personeelsbestand. In deze factsheet wordt een actueel beeld en overzicht gegeven van de stand van zaken op de arbeidsmarkt in de regio KAM, uitgesplitst naar sector. Tevens wordt aandacht besteed aan het vacatureverloop en de trend van de inschrijvingen bij de onderwijsinstellingen voor een opleiding in zorg en welzijn. Verder geven we, op basis van de nieuwe kabinetsplannen over de langdurige zorg, een indicatieve doorrekening van de effecten van de extramuralisering van de zorgzwaartepakketten voor de sectoren Verpleging en Verzorging, Gehandicaptenzorg en Geestelijke Gezondheidszorg. 1 Beleidsnotitie Hervorming van de langdurige ondersteuning en zorg, april

8 2. Macro trends en ontwikkelingen In onderstaand overzicht staan de macro trends en ontwikkelingen die van invloed zijn op de arbeidsmarkt in de zorg kort weergegeven. Demografische ontwikkelingen Economische & financiële ontwikkelingen Politieke ontwikkelingen Sociale & maatschappelijke ontwikkelingen Technologische ontwikkelingen Culturele ontwikkelingen Zorginhoudelijke ontwikkelingen Vergrijzing en ontgroening, meer mensen met chronische aandoeningen & multi-zorgproblematiek. Verwachting CPB voor 2014: 1% economische groei in 2014; werkloosheidspercentage stijgt door van 6,25% naar 6,5%. Afname van werkgelegenheid in zorg op lagere niveaus, bekostiging van de zorg moet goedkoper. Flexibilisering van arbeid. Meer nadruk op zelfredzaamheid burgers, meer taken naar gemeente (WMO), minder rijksoverheid (AWBZ). Langer thuis willen (en moeten) wonen door zorgvrager, meer zeggenschap/ regie over zorg, maatwerk, grote bereidheid tot verlenen mantelzorg, minder institutionele zorgverlening. Meer mogelijkheden voor inzet van technologie, innovatie, domotica en ehealth i.v.m. geneeskundige behandelingen, hogere arbeidsproductiviteit en verbeteren zelfredzaamheid. Veranderende waarden (status, vrijheid) jongere generatie t.o.v. huidige/ oudere generatie, uitdaging in het werk belangrijk. Meer nadruk op competenties dan op kennis. Extramuralisering van zorg, complexe en specialistische zorg geconcentreerd en intramuraal aanbieden. Grotere rol voor de eerste- en anderhalvelijnszorg. Toename van thuis- en wijkverpleging. Onderscheid specialistische zorg versus basiszorg. Gebiedsgerichte zorgverlening versus doelgroepgerichte zorgverlening. Figuur 1: Ontwikkelingen op macroniveau. 7

9 3. Arbeidsmarktontwikkelingen 3.1 Stijgende kwalificatie-eisen De ontwikkelingen in de extramuralisering van de zorg zullen deels leiden tot krimp en boventalligheid. De verwachting is dat met name de onderkant van de arbeidsmarkt (niveau 1 en 2) in de zorg geraakt zal worden door de maatregelen. Daarnaast zal er ook sprake zijn van herverdeling van werk en groei van werkgelegenheid op andere terreinen. Dat kan zijn in de extramurale ondersteuning, begeleiding en verzorging (WMO), de thuis- of wijkverpleging of in het welzijnswerk of (maatschappelijke of particuliere) dienstverlening. Verder bestaat er (al langer) de tendens van stijgende kwalificatie-eisen aan personeel in zorg en WJK 2. Door de recente beleidsontwikkelingen worden die eisen alleen maar hoger. In de sectoren Zorg en WJK (welzijn, jeugdzorg en kinderopvang) wordt steeds meer (arbeidsbesparende) technologie toegepast, dit stelt hogere eisen aan de opleiding en competenties van medewerkers. De verpleegkundige krijgt, mede door de verschuiving van tweede- naar de eerstelijnszorg, steeds vaker een regievoerende rol. Hierdoor zijn meer HBO opgeleide verpleegkundigen nodig. Zorgpersoneel moet steeds vaker de activiteiten van vrijwilligers en mantelzorgers coördineren en organiseren. Dit vraagt ook om specifieke kennis en vaardigheden. De levensverwachting van verstandelijk gehandicapten neemt toe, met daarbij behorende ziektebeelden (bijvoorbeeld dementie). Dit vraagt om specifieke deskundigheid van de verpleging en verzorging van deze groep. 3.2 Kabinetsmaatregelen en de sector Verpleeg-, Verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT) Er komt een aanspraak Thuisverpleging, als onderdeel van de ZVW, waardoor extramurale verpleging binnen de eerstelijn (huisartsen/ wijkverpleging) wordt aangeboden. De rol van de wijkverpleegkundige wordt versterkt, hier trekt het kabinet extra geld voor uit. Ook wordt er geld uitgetrokken om sociale wijkteams op te richten. De voorziening voor huishoudelijke hulp (valt onder de WMO) blijft voor een grotere groep in stand dan in de oorspronkelijke kabinetsplannen uit het regeerakkoord. Van het huidige budget blijft 60% in stand in plaats van de oorspronkelijke 25%. Verder zal het in 2014 nog mogelijk zijn nieuwe cliënten in de WMO huishoudelijke hulp te verstrekken. Dit geeft werkgevers extra tijd om de mensen die als gevolg van de bezuinigingen op huishoudelijke hulp hun baan dreigen te verliezen, via mobiliteit, om-, her- en bijscholing aan de slag te houden. Vanaf 2015 is een vorm van huishoudelijke hulp in individuele situaties mogelijk, als onderdeel van een breed ondersteuningspakket. Extramurale dagbesteding, begeleiding en verzorging zal in 2014 behouden blijven (AWBZ). Per 2015 worden gemeenten, op grond van de WMO, verantwoordelijk voor de functies begeleiding en persoonlijke verzorging. 2 Arbeid in Zorg en Welzijn 2012 Integrerend Jaarrapport, van Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn, oktober

