Arbeidsmarktrelevant opleiden in Groningen en Drenthe

Transcriptie

1 Arbeidsmarktrelevant opleiden in Groningen en Drenthe Karin Doornbos en Ellen Offers Het beroepsonderwijs leidt jongeren op voor een baan. Tot voor kort, zelfs tijdens de economische recessie, groeide de werkgelegenheid in zorg en welzijn in de noordelijke provincies met enkele procenten per jaar. En met het vooruitzicht van een steeds ouder wordende bevolking, leek deze groei door te gaan, terwijl het arbeidsaanbod zou gaan afnemen. Tegen deze achtergrond werden jongeren actief gestimuleerd om te kiezen voor een zorg- of welzijnsopleiding. En dat deden ze! Vanaf 2008 steeg de instroom van leerlingen in zorg- en welzijnsopleidingen van ongeveer tot leerlingen in Regioportretten Drenthe en Groningen, 2013). In de loop van 2013 werd duidelijk dat aan de gestage groei van de werkgelegenheid voorlopig een eind komt. Om zorg en begeleiding op de langere termijn betaalbaar te houden, stelde de overheid een stelselwijziging en een versobering van de (langdurige) zorg en begeleiding voor (zie kader op pagina 5). Hierdoor is een daling van de werkgelegenheid ingezet. Wat betekent dit voor de perspectieven van jongeren in opleiding? Waar liggen kansen, waar ontstaan knelpunten en hoe kan de afstemming tussen opleidingen en de arbeidsmarkt verbeterd worden? Noordelijke arbeidsmarkt voor Zorg en Welzijn Op basis van aannames over de toekomstige financiële middelen (zie kader op pagina 5) kunnen de werkgelegenheidseffecten globaal berekend worden. Voor Groningen en Drenthe verwacht men tot aan 2017 een afname van de werkgelegenheid van ongeveer arbeidsplaatsen (4%). Figuur 1 laat zien dat deze krimp van de werkgelegenheid ongelijk verdeeld is over de verschillende branches. De grootste dalingen vinden plaats in de verzorging, verpleging en thuiszorg (6%) en de jeugdzorg, kinderopvang, welzijn en maatschappelijke dienstverlening (17%). Figuur 1 Aantal werknemers Groningen en Drenthe naar branche in 2012 en Ziekenhuizen Eerstelijns praktijken en overige zorg Geestelijke Gezondheidszorg Gehandicaptenzorg Verpleging, Verzorging en Thuiszorg Jeugdzorg Kinderopvang Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening Bron: E,til,bewerking ZorgpleinNoord 1

2 In tabel 1 wordt de verwachte vraag naar medewerkers met een verzorgende, agogische en verplegende (VOV) kwalificatie afgezet tegen het verwachte arbeidsaanbod. Hierdoor ontstaat inzicht in waar zich tekorten en overschotten kunnen voordoen. Tabel 1: Vraag en aanbod van werknemers met een VOV-kwalificatie in Groningen en Drenthe Kwalificatie Uitbreidingsvraag Vervangingsvraag aanbod uit onderwijs overig aanbod overschot (+)/ tekort(-) Verpleegkundige (niveau 5) Verpleegkundige (niveau 4) Verzorgende (niveau 3) Helpende zorg en welzijn (niveau 2) Zorghulp (niveau 1) Sociaal pedagogische hulpverlening (niveau 5) Sociaal cultureel werker (niveau 5) Sociaal cultureel werker (niveau 4) Maatschappelijk werk en dienstverlening (niveau 5) Sociaal maatschappelijke dienstverlening (niveau 4) Pedagogiek (niveau 5) Sociaal agogisch werk (niveau 4) Sociaal agogisch werk (niveau 3) Totaal VOV-personeel Bron: E,til, bewerking ZorgpleinNoord. Tabel 1 laat zien dat door natuurlijk verloop en mobiliteit de geprognosticeerde vervangingsvraag bij alle kwalificaties groter is dan de veelal negatieve uitbreidingsvraag. Hierdoor hebben werkgevers nog steeds ruimte voor instroom van nieuw personeel (wervingsbehoefte= uitbreidingsvraag+vervangingsvraag). Echter doordat het aanbod van personeel, voor een belangrijk deel schoolverlaters en mensen met een uitkering, de wervingsbehoefte overstijgt, wordt tot aan 2017 voor de meeste kwalificaties een overschot verwacht op de arbeidsmarkt van Groningen en Drenthe. Alleen voor verpleegkundigen groeit de werkgelegenheid de komende jaren en is het aanbod onvoldoende om in de vraag te voorzien (mbo en hbo samen). Opleiden voor een veranderend werkveld Ondanks het reduceren van de collectief bekostigde vraag naar zorg en ondersteuning, blijft door de vergrijzing de autonome vraag naar zorg en ondersteuning toenemen. De landelijk begrootte uitgaven aan zorg stijgen na het overgangsjaar 2015 weer richting het niveau van 2013 doordat het aantal mensen groeit die voor (extramurale) langdurige zorg en ondersteuning in aanmerking komt (bron: SEOR, Panteia en E til, 2013). Tevens krimpt het aantal noorderlingen tussen 15 en 65 jaar al een paar jaar, een effect dat op termijn tot een kleiner aanbod op de arbeidsmarkt leidt. Het is kortom van belang voldoende personeel te blijven opleiden. Maar voor welke functies? De voorgestelde stelselwijziging heeft gevolgen voor de functiestructuur van de sector. Zowel qua gevraagde 2

