UvA Avondcursus. Hoe Wiskunde Werkt. Week 7, tweede college 21 november Voorspellen van Gedrag. Johan van Benthem
|
|
- Emilie de Kooker
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 1 UvA Avondcursus Hoe Wiskunde Werkt Week 7, tweede college 21 november 2001 Voorspellen van Gedrag Johan van Benthem Institute for Logic, Language and Computation ILLC
2 2 1 Voorspellen van toekomstig gedrag De logische route zoekt een argumentatie: 'Onderzoek de verplichtingen en moraal': gedrag op grond van gedane beloften, of morele plicht? 'Onderzoek de logica': ons handelen ontstaat doordat wij redeneren naar de beste beslissing? 'Sociaal contract': we hebben dat ooit om goede redenen afgesproken, en die gelden nog steeds? De statistische route zoekt een wellicht blind, maar vaak herhaald gedragspatroon dat 'vanzelf' regelmaat oplevert, met globale uitkomst onafhankelijk van de opzet van individuele personen. 2 Spelevenwicht als voorspelling Een strategisch evenwicht in een spel is al een soort voorspelling. Een strategie beschrijft immers gedrag onder allerlei omstandigheden. Oude discussie: Wat is een gemengde strategie? Zetten afhankelijk van worpen van een dobbelsteen komen vrijwel nooit voor. Het gaat meer om evenwicht op den duur bij herhaald spel: (a) frequenties van gedrag (dwz objectieve waarschijnlijkheid), of (b) spelers' verwachtingen over elkaars gedrag (subjectieve waarschijnlijkheid). Derde optie: (c) percentages van een bevolking die de verschillende zuivere strategieën spelen.
3 3 3 Eindig herhaalde spelen Prisoner's Dilemma C D C , 5 D 5, 0 1, 1 Het enige Nash evenwicht was (D, D). Bekijk een aantal van deze spelen achter elkaar. Alle oude strategieën blijven uiteraard bestaan: "speel altijd C", "speel altijd D". Maar er ontstaan ook hele nieuwe strategieën want we kunnen onze keuzen afhankelijk maken van wat de tegenstander in de vorige ronde heeft gedaan. (NB In de spelbomen van Week 6 kon dat ook al.) Voorbeeld: Lik op Stuk Begin met C. Speel C als de tegenstander in de vorige ronde C heeft gespeeld, en D als hij D heeft gespeeld. Dit straft tegenwerking meteen af in de volgende ronde maar vergeeft ook weer na een ronde. Feit (D, D) is het enige Nash evenwicht in een herhaald Prisoner's Dilemma. Backward induction: Zermelo analyse spelboom. In de een-na-laatste ronde is de situatie der spelers als in het enkele spel: dus spelen ze (D, D). Maar dat begrijpen ze de ronde daarvoor al, dus kunnen ze daar net zo goed (D, D) spelen: enz.
4 4 Oneindig herhaalde spelen Uitkomsten voor een speler van oneindige rij: Σ i r i u i waar i loopt van 0 tot oneindig r i u i kans dat je aan het i-de spel toekomt, dan wel een z.g. discontofactor je uitkomst in het i-de spel. Voorbeeld Prisoner's Dilemma, met r = 3/4. Spelers die steeds D spelen krijgen beide: Σ i (3/4) i 1 = (1 / (1 3/4)) 1 = 4 Steeds C spelen geeft beide: Σ i (3/4) i 3 = 12 Speler tegen LoS met altijd D : 5 + (3/4) 4 = 8 Speler tegen LoS met één keer D en daarna C : (3/4) 2 12 = 11 3/4 Speler tegen LoS met D, C, D, C, Σ i (9/16) i 5 = (1 / (1 9/16)) 5 = 11 3/7 Iets anders dan LoS tegen LoS : net niet Goed nieuws Oneindige spelen hebben meer strategische evenwichten dan eindig herhaalde. (D, D) is nog steeds een evenwicht, maar ook Feit (LoS, LoS) is een Nash evenwicht! 4
5 Afwijken helpt niet tegen een LoS tegenstander. Informeel argument. Je wint 5 bij je eerste keer D waar de ander nog C speelt, maar of (a) je keert eens terug naar C, en verliest dan 5, en we staan weer op gelijke voet, of (b) je blijft D spelen, en krijgt in totaal minder dan wanneer je steeds C had gespeeld. (Zie eerdere rekensom.) Het precieze argument is iets ingewikkelder! Valkuil Waarom is herhaald PD zo aanlokkelijk? Je komt met slimme strategiëen op voorsprong, zodat de LoS speler minder krijgt dan jij! Maar ten koste van de beste opbrengst voor jou zelf Slecht nieuws 'Folk Theorems': Er bestaat een overstelpend grote hoeveelheid evenwichten. Bijv. is in herhaald PD elk paar uitkomsten (x, y) met x, y rationaal 1, tot aan de lijn x+y = 5, een mogelijke uitkomst van een Nash evenwicht. Aardig verband: deze evenwichten hebben vaak te maken met de 'afdwingbare' strategie-paren in het enkele spel die je tot evenwicht zou kunnen maken door afspraken, of door boetes/straffen. 5 Strategieën via eindige automaten Begrip uit Week 1! Eindige automaat voor D : D D C 5
6 6 Eindige automaat voor LoS, begintoestand links: D C C D D C Spelers met een beperkt geheugen! Hoe meer toestanden: hoe meer 'sophistication' in respons. Vereenvoudigt allerlei zaken: bijv. uitkomsten kunnen we nu identificeren met de gemiddelde opbrengst over de eindige herhaalde 'cyclus' van paren toestanden waarin dergelijke automaten uiteindelijk raken als ze tegen elkaar spelen. 6 Lik op Stuk: how the good guys win? Je kunt tegen LoS niet beter uitkomen dan door via LoS mee te werken. Samenwerking loont! Axelrod's Tournooi 'Tit for Tat' won doorgaans op den duur tegen andere computerprogramma's. Precieze verklaring niet makkelijk. Er is meer aan de hand dan (LoS, LoS)'s Nash evenwicht. Axelrod suggereert (a) LoS, eenmaal aanwezig, is stabiel tegen invasie door anderen en nog sterker, (b) samenwerking heeft ook meer kans op ontstaan in een bevolking dan tegenwerking. (Deze laatste bewering is wiskundig omstreden.) Voorbeeld 1: een bevolking met LoS kan niet worden geïnfilteerd door groepje slechterikken.