10 Zorg aan huis Door het realiseren van een groter zorg- en welzijnsaanbod thuis en de afbouw van intramurale zorg, zien we een grotere behoefte aan medewerkers die ingezet kunnen worden als ambulant werker of als medewerker in een zelfsturend team. Verwacht wordt daarbij dat het niveau van de wijkgerichte zorg omhoog gaat en er daarbij een grotere behoefte zal ontstaan aan hoger opgeleid personeel. Als medewerkers ingezet worden in een wijkteam zullen zij daar vaak in zelfsturende teams werken, waarin zij -zowel als individuele medewerker maar ook als team- veel eigen verantwoordelijkheid dragen en flexibel en zelfstandig werkend inzetbaar zijn. Dit vraagt ook om andere competenties van de leidinggevenden. Intramurale zorg In de intramurale zorg zal een concentratie ontstaan van zorg en verpleging van mensen met een intensieve, zwaardere zorgbehoefte of een gecombineerde problematiek. Er zullen intramurale zorgcentra ontstaan die zich specialiseren op bepaalde aandoeningen. In de intramurale zorg zal over het algemeen een grotere behoefte ontstaan aan hoger opgeleide verzorgenden en verpleegkundigen. 3.3 Kabinetsmaatregelen en de sector Gehandicaptenzorg (GZH) Voor de gehandicaptenzorg zijn de ontwikkelingen van toepassing die gelden voor de chronische zorg in het algemeen: extramuralisering, zelfstandig wonen, kleinschalige woonvormen en voor de meest complexe problematiek intramurale zorgcentra. De extramuralisering vanaf ZZP3 (de helft van ZZP3 VG) en ZZP4 voor mensen met een verstandelijke beperking gaat niet door. Voor hen blijft zorg met verblijf beschikbaar via de kern-awbz. Lichamelijk gehandicapten die niet in staat zijn eigen regie te voeren, met een ZZP LG2 en LG4 en hoger, blijven ook zorg ontvangen via de kern-awbz. Dat geldt ook voor mensen met een zintuiglijke handicap vanaf ZG2 evenals LVG1 t/m 5 en de groep SGLVG1 3. Ook in de gehandicaptenzorg zal men meer zijn aangewezen op de algemene basiszorg in combinatie met complexe specialistische zorg. Dat stelt echter wel specifieke eisen aan de omgang met deze doelgroep en specifieke kennis van medische en psychische problematiek en diagnostiek. De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en in de zorg vragen om een hoger opgeleide medewerker voor een zwaarder type cliënt. Extramurale begeleiding (geldt ook voor de VVT) Als de extramurale begeleiding (dagbesteding) wordt overgeheveld van de AWBZ naar de WMO zullen gemeenten verantwoordelijk zijn voor het organiseren van de (extramurale) begeleiding. De veronderstelling bij deze decentralisatie is dat gemeenten de zorg beter en efficiënter kunnen organiseren, onder andere omdat zij meer zicht hebben op de lokale vraag en het aanbod. Het gaat daarbij om het organiseren van zowel individuele begeleiding als groepsbegeleiding. Er komen daarbij verschillende nieuwe doelgroepen en nieuw aanbod op gemeenten af. Er zal, bij overheveling naar de WMO, minder budget beschikbaar zijn voor extramurale begeleiding dan onder de AWBZ. Zorgorganisaties zullen, om goedkoper te kunnen werken, de samenwerking gaan zoeken met andere organisaties of welzijnsinstellingen. 3 LVG: licht verstandelijk gehandicapten met gedragsproblematiek en SGLVG: sterk gedragsgestoorde mensen met lichte verstandelijke beperkingen. 9