3 functieniveaus als qua inhoud vinden er verschuivingen plaats. Zo verwacht men een daling van de vraag naar mbo-ers met kwalificatie op niveau 1 en 2 en een stijging van de vraag naar mbo-verpleegkundigen. Ook is het niet ondenkbaar dat een deel van de niet meer bekostigde werkzaamheden, bijvoorbeeld huishoudelijk hulp, een plek krijgt in een commercieel circuit, waarmee buiten de zorg vraag ontstaat naar personeel met een kwalificatie op mbo-niveau 1 en 2. Bij arbeidsmarktrelevant opleiden draait het niet alleen om het opleiden van het juiste aantal mensen. Het is minstens zo belangrijk om jonge mensen competenties te laten ontwikkelen waar de sector behoefte aan heeft. Denkrichtingen Blijven opleiden, ook als de werkgelegenheid krimpt Door de krimp van de werkgelegenheid voelen werkgevers zich minder genoodzaakt een bijdrage te leveren aan het opleiden van toekomstig personeel. Het onderwijs merkt dit door een daling van het aantal stageplaatsen. Niet alleen om jongeren perspectief te bieden, ook voor de werkgevers is het belangrijk om jongeren te blijven opleiden. De voorgaande arbeidsmarktanalyse onderbouwt dit: de totale wervingsbehoefte in de periode wordt geschat op personen (uitbreidingsvraag+vervangingsvraag). Door te blijven bijdragen aan opleiden in de vorm van stageplaatsen, blijft tevens de in de toekomst zo nodige opleidingscapaciteit gehandhaafd. Niets duurt voort behalve verandering (Heraclitus, Grieks filosoof 540 v.c v.c.) We weten niet hoe de stelselwijziging uitpakt, hoe de gemeenten hun nieuwe taken oppakken, welke nieuwe zorginitiatieven ontstaan, of er wellicht een commercieel circuit ontstaat of dat een nieuwe regering alles weer anders wil? Het is daarom van belang mensen in de initiële opleiding voor te bereiden op een leven lang leren en een na- en opscholingsaanbod te ontwikkelen dat flexibel inspeelt op vragen uit het werkveld. Cliënten langer thuis, eigen kracht, interdisciplinair samenwerken, T-shaped beroepsprofiel Een strengere indicatiestelling, extramuralisering, samenwerking in interdisciplinaire teams en andere opvattingen over het verlenen van zorg, doet een beroep op nieuwe competenties van zowel de huidige als de toekomstige zorg- en welzijnprofessionals. Dit roept vragen op als: Hoe laat je leerlingen kennis maken met een brede doelgroep aan cliënten waarmee zij straks te maken krijgen? Hoe zorg je ervoor dat jongeren, naast hun eigen specialisme, generieke vaardigheden ontwikkelen waarmee ze de vraag van een cliënt helder krijgen en (indien nodig) door kunnen verwijzen naar de juiste zorg of ondersteuning? Hoe vertaal je de gevraagde competenties naar onderwijs op verschillende niveaus? De rol van de gemeenten De gemeenten krijgen een centrale rol in de bekostiging van zorg, begeleiding en jeugdzorg, het toewijzen ervan, het stellen van kwaliteitscriteria en bewaken ervan. Vanuit de gecombineerde verantwoordelijkheid van gemeenten voor de WMO, jeugdzorg en de participatiewet ligt het voor de hand om ook opleiden als 3

