Uitgebreide inhoudsopgave Enige afkortingen Lijst van verkort aangehaalde werken. Inleiding 1

Transcriptie

1 INHOUDSOPGAVE Uitgebreide inhoudsopgave Enige afkortingen Lijst van verkort aangehaalde werken XVII XXIX XXXI Inleiding 1 ONRECHTMATIGE DAAD 3 Hoofdstuk 1 - Het karakter van de aanspraak op vergoeding van schade, toegebracht door een onrechtmatige daad 5 Hoofdstuk 2 - De grondslag van het recht op en van de verplichting tot schadevergoeding 21 Hoofdstuk 3 - De materiële vereisten voor de actie tot schadevergoeding ex art. 6: Onrechtmatige daad I Het begrip onrechtmatige daad I.A Schending van verkeers- of veiligheidsnormen I.B Normen ter bescherming tegen zuivere vermogensschade I.C Normen ter bescherming tegen immateriële schade I.D Toezicht I.E Overige algemene opmerkingen ten aanzien van zorgvuldigheidsnormen I.F Misbruik van bevoegdheid II Rechtvaardigingsgronden Toerekenbaarheid I Schuld II Toerekening buiten schuld II.A 3.2.II.B De oorzaak die krachtens de wet voor rekening van de dader komt 124 De oorzaak die krachtens de in het verkeer geldende opvattingen voor rekening van de dader komt Schade; causaal verband De relativiteitsleer 136 XIII

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 4 - Vorderingen die op onrechtmatige daad kunnen worden gegrond 159 Hoofdstuk 5 - Aansprakelijkheid voor schade, veroorzaakt door de onrechtmatige daad van andere personen Algemene opmerkingen De aansprakelijkheid van ouders en voogden De aansprakelijkheid van de werkgever De aansprakelijkheid ter zake van bedrijfsuitoefening door een niet-ondergeschikte De aansprakelijkheid van de vertegenwoordigde 204 Hoofdstuk 6 - Aansprakelijkheid voor schade, toegebracht door zaken Inleidende opmerkingen De aansprakelijkheid voor roerende zaken in het algemeen I Het voorwerp van de aansprakelijkheid II De omvang van de aansprakelijkheid III De aansprakelijke persoon De aansprakelijkheid voor opstallen De aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen Aansprakelijkheid voor dieren Productenaansprakelijkheid De aansprakelijkheid van de eigenaar of de houder van een motorrijtuig 272 Hoofdstuk 7 - Aantasting van eer en goede naam 291 Hoofdstuk 8 - Oneerlijke handelspraktijken, misleidende en vergelijkende reclame 301 Hoofdstuk 9 - De aansprakelijkheid van rechtspersonen en van personen in hun organisatie 319 Hoofdstuk 10 - De onrechtmatige overheidsdaad Inleidende opmerkingen Rechtmatige overheidsdaad Onrechtmatige overheidsdaad, algemeen Onrechtmatig bestuur I Burgerlijke rechter versus bestuursrechtelijke rechtsbescherming II Bevoegdheid van de burgerlijke rechter, ontvankelijkheid van de vordering en formele rechtskracht Onrechtmatige wetgeving Onrechtmatige rechtspraak 381 XIV

3 Inhoudsopgave VERBINTENISSEN UIT ANDERE BRON DAN ONRECHTMATIGE DAAD OF OVEREENKOMST 387 Hoofdstuk 11 - Zaakwaarneming Het begrip zaakwaarneming en haar wijze van tot stand komen De rechten en plichten van zaakwaarnemer en belanghebbende 401 Hoofdstuk 12 - Onverschuldigde betaling 407 Hoofdstuk 13 - Ongerechtvaardigde verrijking 437 Zakenregister 467 Wetsartikelenregister 473 Jurisprudentieregister 481 XV