11 De overheveling van functies uit de AWBZ naar de WMO gaat gepaard met budgetkortingen. In het flankerend beleid van het kabinet, naar aanleiding van de hervorming van de langdurige ondersteuning en zorg, en de afspraken in het sociaal akkoord 2013, geeft het kabinet aan afspraken te gaan maken over: her- en bijscholing van personeel; duurzame inzetbaarheid; het begeleiden van mensen van werk naar werk. 3.4 Kabinetsmaatregelen en de sector Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) In juni 2012 is een akkoord gesloten tussen bestuurders (van de GGZ-instellingen, beroepsgroep, belangen- en patiëntenverenigingen, verzekeraars) en de minister van VWS om het aantal bedden met een derde te laten dalen in 7,5 jaar. Dat betekent dat psychiatrische patiënten en mensen met psychische problemen vaker en langer thuis geholpen moeten worden. Verder mag de hoeveelheid zorg slechts met 2,5% per jaar stijgen, in plaats van de huidige groei van 5 tot 8 % per jaar. Van patiënten, of hun familie, wordt meer eigen verantwoordelijkheid gevraagd. Ze moeten leren goed voor zichzelf te zorgen en hulp in te roepen waar nodig. Het extramuraliseren van de groep met ZZP3 GGZ, zoals het kabinet eerder had aangekondigd, gaat niet door. De bekostiging van deze zorg zal worden overgeheveld van de AWBZ naar de ZVW. 3.5 Kabinetsmaatregelen en de sector Ziekenhuizen (ZKH) Het gevolg van de vergrijzing en de toenemende technologische mogelijkheden is dat de patiëntenzorg in ziekenhuizen complexer wordt. Het verder verhogen van de kwaliteit en doelmatigheid van de zorg zal vragen om meer verpleegkundigen op HBO-niveau. In de brief Resultaten Zorgoverleg van de minister en staatssecretaris van VWS 4 wordt als doelstelling beschreven dat zoveel mogelijk van de huidige medewerkers in ziekenhuizen de mogelijkheid moeten krijgen om op HBO-niveau te gaan werken, met passende beloning. Initiatieven van de NVZ zullen er toe leiden dat het niveau van de verpleegkundige op zowel niveau 4 als 5 opgewaardeerd wordt. Dit zal naar verwachting gepaard gaan met een inkrimping van het personeelsbestand. Verschillende ziekenhuizen in de regio KAM hebben momenteel te maken met een verlies aan arbeidsplaatsen als gevolg van bezuinigingen, afnemend aantal patiënten, efficiency maatregelen en stijgende loonkosten. Ziekenhuis- en basiszorg Specialistische zorg, zoals ingewikkelde behandelingen in een ziekenhuis, zal zich gaan concentreren. Hier zullen hoogopgeleide, gespecialiseerde verpleegkundigen voor nodig zijn. Het verhuizen van activiteiten, die gepaard gaan met de concentratie van specialistische en complexe zorg, werkt arbeidsbesparend en draagt bij aan efficiëntie. Voor de arbeidsmarkt betekent dit dat in de ene regio meer zorgwerknemers nodig zijn dan in de andere. Deze verdeling kan in bepaalde regio s tot tekorten en in andere regio s tot overschotten leiden. De ervaring leert dat zorgmedewerkers vaak het liefst dichtbij huis werken. De basiszorg zal worden uitgebouwd en zal een belangrijke rol vervullen als het gaat om chronische ziekten en ouderenzorg. De herstelzorg en verpleging van de ziekenhuizen zal zich verder verplaatsen naar de basiszorg. De basiszorg wordt voornamelijk geleverd door de eerste- en anderhalvelijn, met een sleutelrol voor huisartsen en wijk- of thuisverpleging. Voor zorgmedewerkers biedt het verlenen van zorg in de buurt betere mogelijkheden om werk dichtbij huis te doen, dit vinden veel zorgwerknemers aantrekkelijk. 4 Brief gericht aan de Tweede Kamer: Resultaten Zorgoverleg van 24 april

12 3.6 Kabinetsmaatregelen en de sector Jeugdzorg (JZ) Er komt, als uitwerking van het kabinetsbeleid, één financieringssysteem voor de Jeugdzorg, in plaats van de huidige verschillende financieringsstromen (AWBZ, ZVW, Provincies). Gefaseerd gaan tussen 2014 en 2016 alle taken op het gebied van Jeugdzorg over naar de gemeenten. Ook de Jeugd GGZ zal vanaf 2015 onder de verantwoordelijkheid van de gemeenten vallen. Van gemeenten wordt verwacht dat zij zorg en ondersteuning zo dicht mogelijk bij huis regelen en waar mogelijk door het eigen sociale netwerk. Ook wordt verwacht dat gemeenten de taken op het terrein van Jeugdzorg doelmatiger kunnen uitvoeren door ontschotting, preventie, vroegsignalering, samenwerking met scholen en eenvoudigere indicatieprocedures. Voor de sector Jeugdzorg is half mei 2013 een arbeidsmarkteffectrapportage verschenen, gemaakt door Panteia in opdracht van het ministerie van VWS. 5 Men verwacht volgens dit rapport een toename van de lichte ambulante, niet-geïndiceerde hulp en een afname van de zwaardere, specialistische en/of residentiële zorg. De bezuinigingen op de zwaardere zorg zullen ongeveer 20% bedragen. Dit zal leiden tot een omzetverlies en als gevolg daarvan werkgelegenheidsverlies bij de huidige jeugdzorgaanbieders. Figuur 2: Verwachte afname/ toename per type jeugdzorg. Effecten werkgelegenheid per sector Bureau Jeugdzorg Bureau Jeugdzorg (BJZ) zal, als gevolg van het verdwijnen van de toegangsfunctie, ophouden te bestaan. Wel willen gemeenten poortwachters instellen die bepalen of er jeugdhulp nodig is en zo ja, welke. Maar het zal geen automatisme zijn dat BJZ-medewerkers deze functies krijgen. Voor de BJZ-medewerkers die werken in de jeugdbescherming en jeugdreclassering wordt nauwelijks een afname van werkgelegenheid verwacht. Overige jeugdzorgaanbieders (inclusief jeugd GGZ en jeugd LVB) De mate waarin krimp in personeel wordt voorspeld, verschilt sterk per organisatie, afhankelijk van de strategische visie op de transitie en de mogelijkheden om diensten te ambulantiseren. De groepen medewerkers die het hardst worden getroffen, zijn naar verwachting de groepsbegeleiders in de residentiële zorg (en facilitaire diensten). 5 Arbeidsmarkteffectrapportage transitie Jeugdzorg, verschijningsdatum 13 mei 2013, Panteia. 11