7 7 De indringers kunnen zich niet handhaven. Ze krijgen gemiddeld 4 onderling, en in ontmoeting met inboorling 8. Inboorling met soortgenoot krijgt 12 met slechterik 3. Maar nu de kansen! Bijv. bij 10% indringers zijn verwachte waarden: 9/ /10 3 =11.1 > 9/ /10 4 =7.6 Voorbeeld 2: een bevolking met D kan wel worden geïnfilteerd door LoS goedzakken. Die kunnen zich dank zij voordeel uitbreiden, mits samenwerking genoeg meerwaarde geeft. Bijv. 3/ /4 8 = 5 < 3/ /4 12 = 5 1/4! Dit scenario afkomstig uit de evolutie-biologie. Zorg Afhankelijkheid van te specifieke getallen? spelwaarden, discontofactor, groepspercentages Het gaat alleen om kwalitatieve voorspellingen over stabiliteit. Die kunnen we bijv. technisch aflezen uit monotonie van variabelen in formules. 7 Evolutionaire stabiliteit Stel dat mutanten binnenkomen die strategie F spelen tegen een bevolking die in evenwicht strategie G speelt. Stel de kans dat een mutant een andere mutant tegenkomt is ε. Verwachte waarde van een ontmoeting voor een mutant: ε u (G, G) + (1 ε) u (G, F) Mutant mutant, mutant mutant, normaal
8 Voor de oude bevolking ligt dit symmetrisch: ε u (F, G) + (1 ε) u (F, F) Normaal Stabiliteit van F eist dat Mutant < Normaal voor elke andere strategie G Dit is een versterking van het Nash evenwicht: Feit F is evolutionair stabiel (a) (F, F) is een Nash evenwicht, en (b) als u (F, F) = u (G, F), dan u (G, G) < U (F, G) Spelen waar dit uitmaakt makkelijk te vinden. In het oneindig herhaalde Prisoner's Dilemma: D is niet evolutionair stabiel (zie boven), maar LoS is dat evenmin! Een invasie door pure 'goodies' is nl. mogelijk. Dit is een populair scenario van speltheoretici. Rubinstein ("Economics and Language") past ES zelfs toe op onze taal: varianten op betekenissen, of op standaardconventies zoals 'informatief zijn, en de toehoorder helpen', leggen het af We kunnen ook op een andere (zij het verwante) manier naar oneindig herhaalde spelen kijken, dichter bij Robbert's eerste college. In het volgende kijken we naar spelers in een bevolking met pure of gemengde strategieën die vaststaan: er wordt niet onderweg gereageerd op wat in eerdere ontmoetingen is gebeurd. Geen LoSers! 8
9 8 Spelen als dynamische systemen Replicator dynamiek. Meer gedetailleerd model van wat in een populatie gebeurt. Bijv. Chicken: Duif 9 Havik Duif 1, 1 0, 2 Havik 2, 0 1, 1 Evenwichten (Du, Ha), (Ha, Du), 50/50 Du/Ha. Interpreteer nu de uitkomsten als 'extra fitness'. Stel in de bevolking zijn p % Ha's, 1 p % Du's. Een Du heeft gemiddeld als extra fitness: f D (p) = (1 p) 1 + p 0 = 1 p Een Ha heeft gemiddeld als extra fitness: f H (p) = (1 p) 2 + p 1 = 2 3p Gemiddelde fitness winst f gem p f H (p) + (1 p) f D (p) = 1 2p 2 Replicator vergelijking voor verandering in p(t): dp/dt = p (f H (p) f gem ) In ons geval: p' = p (2p 2 3p +1) = p (p 1) (2p 1) Rustpunten: p=0, p=1, p=1/2
10 Dynamisch systeem: asymptotische convergentie naar p =1/2! 0 1/2 1 Algemeen convergentie naar evenwichten uit het enkele spel, eventueel naar gemengde stategiëen. Resultaat hangt af van type 'basis-ontmoeting'. Zelfde analyse voor Prisoner's Dilemma: met onze waarden replicator vergelijking: p' = p (p 2) (p 1) en convergentie naar p = 1 : de D's winnen. NB In deze analyse winnen de bad guys dus! Uitkomsten afhankelijk van het model. (Binmore: met andere scenarios kunnen ook gemengde populaties voorkomen maar om het goede te laten zegevieren veel extra aannamen nodig ) 10 Herschrijving algemene formule: p' = p (1 p) (p (u H, H u D, H ) + (1 p) (u H, D u D, D ) Resultaten dan direct afleesbaar uit spel-matrix. Geen continuïteit: kleine verschillen in begincondities kunnen beslissend zijn voor soort systeem.