4

5 UITGEBREIDE INHOUDSOPGAVE Inleiding 1 1 Verbintenis uit de wet 2 Overzicht ONRECHTMATIGE DAAD 3 1 Het karakter van de aanspraak op vergoeding van schade, toegebracht door een onrechtmatige daad 5 3 Ontstaan onderscheid strafbaarheid en civielrechtelijke aansprakelijkheid 4 Romeins recht 5 Verschil straf en schadevergoeding 6 Verhouding strafbaar feit en onrechtmatige daad 7 Onderscheid straf en schadevergoeding 8 Handhaving en privaatrechtelijke boete 9 Verhouding onrechtmatige daad en toerekenbare tekortkoming 10 Art. 6:162 en 6:74 BW; samenloop 11 Samenloop bij aansprakelijkheid voor hulppersonen en hulpzaken 12 Vrijtekening mede ter beperking buitencontractuele aansprakelijkheid? 13 Wanprestatie en onrechtmatigheid jegens derde of jegens contractspartij 14 Rechtsvergelijking 15 Europees recht 16 Aansprakelijkheid van particulieren onderling: uitwerking 17 Uitwerking van vereisten voor aansprakelijkheid van particulieren onderling 2 De grondslag van het recht op en van de verplichting tot schadevergoeding Twee gezichtspunten 19 Ieder draagt zijn eigen schade en berokken een ander geen schade 20 Vinden van balans; toeval 21 Afwenteling van schade 22 Schadevergoeding op grond van Algemene Bijstandswet en in geval van rampen 23 Aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad 24 Gronden buitencontractuele aansprakelijkheid: rubricering 25 Uitzondering: aansprakelijkheid voor rechtmatige daad 26 Noodtoestand 27 Rechtsgronden aansprakelijkheid: billijkheid, schuld, risico 28 Betekenis(sen) schuld en risico 29 Rechtelijke verantwoordelijkheid? 30 Billijkheid 31 Aansprakelijkheidsgronden en verzekering 32 Schadevergoeding en verzekering 33 Invulling open normen en verzekering 34 Redelijkheid vrijtekening of vrijwaring en verzekering XVII

6 3 De materiële vereisten voor de actie tot schadevergoeding ex art. 6: Art. 6:162 BW: vijf elementen 3.1 Onrechtmatige daad I Het begrip onrechtmatige daad Daad in de zin van art. 6:162 BW 37 Daad en toestand 38 Onrechtmatigheid 39 Onrechtmatigheid: rechtsinbreuk, strijd met wet of met ongeschreven recht 40 Onrechtmatigheid is onwetmatigheid? 41 Wetgever en onrechtmatigheid 42 Hoge Raad en onrechtmatigheid: Lindenbaum/Cohen 43 Onrechtmatigheidscriteria van art. 6:162 BW Strijd met een wettelijke plicht 45 Handelen zonder vergunning; bewijslast schending wet Rechtsinbreuk 47 Uitleg onrechtmatigheidscriterium inbreuk op recht 48 Inbreuk op een recht in de rechtsleer 49 Hinder 50 Grond voor onrechtmatigheid hinder 51 Maatstaven voor ernst hinder; verbodsactie 52 Verhouding inbreuk en onzorgvuldigheid 53 Daad en toestand; andere grensgevallen 54 Bewijspositie bij inbreuk resp. bij onzorgvuldigheid Strijd met het ongeschreven recht 56 Onzorgvuldigheid 57 Concretisering zorgvuldigheid; toetsing in cassatie 3.1.I.A Schending van verkeers- of veiligheidsnormen Verkeers- en veiligheidsnormen 59 Sport en spel 60 Concretisering zorgvuldigheid door Hoge Raad 3.1.I.B Normen ter bescherming tegen zuivere vermogensschade Normen ter bescherming tegen zuivere vermogensschade 61a 1. Ongeoorloofde mededinging 62 Wanprestatie binnen verkooporganisatie, misleidende reclame 63 Niet onrechtmatig 63a 2. Misbruik van machtspositie Aansporen tot staking Benadeling van schuldeisers Overeenkomst en derden 66a Invulling zorgvuldigheid partijen jegens derden 66b Invulling zorgvuldigheid derden jegens partijen 66c Rechtspraak beschouwd tegen achtergrond van toepasselijke rechtsbeginselen Beroepsfouten Banken en financieel adviseurs Bestuurders Varia 3.1.I.C Normen ter bescherming tegen immateriële schade Grondrechten, waaronder begrepen persoonlijkheidsrechten 3.1.I.D Toezicht Toezicht 73 Basisnorm voor aansprakelijkheid 3.1.I.E Overige algemene opmerkingen ten aanzien van zorgvuldigheidsnormen 88 XVIII