13 Specifiek voor de jeugd GGZ wordt verwacht dat de tweedelijnszorg harder wordt getroffen dan de eerstelijnszorg, gezien de sterkere inzet op eerstelijnszorg die gemeenten zich voornemen. Welzijn en maatschappelijke dienstverlening Door de toenemende vraag naar generalisten, die eigen kracht faciliteren, de wijken kennen en lichte begeleiding bieden, zal de vraag naar personeel met een W&MD-achtergrond naar verwachting toenemen. Wel zal men (andere) inhoudelijke deskundigheden, capaciteiten en vaardigheden nodig hebben voor het omgaan met de nieuwe doelgroepen. Effecten bezuinigingen op personeel Over het algemeen wordt verwacht dat de bezuinigingen terecht komen bij zowel uitvoerend personeel, als bij management en ondersteuning, als bij overhead. De transitie leidt niet alleen tot minder netto werkgelegenheid, maar ook tot bruto verschuivingen van personeel tussen aanbieders. Verschuivingen tussen branches en verschuivingen vanuit de branches jeugdzorg, welzijn, jeugd GGZ en jeugd LVB naar een eventuele nieuwe eerstelijn en toegang zullen zeker voorkomen. Het lijkt erop dat met name MBO ers negatieve gevolgen van de transitie zullen ondervinden. Gezien het voornemen van gemeenten om met name hoger opgeleide medewerkers in te zetten voor de toegangsfunctie, de CJG s (Centra Jeugd en Gezin), de wijkteams en de toenemende ambulantisering en professionalisering, zal met name voor deze groep de werkgelegenheid in de toekomstige jeugdsector afnemen. 12

14 4. Zorgvraag De zorgvraag wordt in belangrijke mate beïnvloed door het aantal mensen met chronische en ouderdomsgerelateerde aandoeningen. In het Trendrapport Een regionale prognose van de zorgvraag' wordt inzicht verschaft in de zorgontwikkelingen voor de toekomst. Chronische aandoeningen/ beperkingen Nederland telt momenteel ongeveer 4,5 miljoen mensen met een chronische aandoening/ beperking. Dat is ruim een kwart van de totale bevolking. Van de 65-plussers heeft meer dan de helft een chronische ziekte. Binnen de regio KAM hebben inwoners een of meer chronische ziekten. 33% van de regionale bevolking heeft een chronische aandoening/ beperking. Vrouwen hebben gemiddeld vaker een chronische aandoening/ beperking dan mannen. Het percentage vrouwen met een chronische aandoening/ beperking is vanaf 20 jaar hoger dan bij de mannen. Chronische aandoeningen/ beperking en multimorbiditeit Veel chronisch zieken hebben meer dan één chronische aandoening/ beperking (multimorbiditeit). Veel voorkomende combinaties van chronische ziekten zijn bijvoorbeeld astma en eczeem, depressie en angststoornissen en diabetes en coronaire hartziekten. Van de hele Nederlandse bevolking heeft 8% multimorbiditeit, wat neerkomt op ongeveer 1,3 miljoen mensen Figuur 3: Verloop aantallen chronische aandoeningen , regio KAM (Trendrapport ). 13

15 5. Stand van zaken arbeidsmarkt regio KAM 5.1 Omvang en structuur van de sector Binnen de zorgsector in Kennemerland, Amstelland & Meerlanden worden zes sectoren onderscheiden: Verpleeg-, Verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT) Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) Gehandicaptenzorg (GHZ) Ziekenhuizen (ZKH) Jeugdzorg (JZ) Welzijn (WZ) Voor dit hoofdstuk is de informatie over de kenmerken van het personeelsbestand verkregen uit de database van het CIBG (jaarverslagen instellingen). Het betreft de jaarverslagen over het jaar Over de sector Welzijn is beperkt materiaal beschikbaar wat betreft de kenmerken van het personeelsbestand van de instellingen. De sector Welzijn wordt daarom ten dele betrokken bij dit onderzoek, maar wel zo ver als mogelijk. Er is enig materiaal beschikbaar via de database van het CIBG. De sector Jeugdzorg kent pas vanaf 2012 de verplichting hun jaardocumenten conform de geldende richtlijnen bij het CIBG te deponeren. Voor dit onderzoek is daarom gebruik gemaakt van informatie (voor zover bekend) van onze eigen leden en eigen publicaties van de jeugdorganisaties. De sector VVT is in de regio KAM de grootste sector met circa 37% van het aantal medewerkers. Dan volgt de sector Gehandicaptenzorg, hier werkt 24% van het aantal zorgmedewerkers in de regio KAM, gevolgd door de sector GGZ met 21%. De omvang van de sectoren GHZ en GGZ is in de regio KAM aanzienlijk groter dan landelijk. De sectoren VVT en Ziekenhuizen zijn relatief klein ten opzichte van de landelijke omvang (zie figuur 3). De sectoren GGZ, VVT en GHZ in de regio KAM zijn in omvang in 2011 fors toegenomen ten opzichte van het jaar Deze groei is toe te schrijven aan een uitbreiding van het aantal organisaties in deze sectoren. In de sector GGZ is Dijk en Duin (onderdeel van de Parnassiagroep, ruim medewerkers) toegetreden als lid van de Vereniging Bedrijfstak Zorg. In de sector VVT is ActiVite met medewerkers lid geworden van de VBZ en in de sector GHZ is Fokus lid geworden, deze organisatie heeft bijna medewerkers. Vanwege het gebruik van de databank van het CIBG wordt voor wat betreft de personele gegevens gerekend met de aantallen die betrekking hebben op de overkoepelende organisatie, soms werkzaam in een andere regio of in heel Nederland. Dat geldt naast de Parnassiagroep bijvoorbeeld ook voor Fokus, Pro Senectute, Visio, Heliomare en GGZ ingeest. 14