11 Terzijde Verband vorige onderwerp: evolutionaire stabiliteit helpt soms deze gedetailleerde dynamisch-systeem berekeningen over te slaan. Feit In 1-staps 2-persoon spelen zijn de symmetrische evolutionair stabiele strategieën juist de asymptotische attractoren in de bovenstaande replicator dynamiek. Met meer dan 2 spelers ligt dit ingewikkelder. Terzijde Rijmen diverse 'strijdige' uitkomsten? D is evolutionair stabiel in het enkele PD maar "steeds D" is niet e.s. in oneindig herhaald PD. Onze twee modellen voor 'oneindige herhaling' zijn dus niet helemaal hetzelfde. Axelrod's tournooi past ook in deze traditie: populatie dynamica met ronden inzendingen in verschillende mengsels. 1997: The complexity of cooperation. Geschiedenis van dit onderzoek tot vandaag, inclusief kritiek van norrige speltheoretici, en vele verfijningen (bijv. leermechanismen die strategieën kunnen veranderen): 9 Nogmaals voorspellen/verklaren gedrag Hangt sterk af van model en begin-aannamen. Bijv. overleven 'goodies' soms niet qua ES, maar wel als ze grotere kans hebben initieel om elkaar te ontmoeten, bijv. door ongelijke distributie van het territorium. Ook zegt de theorie weinig over het leren van nieuwe strategieën, of ontstaan van een sociale hiërarchie die interacties beïnvloedt. 11
12 Veel scenarios zijn nu nog te ingewikkeld voor analytische oplossingen als dynamisch systeem, en er wordt veel gewerkt met computersimulaties. Bijv. filosoof Skyrms over Haas en Hert, met studie van ontstaan van normen en regels. Vraag Wanneer ontstaat samenwerking 'vanzelf'? 12 Algemene discussie: bewuste moraliteit, geplande sociale organisatie versus blinde, in grote aantallen vanzelf ontstaande gedragspatronen. Algemene discussie: logica versus statistiek. Welke verschijnselen van 'rationeel' handelen en meningsvorming in onze maatschappij berusten op logisch redeneren, en welke louter op onvermijdelijke statistische patronen? Bijv. Mouwen's natuurkundig model voor meningsverandering Literatuur Ken Binmore, 1992, Fun and Games, Heath & Co., Lexington (Mass.). Robert Axelrod, 1984, The Evolution of Cooperation, Pelican books, Harmondsworth. Kees Mouwen, 1998, The Dynamics of Opinion Change, Tilburg University Press, Tilburg. M. Osborne & A. Rubinstein, 1994, A Course in Game Theory, MIT Press, Cambridge (Mass.).
13 13 OPGAVEN, laatste set 1 Wat is de uitkomst in oneindig PD van LoS tegen GRIM, de strategie die begint met C maar na de eerste D van de tegenstander voortaan altijd D speelt? Is (GRIM, GRIM) een Nash evenwicht? 2 Schrijf een eindige automaat voor GRIM. 3 (bonus) Bewijs het Feit dat evolutionair stabiele strategiën via versterkt Nash evenwicht karakteriseert. 4 (bonus) Wat is de replicator-formule voor het spel 'Hertje en Haasje', met een matrix als op RD's college gegeven? Waar zit de asymptotische attractor?
Killing Cluedo Nationale Wiskundedagen 2002
Killing Cluedo Nationale Wiskundedagen 2002 Hans van Ditmarsch Computer Science, University of Otago, Nieuw Zeeland In kennislogica kan beschreven worden wat de informatie is van actoren over een gegeven
Nadere informatieAllianties en speltheorie
Allianties en speltheorie Presentatie Zeist Annelies de Ridder Agenda 1. Inleiding 2. Een ander perspectief: de Speltheorie 3. Inzoomen op opportunistisch gedrag 4. Vragen 2 1: Inleiding: profilering Promotieonderzoek:
Nadere informatieSpeltheorie in de computerwetenschappen. Patrick De Causmaecker Met dank aan Katja Verbeeck Katholieke Universiteit Leuven Campus Kortrijk
Speltheorie in de computerwetenschappen Patrick De Causmaecker Met dank aan Katja Verbeeck Katholieke Universiteit Leuven Campus Kortrijk Mezelf Licentiaat Wiskunde (Gent) Doctor in de Fysica (Leuven)
Nadere informatieEvolutionaire speltheorie en de Trust Game
Bachelor scriptie Evolutionaire speltheorie en de Trust Game Auteur: Lisa Ruijg Begeleider: Dr. Matthijs Ruijgrok 16 januari 2016 Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 2 Speltheorie 4 2.1 Payoffs, strategiën en
Nadere informatieOpdrachten Toeval Opdrachten Toeval Opdracht 1.1 (Bestaat toeval) Opdracht 1.2(toeval in de natuur)
Opdrachten Toeval 1 1 Opdrachten Toeval Opdracht 1.1 (Bestaat toeval) a) Bestaat toeval volgens jou? b) Wat is toeval volgens jou? c) Vraag aan je ouders of zij in hun leven ooit iets heel onwaarschijnlijks
Nadere informatieUitwerking Eerste Quiz Speltheorie,
Uitwerking Eerste Quiz Speltheorie, 2-10-2012 Attentie! Maak van de onderstaande drie opgaven er slechts twee naar eigen keuze! Opgave 1 [50 pt]. Beschouw het spel met de uitbetalings-bimatrix ( ),2 1,1
Nadere informatieDe Minimax-Stelling en Nash-Evenwichten
De Minima-Stelling en Nash-Evenwichten Sebastiaan A. Terwijn Radboud Universiteit Nijmegen Afdeling Wiskunde 20 september 2010 Dit is een bijlage bij het eerstejaars keuzevak Wiskunde, Politiek, en Economie.
Nadere informatieOndernemen = Kiezen = Spelen. Lezing op het Nationaal T&U Congres 9 oktober Tom Verhoeff. Faculteit Wiskunde & Informatica
Ondernemen = Kiezen = Spelen Lezing op het Nationaal T&U Congres 9 oktober 2008 Tom Verhoeff Faculteit Wiskunde & Informatica c 2008, T. Verhoeff @ TUE.NL /6 Ondernemen = Kiezen = Spelen Eerste spel: Cijfers
Nadere informatieVOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS. Kansmodellen. 3. Populatie en steekproef. Werktekst voor de leerling. Prof. dr. Herman Callaert
VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS Kansmodellen. Werktekst voor de leerling Prof. dr. Herman Callaert Hans Bekaert Cecile Goethals Lies Provoost Marc Vancaudenberg . Populatie: een intuïtieve definitie.... Een
Nadere informatieDe specialisaties van Econometrie & Operationele Research (OR)
Rijk worden met Winny Bids? Proefcollege Econometrie & OR Harold Houba Docent Econometrie & OR Bachelordag Harold Houba Docent Econometrie & OR () Proefcollege Econometrie & OR Bachelordag 1 / 25 Introductie
Nadere informatieRijk worden met Bid Grid?