7 74 Inhoud en formulering door rechter van zorgvuldigheidsnormen 75 Afweging wederzijdse belangen 76 Objectieve aanknopingspunten voor invullen zorgvuldigheid 77 Aanknopingspunten in overwegingen Hoge Raad 78 Algemene rechtsbeginselen en invullen zorgvuldigheid 79 Branchegebruiken etc. en invullen zorgvuldigheid 80 De vergelijkingsmethode en invullen zorgvuldigheid 81 Drie onrechtmatigheidscriteria, niet één alles omvattend criterium 82 Zorgvuldigheid als verzamelbak voor onrechtmatigheid en toerekening? 83 Onzorgvuldigheid vereist voor aannemen onrechtmatigheid? 84 Drie onrechtmatigheidscriteria bieden bruikbaar richtsnoer 3.1.I.F Misbruik van bevoegdheid Géén zelfstandig onrechtmatigheidscriterium is misbruik van bevoegdheid 86 Misbruik van bevoegdheid onvast begrip 87 Misbruik van bevoegdheid heeft eigen plaats in vermogensrecht 3.1.II Rechtvaardigingsgronden Onrechtmatigheid en rechtvaardiging Overmacht 90 Noodtoestand Noodweer Wettelijk voorschrift of wettelijke bevoegdheid Ambtelijk bevel 94 Andere rechtvaardigingsgronden 95 Afweging ongelijksoortige belangen 96 Is vergoeden van schade rechtvaardigingsgrond?; wel onrechtmatig, geen verbod 97 Andere rechtvaardigingsgronden 3.2 Toerekenbaarheid Toerekening van daad aan dader 3.2.I Schuld Betekenissen schuld 100 ad a, verwijtbaarheid aan de dader 101 ad b, onachtzaamheid 102 ad c, onrechtmatigheid 103 Schuld in art. 6: Schuld is geen aspect van onrechtmatigheid 105 Vervolg 106 Schuld in subjectieve zin 107 Stelplicht en bewijslast schuld 108 Ontbreken schuld 109 Verontschuldigbare dwaling 110 Dwaling omtrent feiten 111 Noodweerexces 112 Art. 6:165 en 6:169 lid Onderscheid rechtvaardiging en schulduitsluiting 114 Geen aansprakelijkheid kind jonger dan Verhouding art. 6:164 en 6:162 lid 3, art. 6:169 lid 1 en art. 6: II Toerekening buiten schuld Toerekening krachtens wet of verkeersopvattingen 3.2.II.A De oorzaak die krachtens de wet voor rekening van de dader komt a Toerekening ondanks geestelijke of lichamelijke tekortkoming XIX