16 Figuur 4: Aandeel werkgelegenheid per sector. 5.2 Opbouw van de zorgsector in Kennemerland, Amstelland en Meerlanden in cijfers Ziekenhuizen VVT GHZ GGZ Jeugdzorg Welzijn Totaal Totaal medewerkers Totaal fte Deeltijdfactor 69,4% 59,2% 62,5% 78,3% 75,9% 54,2% 66,1% Gemiddelde leeftijd Ziekteverzuim 4,2% 6,1% 6,0% 4,6% 5,2% 7,9% 5,5% Gem. arbeidsduur/wk 25,0 21,3 22,5 28,2 27,3 19,5 23,8 Instroom in mw'ers n.b Instroom in fte n.b Uitstroom in mw'ers Uitstroom in fte n.b Verschil in - uit (mw) n.b Verschil in - uit (fte) n.b Bruto verloop* 12,4% 22,5% 12,3% 15,6% 13,1% 49,0% 17,1% Aandeel ,8% 20,0% 13,9% 21,3% 12,8% 25,2% 16,7% Aandeel 35-27,5% 26,4% 37,2% 22,3% 43,0% 19,3% 31,2% * Van Fokus is geen uitstroom in mw bekend, daarom verloop berekend zonder deze organisatie. Figuur 5: Opbouw zorgsector in Kennemerland, Amstelland & Meerlanden, CIBG 2011 en PGGM 2011 (gegevens leeftijden). Bij de sectoren VVT en GGZ ligt het aantal uitgestroomde medewerkers aanzienlijk hoger dan het aantal ingestroomde medewerkers (krimp). Vorig jaar was dat nog het geval bij de GHZ, maar die sector is nu gegroeid. Het verschil tussen de in- en uitstroom gemeten in fte is bij de GGZ wel een positief saldo. Dit betekent dat de gemiddelde arbeidsduur van de ingestroomde medewerkers hoger is dan de arbeidsomvang van de uitstromende mensen. 15

17 Het bruto verloop 6 is ten opzichte van 2010 vrijwel gelijk gebleven op circa 17%. Het bruto verloop is berekend door het totale aantal vertrekkende medewerkers af te zetten tegen het totaal aantal medewerkers in In de Ziekenhuizen, de Gehandicaptenzorg en de Jeugdzorg lag het verloop lager dan gemiddeld in de regio, tussen de 12 en 13%. Hoog waren de verloopcijfers in de Welzijnssector, VVT en de GGZ, met respectievelijk 49%, 22,5% en 15,6%. Het deeltijdpercentage bedraagt gemiddeld bij de zorgorganisaties in de regio KAM 66,1% (een lichte stijging ten opzichte van 2010), variërend van 59% bij de VVT tot 78% in de GGZ. Als de deeltijdfactor wordt omgerekend naar de omvang van de werkweek in uren, zien we dat de werkweek het kleinst is in de VVT, deze sector heeft een gemiddelde van 21,3 uur per week. De hoogste gemiddelde arbeidsduur per week in de regio KAM vinden we terug in de sectoren Jeugdzorg, GGZ en Ziekenhuizen met circa uur per week. Ten opzichte van de vorige rapportage (oktober 2012) is de gemiddelde arbeidsduur per week in de regio KAM gedaald in de sectoren Ziekenhuizen, VVT en Gehandicaptenzorg. De gemiddelde arbeidsduur per week in de regio KAM is gestegen in de sectoren GGZ en Jeugdzorg. De gemiddelde leeftijd bij de zorginstellingen in de regio KAM is 43 jaar; dat is twee jaar hoger dan het landelijk gemiddelde in zorg- en welzijnsorganisaties. Het landelijk gemiddelde van alleen de zorgorganisaties ligt overigens op 41,5 jaar. De relatief hoge gemiddelde leeftijd van de medewerkers in de zorginstellingen in de regio KAM vormt een aandachtspunt. Zorginstellingen zullen in toenemende mate aandacht (moeten) besteden aan duurzame inzetbaarheid en het gezond en vitaal houden van de medewerkers. Kijkend naar de afzonderlijke sectoren dan ligt de hoogste gemiddelde leeftijd in de regio bij de sector GGZ op 45 jaar, deze sector heeft ook het kleinste aantal medewerkers onder de 35 jaar. Het aandeel medewerkers ouder dan 55 jaar is het hoogst in de GGZ en de VVT; bij beide sectoren betreft dit circa een vijfde van het personeelsbestand. In de Jeugdzorg en de Gehandicaptenzorg werken in de regio KAM de meeste medewerkers jonger dan 35 jaar, respectievelijk 43% en 37%. 6 Bruto verloop gemeten aan de hand van cijfers jaarverslagen instellingen 2010 (CIBG). 16