Rijk worden met Bid Grid? Colloquium Econometrie & OR Harold Houba Hoofddocent Wiskundige Economie Mathematical and Computational Economics Colloquium 22-11-2016 Harold Houba, MACE () Colloquium Econometrie
Nadere informatiewerkcollege 5 - P&D7: Population distributions - P&D8: Sampling variability and Sampling distributions
cursus 4 mei 2012 werkcollege 5 - P&D7: Population distributions - P&D8: Sampling variability and Sampling distributions Huiswerk P&D, opgaven Chapter 6: 9, 19, 25, 33 P&D, opgaven Appendix A: 1, 9 doen
Nadere informatie8. Analyseren van samenhang tussen categorische variabelen
8. Analyseren van samenhang tussen categorische variabelen Er bestaat een samenhang tussen twee variabelen als de verdeling van de respons (afhankelijke) variabele verandert op het moment dat de waarde
Nadere informatie1. (a) Formuleer het Cauchy criterium voor de convergentie van een reeks
Radboud Universiteit Nijmegen Tentamen Analyse 1 WP001B 7 augustus 2015, 16:30 19:30 (20:30) Het gebruik van een rekenmachine, telefoon of tablet is niet toegestaan. U mag geen gebruik maken van het boek
Nadere informatieHoofdstuk 1. Afspraken en notaties
Hoofdstuk 1 Afspraken en notaties In deze tekst onderzoeken we een eenvoudig dobbelspel: twee spelers hebben een dobbelsteen, gooien deze, en wie het hoogst aantal ogen gooit wint. Er blijken setjes dobbelstenen
Nadere informatie3 Wat is een stelsel lineaire vergelijkingen?
In deze les bekijken we de situatie waarin er mogelijk meerdere vergelijkingen zijn ( stelsels ) en meerdere variabelen, maar waarin elke vergelijking er relatief eenvoudig uitziet, namelijk lineair is.
Nadere informatieUitwerking Tweede Quiz Speltheorie,
Uitwerking Tweede Quiz Speltheorie, 28-11-2012 Attentie! Maak van de onderstaande drie opgaven er slechts twee naar eigen keuze! Opgave 1 [50 pt]. Van het tweepersoons nulsomspel met de 2 4-uitbetalingsmatrix
Nadere informatieEindige Fourier-Analyse in de Additieve Combinatoriek
Eindige Fourier-Analyse in de Additieve Combinatoriek Sam van Gool 22 juni 2007 Bachelorscriptie Begeleiding: prof. dr. T. H. Koornwinder KdV Instituut voor wiskunde Faculteit der Natuurwetenschappen,
Nadere informatieHoofdstuk 4 Kansen. 4.1 Randomheid
Hoofdstuk 4 Kansen 4.1 Randomheid Herhalingen en kansen Als je een munt opgooit (of zelfs als je een SRS trekt) kunnen de resultaten van tevoren voorspeld worden, omdat de uitkomsten zullen variëren wanneer
Nadere informatieModellen en Simulatie Speltheorie
Utrecht, 20 juni 2012 Modellen en Simulatie Speltheorie Gerard Sleijpen Department of Mathematics http://www.staff.science.uu.nl/ sleij101/ Program Optimaliseren Nul-som matrix spel Spel strategie Gemengde
Nadere informatieStatistiek voor A.I. College 10. Dinsdag 16 Oktober
Statistiek voor A.I. College 10 Dinsdag 16 Oktober 1 / 30 Jullie - onderzoek Geert-Jan, Joris, Brechje Horizontaal: lengte Verticaal: lengte tussen topjes middelvingers met gestrekte armen. DIII 170 175
Nadere informatieWISB134 Modellen & Simulatie. Lecture 5 - Scalaire recursies (deel 2)
WISB134 Modellen & Simulatie Lecture 5 - Scalaire recursies (deel 2) Overzicht van ModSim Meeste aandacht (t/m 1 apr.) Basisbegrippen dynamische modellen Definities recursies, DVs, numerieke methoden Oplossingen
Nadere informatieNiet lineaire stelsels differentiaalvergelijkingen en stabiliteit. Lorenz-attractor
Niet lineaire stelsels differentiaalvergelijkingen en stabiliteit Lorenz-attractor Vraag Gegeven zijn een stelsel differentiaalvergelijkingen: = F (x, y) (1) = G(x, y) met als kritiek punt (x 0, y 0) en
Nadere informatieGevangenenprobleem. Samenwerken en onderhandelen
Gevangenenprobleem Samenwerken en onderhandelen 10 20 30 40 50 60 HAVO VWO Dit experiment illustreert het gevangenenprobleem door middel van een kaartspel in groepjes van twee. In iedere ronde kiezen deelnemers
Nadere informatieANTWOORDENMODEL SPELTHEORIE
ANTWOORDENMODEL SPELTHEORIE In totaal zijn er voor dit onderdeel 100 punten te behalen. Per onderdeel wordt in kleur aangegeven hoeveel punten je er voor kunt krijgen: 1 punt, 2 punten of 3 punten. 1.
Nadere informatiePopulaties beschrijven met kansmodellen
Populaties beschrijven met kansmodellen Prof. dr. Herman Callaert Deze tekst probeert, met voorbeelden, inzicht te geven in de manier waarop je in de statistiek populaties bestudeert. Dat doe je met kansmodellen.
Nadere informatieStatistiek voor A.I. College 5. Dinsdag 25 September 2012
Statistiek voor A.I. College 5 Dinsdag 25 September 2012 1 / 34 2 Deductieve statistiek Kansrekening 2 / 34 Percentages 3 / 34 Vragen: blikkie Kinderen worden slanker als ze anderhalf jaar lang limonade
Nadere informatie(b) Formuleer het verband tussen f en U(P, f), en tussen f en L(P, f). Bewijs de eerste. (c) Geef de definitie van Riemann integreerbaarheid van f.