4 belangrijke (preventie)maatregel te ondersteunen. In hoeverre kunnen gemeenten gecontracteerde zorgaanbieders (sommige gemeenten overwegen om zelf (deels) zorgaanbieder te worden) verplichten stageplaatsen aan te bieden? Kan social return, tot nu toe ingezet voor de re-integratie van uitkeringsgerechtigden, uitgebreid worden naar de verplichting BOL-stageplaatsen aan te bieden? Kansen buiten zorg en welzijn, zelfstandig ondernemerschap en over de grens Onduidelijk is welke initiatieven er ontstaan door de versobering van de uit collectieve middelen bekostigde zorg en begeleiding. In de ouderenzorg zien we bijvoorbeeld commerciële woonvormen voor welgestelde ouderen ontstaan. Denkbaar is ook dat de schoonmaakbranche huishoudelijke hulp met een zorgcomponent gaat aanbieden. En ook leidt nieuw ondernemerschap tot succesvolle (kleine) bedrijvigheid in specifieke niches van zorg en begeleiding. In Duitsland is momenteel een tekort aan zorgpersoneel. Het beroepsonderwijs werft reeds stageplaatsen bij Duitse zorgorganisaties. Gediplomeerden, die in Nederland geen baan vinden, kunnen gestimuleerd worden in Duitsland tijdelijke werkervaring op te doen. Van belang is wel het contact met ze te blijven onderhouden, zodat ze, als de arbeidsmarkt in Nederland weer aantrekt (na 2015), gemakkelijk de weg terugvinden. In het beroepsonderwijs kan inventiviteit en ondernemerschap gestimuleerd worden, zodat leerlingen leren kansen te zien en uitdagingen aan te gaan, ook al liggen die buiten de vertrouwde omgeving. Samengevat kunnen we concluderen dat opleiden van jongeren voor zorg en welzijn belangrijk is, zowel vanuit het perspectief van jongeren, als vanuit het perspectief van zorg- en welzijnswerkgevers en gemeenten. Zekerheid over de juiste oplossingsrichtingen kunnen het voorgenomen beleid en de arbeidsmarktprognoses niet geven. Wel tonen deze aan voldoende ruimte voor instroom van nieuwe zorgen welzijnsmedewerkers op de arbeidsmarkt, mits zij voorbereid zijn op een onbekende toekomst. Bronnen E,til in opdracht van RegioPlus (2013): Regioportret Drenthe, Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn (red. ZorgpleinNoord) Regioportret Groningen, Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn (red. ZorgpleinNoord) Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn (2014). Arbeid in Zorg en Welzijn Integrerend Jaarrapport. Stand van zaken en vooruitblik voor de sector Zorg en de sector Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening, Jeugdzorg en Kinderopvang. Zoetermeer: Panteia Onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn (2013). Arbeidsmarktprognoses van VOVpersoneel in Zorg en Welzijn Zoetermeer: Panteia, Seor en E,til ZorgpleinNoord en Venturaplus (2014). Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn Noord-Nederland Haren: ZorgpleinNoord 4

5 Overheidsbeleid en regionale arbeidsmarktprognoses: Onderzoeksbureau E,til heeft in kader van het onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt Zorg en Welzijn (AZW) regionale prognoses opgesteld voor het VOV-personeel voor de periode Daarin zijn aannames gedaan over de beschikbare financiële middelen voor zorg en welzijn, deze aannames zijn gebaseerd op de volgende akkoorden : Begroting Rijksoverheid 2013 (het zogenaamde Lenteakkoord) Regeerakkoord van kabinet Rutte 2 Kamerbrief langdurige zorg naar aanleiding van het zorgakkoord Bestuurlijk hoofdlijnen akkoord met ziekenhuizen Onderhandelingsresultaten beperking uitgavengroei curatieve zorg Belangrijkste afspraken: terugdraaien van intensiveringgelden voor de psychiatrische en gehandicaptenzorg; m.i.v versobering van de aanspraak op huishoudelijke hulp (korting van 40%); kerndeel AWBZ (Wlz) wordt landelijke voorziening voor intramurale ouderenzorg en gehandicaptenzorg; de extramurale verzorging en begeleiding vallen per 2015 onder Wmo; beperking groeipercentages voor de curatieve zorg (1,5% in 2014 en 1% in ); bezuiniging op de overheidsbijdrage voor de kinderopvang; nieuwe jeugdwet m.i.v. 2015, met budgetkorting die oploopt tot 15% in 2017 t.o.v. budget in 2012; minder middelen voor welzijn en maatschappelijk dienstverlening door bezuinigingen op het Gemeentefonds. Niet meegenomen zijn de afspraken gemaakt na de zomer van Zoals de overgang van de persoonlijk verzorging naar zorgverzekeringswet en de in april 2014 overeengekomen extra middelen voor de begeleiding van kwetsbare ouderen en mensen met een beperking in de Wmo. Binnenkort komt vanuit het landelijk onderzoeksprogramma AZW een regionale prognosetool beschikbaar waarmee de basisprognoses per noordelijke provincie aangepast kunnen worden op basis van actuele ontwikkelingen. 5