18 jan-08 mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep-11 jan-12 mei-12 sep-12 jan-13 jan-08 mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep-11 jan-12 mei-12 sep-12 jan Vraag naar personeel Voor de vraag naar personeel wordt naast de verwachte zorgvraagontwikkelingen ook gekeken naar het verloop van de vraag naar personeel. In opdracht van het bestuur VBZ onderdeel arbeidsmarkt, HRM en scholing is vijf jaar geleden begonnen met een halfjaarlijkse vacaturepeiling bij de zorginstellingen. 6.1 Vacatures Het algemene beeld van de jaren 2008 t/m begin 2012 vertoonde veel schommelingen in de aantallen -door onze lid-zorginstellingen gemelde- vacatures, maar laat zowel voor het totaal van de zorgorganisaties als voor de sectoren afzonderlijk, een duidelijk dalende tendens zien (zie figuur 6a t/m 6f) Totaal aantal vacatures zorgorganisaties in de regio KAM totaal aantal vacatures zorginstellingen Totaal aantal vacatures Ziekenhuizen totaal aantal vacatures ZKH Figuur 6a en 6b: Vacature-ontwikkeling totaal sectoren en sector Ziekenhuizen in de regio KAM

19 jan-08 mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep-11 jan-12 mei-12 sep-12 jan-13 jan-08 mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep-11 jan-12 mei-12 sep-12 jan-13 jan-08 mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep-11 jan-12 mei-12 sep-12 jan-13 jan-08 mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep-11 jan-12 mei-12 sep-12 jan Totaal aantal vacatures GHZ totaal aantal vacatures GHZ Totaal aantal vacatures VVT totaal aantal vacatures VVT Totaal aantal vacatures Jeugdzorg totaal aantal vacatures Jeugdzorg 80 Totaal aantal vacatures GGZ totaal aantal vacatures GGZ Figuur 6c t/m 6f: Vacature-ontwikkeling sector GHZ, VVT, Jeugdzorg en GGZ in de regio KAM

20 6.2 Het opleidingsniveau in de regio Kennemerland, Amstelland en Meerlanden De gegevens over het opleidingsniveau zijn tot stand gekomen aan de hand van recent onderzoek (voorjaar 2012), gecombineerd met eerder verworven kwantitatief en kwalitatief onderzoeksmateriaal. Het gaat hier om de verdeling van het huidige, feitelijke medewerkersbestand over de kwalificatieniveaus 1 t/m 5. Er is gerekend met een restcategorie (overig). De grafiek geeft zicht op de opleidingsniveaus die elke zorgsector nodig heeft. Zo maakt niet iedere sector gebruik van medewerkers op niveau 1 en wordt niveau 4 voornamelijk ingezet in de sectoren Ziekenhuizen en de GHZ. Bij de GHZ zijn dit vaker sociaal agogen dan verpleegkundigen. De GGZ en de JZ hebben een groot aandeel HBO opgeleide medewerkers. Bij de GGZ gaat het dan vooral op HBO-verpleegkundigen en bij de JZ om sociaal agogen. Figuur 7: Opleidingsniveau per sector in de regio KAM. De verdeling van de medewerkers naar opleidingsniveau is tevens afgezet tegen de omvang van de sector (een kleine sector zoals de Jeugdzorg telt dan minder zwaar mee dan bijvoorbeeld de VVT) zodat de uiteindelijke verdeling een gewogen cijfer is. Daaruit volgt dat: 29% van de medewerkers in de regio KAM een baan heeft op niveau 3; 31% van de medewerkers in de regio KAM een baan heeft op niveau 4; 24% van de medewerkers in de regio KAM een baan heeft op niveau 5. Het aantal medewerkers met een baan op niveau 2 of lager bedraagt slechts 10%. Het opleidingsniveau in de regio KAM is relatief hoog. Het aandeel medewerkers met een baan op niveau 4 of hoger bedraagt 55%. Landelijk is dat 41%. Het opleidingsniveau in 2011 in de regio is gestegen vergeleken met het jaar 2010 (arbeidsmarktrapport 2012). De oorzaak ligt daarvoor voornamelijk bij de toename van het aantal medewerkers in de sector GGZ (een sector met relatief hoog opgeleide medewerkers). 19