Radboud Universiteit Nijmegen Tentamen Analyse 1 WP001B 2 juli 2015, 08:30 11:30 (12:30) Het gebruik van een rekenmachine, telefoon of tablet is niet toegestaan. U mag geen gebruik maken van het boek Analysis
Nadere informatieUitwerkingen Mei 2012. Eindexamen VWO Wiskunde C. Nederlands Mathematisch Instituut Voor Onderwijs en Onderzoek
Uitwerkingen Mei 2012 Eindexamen VWO Wiskunde C Nederlands Mathematisch Instituut Voor Onderwijs en Onderzoek I Tjing Opgave 1. Het aantal hoofdstukken in de I Tjing correspondeert met het totale aantal
Nadere informatieToeval in de greep. De echte kans om te winnen bij het gokspel op korte en lange termijn onderzocht met simulaties(apps)
Toeval in de greep De echte kans om te winnen bij het gokspel op korte en lange termijn onderzocht met simulaties(apps) Piet van Blokland Raymond Aronds 1 Overzicht 3 avonden 1. Toeval. 2. Fruitmachine.
Nadere informatieWerkcollege Game Design, Game Theory.
Inleiding: 5 min. -Waarschijnlijkheid: 1 min. -Game Theory en Spellen:1 min. -Rekenen aan Game Theory modellen:4 min. Totaal: 6 minuten. Practicum:6 minuten. Werkcollege Game Design, De Mechanismen. De
Nadere informatieVAN BEGINNER TOT WINNER GIJSBERT OONK
VAN BEGINNER TOT WINNER GIJSBERT OONK INHOUD 1 Het begin 5 Geschiedenis 5 De regels van het spel 10 Pokertermen en hun achtergrond 25 2 Met welke kaarten speel ik? 29 Overwegingen voor beginners en gevorderden
Nadere informatieSpeltheorie voor economen
Speltheorie voor economen Hans Peters November 2007 Inhoud 1 Inleiding 2 Dilemma van de gevangenen 3 Bimatrix-spelen 4 Cournot en Bertrand 4.1 Cournot competitie 4.2 Bertrand competitie 5 Spelen in uitgebreide
Nadere informatieOpdracht 1 Topics on Parsing and Formal Languages - fall 2010
Opdracht 1 Topics on Parsing and Formal Languages - fall 2010 Rick van der Zwet 8 december 2010 Samenvatting Dit schrijven zal uitwerkingen van opgaven behandelen uit het boek [JS2009]
Nadere informatieDomein A: Vaardigheden
Examenprogramma Wiskunde A havo Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Algebra en tellen
Nadere informatieExamen G0U13 Bewijzen en Redeneren Bachelor 1ste fase Wiskunde. vrijdag 31 januari 2014, 8:30 12:30. Auditorium L.00.07
Examen G0U13 Bewijzen en Redeneren Bachelor 1ste fase Wiskunde vrijdag 31 januari 2014, 8:30 12:30 Auditorium L.00.07 Geef uw antwoorden in volledige, goed lopende zinnen. Het examen bestaat uit 5 vragen.
Nadere informatieOneindige spelen. Dion Coumans. Begeleider: dr. W. Veldman
Oneindige spelen ion Coumans Begeleider: dr. W. Veldman Inhoudsopgave 1 Voorwoord 3 2 efinities 4 3 A is aftelbaar 6 4 Gale-Stewart-stelling 7 5 Stelling van Wolfe 11 2 1 Voorwoord Banach, Mazur en Ulam
Nadere informatie8. Complexiteit van algoritmen:
8. Complexiteit van algoritmen: Voorbeeld: Een gevaarlijk spel 1 Spelboom voor het wespenspel 2 8.1 Complexiteit 4 8.2 NP-problemen 6 8.3 De oplossing 7 8.4 Een vuistregel 8 In dit hoofdstuk wordt het
Nadere informatieVOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS. Kansmodellen. 4. Het steekproefgemiddelde. Werktekst voor de leerling. Prof. dr. Herman Callaert
VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS Kansmodellen 4. Werktekst voor de leerling Prof. dr. Herman Callaert Hans Bekaert Cecile Goethals Lies Provoost Marc Vancaudenberg . Een concreet voorbeeld.... Een kansmodel
Nadere informatieEen objectief Ranglijst Systeem. ontworpen door. Martien Maas
Een objectief Ranglijst Systeem ontworpen door Martien Maas Nijmegen, Nederland, Augustus 2014 1 Eigenschappen van het Ranglijst Systeem: Het Maas Ranglijst Systeem is objectief: op geen enkele manier
Nadere informatieMARKOV KETENS, OF: WAT IS DE KANS DAT MEVROUW DE VRIES NAT ZAL WORDEN?
MARKOV KETENS, OF: WAT IS DE KANS DAT MEVROUW DE VRIES NAT ZAL WORDEN? KARMA DAJANI In deze lezing gaan we over een bijzonder model in kansrekening spreken Maar eerst een paar woorden vooraf Wat doen we
Nadere informatieNascholing Economie: Speltheorie
Nascholing Economie: Speltheorie Jeroen Hinloopen (UvA) Aristo Amsterdam, 28 januari 2010 Programma (28 januari 2010, 10.00 11.45) Inleiding: De drie vernieuwingen in het economie examenprogramma Wat is
Nadere informatieStatistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 1: Kansrekening
Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 1: Kansrekening Inleveren: 12 januari 2011, VOOR het college Afspraken Serie 1 mag gemaakt en ingeleverd worden in tweetallen. Schrijf duidelijk je naam, e-mail
Nadere informatieBij het oplossen van een telprobleem zijn de volgende 2 dingen belangrijk: Is de volgorde van de gekozen dingen van belang?
4. tellen & kansen 4.1 Tellen Herkennen Je kunt een vraag over telproblemen herkennen aan signaalwoorden: - hoeveel mogelijkheden, manieren, routes, volgordes etc. zijn er?, - bereken het aantal mogelijkheden/manieren
Nadere informatie6.0 Voorkennis [1] Algemeen: u n = u n-1 + u n-2 met u 0 = 1 en u 1 = 1. Bereken de 12 de term van deze rij
6.0 Voorkennis [1] Voorbeeld 1: Gegeven is de getallenrij 1, 1, 2, 3, 5, 8, Dit is de rij van Fibonacci. Elke term is de som van de twee voorafgaande termen. Algemeen: u n = u n-1 + u n-2 met u 0 = 1 en
Nadere informatieLANDSEXAMEN VWO Het examenprogramma Het examenprogramma voor het commissie-examen Wiskunde D bestaat uit de volgende (sub)domeinen:
LANDSEXAMEN VWO 2017-2018 Examenprogramma WISKUNDE D (V.W.O. ) (nieuw programma) 1 Het eindexamen Wiskunde D kent slechts het commissie-examen. Er is voor wiskunde D dus geen centraal schriftelijk examen.
Nadere informatieOpdracht 1 Topics on Parsing and Formal Languages - fall 2010
Opdracht 1 Topics on Parsing and Formal Languages - fall 2010 Rick van der Zwet 13 november 2010 Samenvatting Dit schrijven zal uitwerkingen van opgaven behandelen uit het boek [JS2009]
Nadere informatieSpel en logica van interactie
Logica in actie H O O F D S T U K 8 Spel en logica van interactie Spelen zijn een typisch menselijke activiteit, lopend vanaf kaartspelen of voetbal tot spelpatronen in algemeen economisch en sociaal gedrag.
Nadere informatieKansrekening en Statistiek
Kansrekening en Statistiek College 13 Dinsdag 1 November 1 / 26 2 Statistiek Vandaag: Power Grootte steekproef Filosofie 2 / 26 Power 3 / 26 Power Def. De power (kracht) van een hypothese toets is (1 β),
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2010 - II
Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien
Nadere informatieWISKUNDE A HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0
WISKUNDE A HAVO VAKINFORMATIE STAATSEAMEN 2016 V15.7.0 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van de
Nadere informatieStochastische Modellen in Operations Management (153088)
S1 S2 X ms X ms Stochastische Modellen in Operations Management (153088) R1 S0 240 ms Ack Internet R2 L1 R3 L2 10 ms 1 10 ms D1 Richard Boucherie Stochastische Operations Research TW, Ravelijn H 219 http://wwwhome.math.utwente.nl/~boucherierj/onderwijs/153088/153088.html
Nadere informatieRekenen en Redeneren met Oneindig
Rekenen en Redeneren met Oneindig Jeroen Spandaw Faculteit EWI, Technische Wiskunde 12 februari 2016 1 Wat is oneindig en wat kun je ermee? 2 Logica: Bewijzen over bewijzen Als je iets wiskundigs bewijst,
Nadere informatieWat moet je weten en doen voor een goed examen natuurkunde.
Wat moet je weten en doen voor een goed examen natuurkunde. De stof moet op dit moment al goed in je hoofd zitten. In de les gaan we alleen maar bezig met oefenen van examens en examenopgaven. Thuis ga
Nadere informatieKansrekening en Statistiek
Kansrekening en Statistiek College 8 Vrijdag 2 Oktober 1 / 17 1 Kansrekening Geschiedenis en filosofie 2 / 17 De Kolmogorov Axioma s De kansrekening kan uit deze axioma s worden opgebouwd: 3 / 17 De Kolmogorov
Nadere informatieVOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS
VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS Steekproefmodellen en normaal verdeelde steekproefgrootheden 5. Werktekst voor de leerling Prof. dr. Herman Callaert Hans Bekaert Cecile Goethals Lies Provoost Marc Vancaudenberg
Nadere informatieTentamen Inleiding Speltheorie 29-10-2003
entamen Inleiding Speltheorie 9-0-003 Dit tentamen telt 5 opgaven die in 3 uur moeten worden opgelost. Het maximaal te behalen punten is 0, uitgesplitst naar de verschillende opgaven. Voor het tentamencijfer
Nadere informatieInleiding Programmeren 2
Inleiding Programmeren 2 Gertjan van Noord en Leonie Bosveld December 2, 2016 Simulatie Uitrekenen of simpelweg heel vaak uitproberen... Wissel je van garagebox? Simulatie: als benadering van niet of moeilijk
Nadere informatieSet 1 Inleveropgaven Kansrekening (2WS20)
1 Technische Universiteit Eindhoven Faculteit Wiskunde en Informatica Set 1 Inleveropgaven Kansrekening (2WS20) 2014-2015 1. (Het sleutelprobleem) In een denkbeeldige wedstrijd kunnen deelnemers auto s
Nadere informatieopgaven formele structuren deterministische eindige automaten
opgaven formele structuren deterministische eindige automaten Opgave. De taal L over het alfabet {a, b} bestaat uit alle strings die beginnen met aa en eindigen met ab. Geef een reguliere expressie voor
Nadere informatieOpgave 1 - Uitwerking
Opgave 1 - Uitwerking Om dit probleem op te lossen moeten we een zogenaamd stelsel van vergelijkingen oplossen. We zetten eerst even de tips van de begeleider onder elkaar: 1. De zak snoep weegt precies
Nadere informatieLANDSEXAMEN VWO Het examenprogramma Het examenprogramma voor het commissie-examen Wiskunde D bestaat uit de volgende (sub)domeinen:
LANDSEXAMEN VWO 2019-2020 Examenprogramma WISKUNDE D (V.W.O. ) 1 Het eindexamen Wiskunde D kent slechts het commissie-examen. Er is voor wiskunde D dus geen centraal schriftelijk examen. Het commissie-examen
Nadere informatieUitwerking Opgaven Formele talen, grammaticas en automaten Week 1
Uitwerking Opgaven Formele talen, grammaticas en automaten Week 1 Bas Westerbaan bas@westerbaan.name 24 april 2012 1 Opgave 1.1 Een goed en voldoende antwoord is: L 1 = L 2, want L 1 en L 2 zijn alle woorden
Nadere informatieEvenwichten in de speltheorie