21 Figuur 8: Verdeling zorgmedewerkers in de regio KAM naar kwalificatieniveau in ZKH, VVT, GHZ, GGZ en JZ. 20

22 7. Aanbod van personeel Onderwijs is een belangrijke bron voor de instroom op de arbeidsmarkt van zorg en welzijn. Het aantal inschrijvingen/ deelnemers aan het MBO- en HBO-onderwijs geeft een indicatie voor de toekomstige uitstroom op de arbeidsmarkt. 7.1 Onderwijsinstellingen Bij de inschrijvingen voor de relevante MBO-opleidingen in de regio KAM in de periode zijn de cijfers bestudeerd van het ROC Nova College, ROC van Amsterdam, Amarantis, Horizon College en ROC Leiden. Bij de hogescholen is gekeken naar hogescholen die in of in de buurt van de regio liggen. Voor deze factsheet zijn gegevens gebruikt van: Hogeschool Inholland; Hogeschool van Amsterdam; Hogeschool Leiden. Een bepaald deel van deze leerlingen zal de arbeidsmarkt in Kennemerland, Amstelland en Meerlanden opstromen, maar hoeveel dat er zullen zijn, is niet precies te bepalen. 7.2 Afname inschrijvingen op regionaal niveau Op regionaal niveau is sprake van een afname van het aantal inschrijvingen in de periode voor zowel de zorg- als de agogische opleidingen. Op landelijk niveau is het aantal inschrijvingen aan zorgopleidingen wel gestegen. Het aantal inschrijvingen voor een agogische opleiding is ook op landelijk niveau gedaald. De daling was het sterkst bij de sociaal agogische opleidingen op niveau 3. Niveau Mutatie regio Figuur 9: Trend van inschrijvingen voor MBO- en HBO-opleidingen regio KAM versus landelijk (Bron: DUO). Mutatie landelijk Zorghulp % 15% Helpende ZW % 5% Verzorgende % 15% MBO-Verpleegkundige % 11% HBO-V % 20% HBO master ANP/PhA % 28% Subtotaal V&V % 13% SPW3/ MMZ3* % -50% SPW4/ MMZ4* % -18% SPH % 9% overig HBO soc-agogisch** % 15% Subtotaal Agogisch % -10% * betreft opleidingen voor MMZ, PW en SPW (zonder kinderopvang) ** betreft opleidingen: CMV, MWD, Pedagogiek, Jeugdzorg 21

23 Figuur 10a: Trend van inschrijvingen per zorgopleiding , regio KAM. Bij de inschrijvingen in de zorgopleidingen is te zien dat bij bijna elke opleiding de instroom is gedaald in Alleen het aantal inschrijvingen voor de opleidingen HBO-verpleegkundige en de HBO-masteropleidingen ANP (Advanced Nursing Practice) en PhA (Physician Assistant) zijn toegenomen. Totaal bedroeg de mutatie van de inschrijvingen in de zorgopleidingen tussen 2012 en 2008 een daling van 12%. Landelijk gezien was er sprake van een stijging van de inschrijvingen voor alle zorgopleidingen. Totaal bedroeg de mutatie een stijging van 13%. 22

24 Figuur 10b: Trend van inschrijvingen per agogische opleiding , regio KAM. Bij de agogische opleidingen bleven de inschrijvingen voor de HBO-opleiding Sociaal Pedagogisch Hulpverlener stabiel. De inschrijvingen voor een opleiding voor sociaal agogisch werk niveau 3, zoals Medewerker Maatschappelijke Zorg (MMZ) en Sociaal Pedagogisch Werk (SPW) zijn het sterkst gedaald sinds 2008, met bijna 60%. De inschrijvingen voor een opleiding voor sociaal agogisch werk op niveau 4 zijn ook gedaald (-30%) en de overig sociaal agogische opleidingen stegen met 10%. Het gaat hier om de opleidingen CMV (culturele en maatschappelijke vorming), MWD (maatschappelijk werk en dienstverlening), Pedagogiek en Jeugdzorg. 23

25 8. Indicatieve doorrekening arbeidsmarkteffecten na extramuralisering In het kader van de kabinetsplannen voor de hervorming van de langdurige zorg en de visie op zelfstandig wonen en zelfredzaamheid zijn nieuwe criteria geformuleerd op basis waarvan men in aanmerking komt voor intramurale zorg. Alleen de meest kwetsbare mensen in de samenleving kunnen straks nog aanspraak maken op de kern-awbz: volwassenen en kinderen die vanwege beperkingen niet meer thuis kunnen wonen. In dit hoofdstuk wordt de geschatte afname van de werkgelegenheid -per sector- berekend als gevolg van de extramuralisering. De methodiek is afkomstig van RegioPlus. Het extramuraliseren van de zorgzwaartepakketten vormt het uitgangspunt. Aan elk zorgzwaartepakket in de sector VVT, GHZ en GGZ kan een gemiddeld aantal uren per week worden gekoppeld welke gepaard gaat met de zorg in dat zorgzwaartepakket. De gemiddelde tijd die per cliënt per week wordt besteed, komt uit de formele beschrijving van de zorgzwaartepakketten van de NZa Het gaat om de totaaltijd inclusief dagbesteding. De uren per ZZP voor de sector VVT zijn als volgt verdeeld: Verzorging en verpleging ZZP1 VV ZZP2 VV ZZP3 VV ZZP4 VV Gemiddelde tijd per week per ZZP 4 uur 6,5 uur 10,5 uur 12,25 uur De uren per ZZP voor de sector Geestelijke Gezondheidszorg zijn als volgt verdeeld: Geestelijke Gezondheidszorg Gemiddelde tijd per week per ZZP ZZP1 GGZ b+c 6 uur ZZP2 GGZ b+c 11,5 uur De uren per ZZP voor de sector Gehandicaptenzorg zijn als volgt verdeeld: Gehandicaptenzorg Gemiddelde tijd per week per ZZP ZZP1 VG 11 uur ZZP2 VG 13,75 uur ZZP3 VG 16,75 uur ZZP LG1 15,5 uur ZZP LG3 20 uur ZZP ZG1 19,5 uur De ZZP s bevatten het gemiddeld aantal uren per week. Voor een jaar wordt uitgegaan van 52 weken. Voor het aantal productieve uren per fte wordt uitgegaan van uren per jaar. Dit leidt tot de volgende formule: Aantal ZZP* gemiddelde tijd per ZZP* 52 weken = aantal fte uur 24