Evenwichten in de speltheorie Eva Groenewoud, 27 juni 2011 Bachelorscriptie Begeleiding: Prof. Dr. Krzysztof Apt Korteweg de Vries Instituut voor Wiskunde Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en
Nadere informatieJe hebt twee uur de tijd voor het oplossen van de vraagstukken. µkw uitwerkingen. 12 juni 2015
Je hebt twee uur de tijd voor het oplossen van de vraagstukken. Elk vraagstuk is maximaal 10 punten waard. Begin elke opgave op een nieuw vel papier. µkw uitwerkingen 12 juni 2015 Vraagstuk 1. We kunnen
Nadere informatieDe kunst van het kiezen. Het juiste profiel
De kunst van het kiezen Het juiste profiel 1. De keuze Wat, hoe en wie? Vier profielen Cultuur en Maatschappij Economie en Maatschappij Natuur en Gezondheid Natuur en Techniek (C&M) (E&M) (N&G) (N&T) Drie
Nadere informatieInleiding Speltheorie - 29 januari 2003, uur
Inleiding Speltheorie - 29 januari 2003, 9.30-2.30 uur Dit tentamen bestaat uit 4 opgaven. Het totaal aantal te behalen punten is 00. De waardering per opgave staat vermeld. Opgave (20 punten) Gegeven
Nadere informatieNetwork Formation Games
Network Formation Games Martijn Tennekes Department of Knowledge Engineering Faculty of Humanities and Sciences Maastricht University 26 maart 2010 1/16 Martijn Tennekes Network Formation Games Netwerken
Nadere informatiegegevens analyseren Welk onderzoekmodel gebruik je? Quasiexperiment ( 5.5) zonder controle achtergronden
een handreiking 71 hoofdstuk 8 gegevens analyseren Door middel van analyse vat je de verzamelde gegevens samen, zodat een overzichtelijk beeld van het geheel ontstaat. Richt de analyse in de eerste plaats
Nadere informatieKansrekening en Statistiek
Kansrekening en Statistiek College 1 Dinsdag 14 September 1 / 34 Literatuur http://www.phil.uu.nl/ iemhoff Applied Statistics for the Behavioral Sciences - 5th edition, Dennis E. Hinkle, William Wiersma,
Nadere informatieDe enveloppenparadox
De enveloppenparadox Mats Vermeeren Berlin Mathematical School) 6 april 013 1 Inleiding Een spel gaat als volgt. Je krijgt twee identiek uitziende enveloppen aangeboden, waarvan je er één moet kiezen.
Nadere informatie: Toeval en/of determinisme in de natuurwetenschap (Deel II)
: Toeval en/of determinisme in de natuurwetenschap (Deel II) Hans Maassen 28 januari 2010 HOVO-cursus Dramatis personae Pierre Siméon de Laplace Wij kunnen de huidige toestand van het universum beschouwen
Nadere informatieWISKUNDE D VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0
WISKUNDE D VWO VAKINFORMATIE STAATSEAMEN 2016 V15.7.0 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van de
Nadere informatieGödels theorem An Incomplete Guide to Its Use and Abuse, Hoofdstuk 3
Gödels theorem An Incomplete Guide to Its Use and Abuse, Hoofdstuk 3 Koen Rutten, Aris van Dijk 30 mei 2007 Inhoudsopgave 1 Verzamelingen 2 1.1 Definitie................................ 2 1.2 Eigenschappen............................
Nadere informatieEssay. Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet
Essay Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet Ethici onderscheiden zich van gewone mensen doordat zij niet schijnen te weten wat morele oordelen zijn. Met behulp van elkaar vaak uitsluitende ismen trachten
Nadere informatieExamenprogramma wiskunde D vwo
Examenprogramma wiskunde D vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Kansrekening en statistiek
Nadere informatieHier vertel je wat je hebt gedaan om informatie te vinden. Wat en waar gezocht? Wie geïnterviewd, enz.
Onderzoeksverslag Omslag en titelpagina Op het omslag staan in elk geval de titel van het onderzoek en de namen van de schrijvers. Op de titelpagina opnieuw de titel en de namen van de schrijvers. Nu uitgebreid
Nadere informatieOpmerking Als is afgerond op duizendtallen, hiervoor geen punten aftrekken.
Antwoordmodel HAVO wiskunde A 000-II (oude stijl) Antwoorden Opgave Hypotheken Maximumscore 00 000 komt overeen met, maal de koopsom bij een bestaand huis koopsom bestaand huis = 00000 :, = 67 857 gulden
Nadere informatieIn de Theorie worden de begrippen toevalsvariabele, kansverdeling en verwachtingswaarde toegelicht.
Toevalsvariabelen Verkennen www.mathall.nl MAThADORE-basic HAVO/VWO /5/6 VWO wi-a Kansrekening Toevalsvariabelen Inleiding Verkennen Beantwoord de vragen bij Verkennen. Uitleg www.mathall.nl MAThADORE-basic
Nadere informatieCompex wiskunde A1-2 vwo 2003-I
Epidemie Men spreekt van een epidemie als in korte tijd minstens 2% van de bevolking een besmettelijke ziekte oploopt. Een voorbeeld van zo n ziekte is griep. Rond 930 hebben twee Schotse wiskundigen,
Nadere informatieFundamentele begrippen in de financiële wiskunde
Fundamentele begrippen in de financiële wiskunde Peter Spreij Leve de Wiskunde!, 8 april 2011 Inhoud Doel 1 Doel 2 3 Arbitrage Replicatie, hedging 4 5 6 Peter Spreij Financiële Wiskunde 1/ 60 Inhoud Doel
Nadere informatieWISKUNDE C VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0
WISKUNDE C VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van de
Nadere informatieTentamenset A. 2. Welke van de volgende beweringen is waar? c. N R N d. R Z R
Tentamenset A. Gegeven de volgende verzamelingen A en B. A is de verzameling van alle gehele getallen tussen de 0 en 0 die deelbaar zijn door, en B is de verzameling gehele positieve getallen deelbaar
Nadere informatieOnderwijsbehoeften: - Korte instructie - Afhankelijk van de resultaten Test jezelf toevoegen Toepassing en Verdieping
Verdiepend Basisarrange ment Naam leerlingen Groep BBL 1 Wiskunde Leertijd; 5 keer per week 45 minuten werken aan de basisdoelen. - 5 keer per week 45 minuten basisdoelen toepassen in verdiepende contexten.
Nadere informatieKansrekening en statistiek wi2105in deel I 29 januari 2010, uur
Kansrekening en statistiek wi20in deel I 29 januari 200, 400 700 uur Bij dit examen is het gebruik van een (evt grafische rekenmachine toegestaan Tevens krijgt u een formuleblad uitgereikt na afloop inleveren
Nadere informatieles 2 toeval en waarschijnlijkheid
systemen ams blok 1 les 2 toeval en waarschijnlijkheid bestaat toeval? toevallig stond er deze week een artikel over toeval in de volkskrant maar was dit wel toeval? was het voorbestemd? wat is
Nadere informatieFormeel Denken 2014 Uitwerkingen Tentamen
Formeel Denken 2014 Uitwerkingen Tentamen (29/01/15) 1. Benader de betekenis van de volgende Nederlandse zin zo goed mogelijk (6 punten) door een formule van de propositielogica: Als het regent word ik
Nadere informatieOpgave 2 ( = 12 ptn.)
Deel II Opgave 1 (4 + 2 + 6 = 12 ptn.) a) Beschouw bovenstaande game tree waarin cirkels je eigen zet representeren en vierkanten die van je tegenstander. Welke waarde van de evaluatiefunctie komt uiteindelijk
Nadere informatieLogisch denken over kansen
Logisch denken over kansen In zee met wiskunde D TU Eindhoven, 29 januari 2007 Mirte Dekkers en Klaas Landsman mdekkers@math.ru.nl landsman@math.ru.nl Radboud Universiteit Nijmegen Genootschap voor Meetkunde
Nadere informatieWiskundige beweringen en hun bewijzen
Wiskundige beweringen en hun bewijzen Analyse (en feitelijk de gehele wiskunde) gaat over het bewijzen van beweringen (proposities), d.w.z. uitspraken waaraan de karakterisering waar of onwaar toegekend
Nadere informatieTentamen Kansrekening en Statistiek (2WS04), dinsdag 17 juni 2008, van uur.
Technische Universiteit Eindhoven Faculteit Wiskunde en Informatica Tentamen Kansrekening en Statistiek (2WS4, dinsdag 17 juni 28, van 9. 12. uur. Dit is een tentamen met gesloten boek. De uitwerkingen
Nadere informatiePraktische opdracht Wiskunde A Patience
Praktische opdracht Wiskunde A Patience Praktische-opdracht door een scholier 1365 woorden 23 januari 2005 5,2 8 keer beoordeeld Vak Wiskunde A Patience Inleiding Dit is een spel voor één speler. Hij heeft
Nadere informatieFilebestrijding middels Speltheorie
Speltheorie p. 1/3 Filebestrijding middels Speltheorie Krzysztof R. Apt (dus niet Krzystof en zeker niet Krystof) CWI & Universiteit van Amsterdam DEPOT1 DEPOT2 Speltheorie p. 2/3 Voorbeeld 1: Kilometerheffing
Nadere informatief : z z 2 + c. x n = 1 2 z n dan krijgen we z n+1 = z 2 n + a 2 a2 4 De parameter c correspondeert dus met a middels c = a 2 a2 4
Juliaverzamelingen en de Mandelbrotverzameling In de eerste twee colleges hebben we gezien hoe het itereren van een eenvoudige afbeelding tot ingewikkelde verschijnselen leidt. Nu gaan we dit soort afbeeldingen
Nadere informatieStatistiek voor A.I. College 3. Dinsdag 18 September 2012
Statistiek voor A.I. College 3 Dinsdag 18 September 2012 1 / 45 2 Deductieve statistiek Kansrekening 2 / 45 Uitkomstenruimte 3 / 45 Vragen: voorspellen Een charlatan zegt te kunnen voorspellen of een ongeboren
Nadere informatieIJburgcollege Wiskunde A en C september 2017 Statistiek Opgavenboek 1 (noteer je uitwerkingen van de opdrachten in het Uitwerkingenboek 1)
IJburgcollege Wiskunde A en C september 2017 Statistiek Opgavenboek 1 (noteer je uitwerkingen van de opdrachten in het Uitwerkingenboek 1) 2. Herhaling Beschrijvende Statistiek. Old Faithful In Yellowstone
Nadere informatieOpgaven voor Kansrekening
Wiskunde 1 voor kunstmatige intelligentie Opgaven voor Kansrekening Opgave 1. Een oneerlijke dobbelsteen is zo gemaakt dat 3 drie keer zo vaak valt als 4 en 2 twee keer zo vaak als 5. Verder vallen 1,
Nadere informatieDerde college algoritmiek. 16/17 februari Toestand-actie-ruimte
Derde college algoritmiek 16/17 februari 2017 Toestand-actie-ruimte 1 Toestand-actie-ruimte Probleem Toestand-actie-ruimte Een toestand-actie-ruimte (toestand-actie-diagram, state transition diagram, toestandsruimte,
Nadere informatieGrofweg zijn er twee typen redeneervraagstukken. A. Gedrag van een formule verklaren. B. Het doorzien van de structuur van de formule.
Redeneren met formules Redeneren met formules is een regelmatig terugkerend onderwerp op examens. Kijk maar eens als extreem voorbeeld naar de opgave Behendigheid uit het examen VWO wiskunde 2012 tijdvak
Nadere informatieStrategie en speltheorie
... Les voor 21ste eeuw... Strategie en speltheorie Prof. Dr. Raymond De Bondt Departement Toegepaste Economie, K. U. Leuven 29 Maart 2004 VOLLEDIG 1 vragen examen 1) Wat is een NE? Geef 3 voorbeelden
Nadere informatie