26 Vervolgens is het aantal cliënten met een geldige indicatie voor intramurale AWBZ-zorg per opgezocht op de website van het CIZ 7. Het gaat hier om de cliënten in de zorgregio KAM. Verzorging en verpleging Aantal ZZP s per Schatting aantal betrokken fte's Aantal uur gemiddeld per ZZP/ week ZZP1 (extramuraal in ) ZZP2 (in 2013) ,5 ZZP3 (in 2014) ,5 ZZP4 (in 2016, 50%) ,25 Totaal 1161 Geestelijke Gezondheidszorg ZZP1 (in 2013) ZZP2 (in 2013) ,5 Totaal 99 Gehandicaptenzorg ZZP1 VG (in 2013) ZZP2 VG (in 2013) ,75 ZZP3 VG (in 2015, 50%) ,75 ZZP1 LG (in 2016) ,5 ZZP3 LG (in 2016) ZZP1 ZG (in 2016) ,5 Totaal 486 Figuur 11: Gemiddelde tijd per Zorgzwaartepakket, gekoppeld aan aantal betrokken fte s. Deze berekeningen geven aan dat fte s aan de Zorgzwaartepakketten in de Verpleging en Verzorging, 486 fte s aan de Zorgzwaartepakketten in de Gehandicaptenzorg en 99 fte s aan de Zorgzwaartepakketten in de GGZ gekoppeld kunnen worden. Op basis van de gemiddelde arbeidsduur die berekend is voor de sectoren in de regio KAM kan het aantal fte worden omgerekend naar medewerkers. Dat komt neer op een aantal medewerkers van: voor de VVT 778 voor de GHZ 126 voor de GGZ 7 De aantallen in de CIZ basisrapportages per voor de zorgregio s Kennemerland en Amstelland-Meerlanden zijn daarbij samengevoegd. 25

27 Volgens deze doorrekening moet mogelijk rekening gehouden worden met een afname van de werkgelegenheid van medewerkers (ruim fte) als gevolg van de extramuralisering van de Zorgzwaartepakketten. Het gaat hierbij dus om de zorg die nu nog wordt bekostigd uit de AWBZ, maar die in de toekomst komt te vervallen. Wanneer en in welke mate deze afname van de werkgelegenheid plaats gaat vinden is nu nog moeilijk te zeggen. Het hangt mede af van de verblijftijd van de laatst ingestroomde cliënten en van de substitutie-effecten. De berekeningen zijn een schatting van de afname van de werkgelegenheid als gevolg van de extramuralisering. Daarbij wordt geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat medewerkers elders gaan werken in de extramurale ondersteuning, begeleiding en verzorging (WMO). Of een baan vinden in bijvoorbeeld de thuisverpleging, verpleging via de eerstelijn of in de wijkverpleging. Ook kan sprake zijn van substitutie van werk naar gemeenten, het welzijnswerk en naar maatschappelijke of particuliere dienstverlening. De werkgelegenheidseffecten van de hervorming in de langdurige zorg zullen door het kabinet in beeld gebracht worden door een Arbeidsmarkteffectrapportage (AER). Deze rapportage zal nog vóór de zomer naar de Tweede Kamer worden gestuurd, vergezeld van een visie van het kabinet op de arbeidsmarkt in de zorg. 26

28 Geraadpleegde literatuur Arbeid in Zorg en Welzijn 2012, Integrerend jaarrapport, Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn, Zoetermeer, Arbeidsmarkt in Kaart, Trends en ontwikkelingen, Transvorm, Tilburg, Arbeidsmarkteffectrapportage transitie Jeugdzorg, eindrapport, in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Panteia, Zoetermeer, Arbeidsmarktonderzoek 2012, Vereniging Bedrijfstak Zorg Kennemerland, Amstelland en Meerlanden, Haarlem, Beleidsnotitie Hervorming van de langdurige ondersteuning en zorg, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Den Haag, Brief Resultaten Zorgoverleg, brief gericht aan de Tweede Kamer, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Den Haag, Indicatieve doorrekening extramuralisering ZZP1 t/m 4, VBZ-KAM, maart 2013, RegioPlus. Korte termijn raming, maart 2013, Centraal Economisch Plan 2013, Centraal Plan Bureau Trendrapport , Een weg naar vraaggerichte zorg, Vereniging Bedrijfstak Zorg Kennemerland, Amstelland en Meerlanden, Haarlem, Websites AZWinfo, arbeidsmarktinformatie Zorg en Welzijn, website van het landelijk onderzoeksprogramma Zorg en Welzijn, (Panteia). CIBG: Uitvoeringsorganisatie van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, inzake registratie zorggegevens waaronder de Jaarverantwoording voor zorginstellingen. CIZ: Centrum Indicatiestelling Zorg, CIZ Basisrapportage AWBZ per voor zorgregio s Kennemerland, Amstelland en Meerlanden inzake zorggebruik. DUO: Dienst Uitvoering Onderwijs van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap inzake Onderwijs Data. NZa: Nederlandse Zorgautoriteit inzake Prestatiebeschrijvingen en tarieven Zorgzwaartepakketten bijlagen beschrijving ZZP s GHZ, GGZ en V&V,