8 117 Vervolg 118 Art. 6:165 en matiging op grond van 6: Bijzonderheden in de formulering van art. 6: Draagplicht persoon met tekortkoming en toezichthouder 3.2.II.B De oorzaak die krachtens de in het verkeer geldende opvattingen voor rekening van de dader komt Verkeersopvattingen 122 Het begrip verkeersopvattingen 123 Invulling verkeersopvattingen in art. 6:162 BW met behulp van systeem aansprakelijkheidsrecht 124 Aanknopingspunt: hoedanigheid van de dader 125 Aanknopingspunt: aard van de gedraging 126 Inhoud verkeersopvattingen: rechtsvraag 3.3 Schade; causaal verband Onrechtmatige daad gepleegd in groepsverband 128 Voorbeelden 3.4 De relativiteitsleer Beschermingsstrekking norm 129a Relativiteit in Unierechtelijke context 130 Voorbeelden van de werking van het relativiteitsvereiste 131 Relativiteit geldt met betrekking tot benadeelde, geleden schade en wijze waarop schade is ontstaan 132 Historische ontwikkeling relativiteit; zowel met betrekking tot schadevergoeding als met betrekking tot verbod en bevel 133 Relativiteit bij foutief toezicht 134 Afwezigheid van relativiteit bij onbeperkte groep van derden? 135 Relativiteitseis geldt voor alle drie onrechtmatigheidscriteria 136 Relativiteit en rechtsinbreuk 137 Persoonsgebonden relativiteit en eigen gedrag van de benadeelde 138 Correctie-Langemeijer 139 Relativiteitseis geldt voor daden particulieren en overheid 140 Verschil instructienormen en waarborgnormen? 141 Discussie over relativiteitseis 142 Praktisch bezwaar: beschermingsstrekking lastig te achterhalen 143 Causaliteit in plaats van relativiteit? 144 Verhouding relativiteit en causaliteit 145 Art belang; doorkruisingsleer; belangvereiste van art. 3:303 BW 146 Vanaf ongeveer 1990: doorkruisingsleer 147 Doorkruist gebruik van privaatrechtelijke bevoegdheid de publiekrechtelijke weg? 148 Leer van het art belang door Hoge Raad verlaten 149 Vergoeding van door overheid gemaakte kosten? 150 Geding op grond van art. 3:305a BW vs. bestuursrechtelijke rechtsgang 4 Vorderingen die op onrechtmatige daad kunnen worden gegrond Vorderingen op grond van art. 6:162 BW; schadevergoeding Verklaring voor recht Verbod 154 Bevel; dwangsom 155 Algemeen belang-acties 156 Voorwaarden ontvankelijkheid; bundeling 157 Representatief 158 Art. 3:305a BW XX

9 159 Mogelijke vorderingen 160 Werking uitspraak; art. 3:305b BW 161 Wijzen om belangen af te wegen 162 Art. 6:168 BW, geen verbod, wel schadevergoeding 163 Schadevergoedingsplicht op grond van art. 6:168 BW Rectificatie 165 Samenloop rechtsvorderingen 166 Beoordeling samenloop op grond van strekking 5 Aansprakelijkheid voor schade, veroorzaakt door de onrechtmatige daad van andere personen Algemene opmerkingen Aansprakelijkheid voor personen 168 Fout 169 Art. 6:169-6:172 BW wijzen aansprakelijken limitatief aan 170 Verhouding 6:169-6:172 en 6:162 BW 171 Rechtsgronden aansprakelijkheid voor personen 172 Hoofdelijkheid 5.2 De aansprakelijkheid van ouders en voogden Aansprakelijkheid voor kinderen 174 Kinderen jonger dan 14; kinderen tussen 14 en Geen vermoeden van fout als kind jonger dan Als een doen te beschouwen gedraging 177 Invulling hypothetische maatstaf 178 Vermoeden van fout ouders als kind ouder dan Varia 180 Toerekenbaarheid onrechtmatige daad aan kind 181 Onderlinge draagplicht 182 Vervolg 5.3 De aansprakelijkheid van de werkgever Aansprakelijkheid voor ondergeschikten 184 Wel of geen ondergeschikte? 185 Vervolg; terbeschikkingstelling van werknemers 186 Aansprakelijkheid jegens werknemers 187 Voldoende verband fout en opgedragen taak 188 (On)voldoende verband 189 Art. 6:170 lid 2 BW 190 Fout ondergeschikte 191 Grondslag risicoaansprakelijkheid werkgever 192 Vervolg 193 Vervolg 194 (Geen) verhaal werkgever op werknemer 195 Vervolg 196 Vervolg 197 Uitsluiten aansprakelijkheid art. 6:170 BW 5.4 De aansprakelijkheid ter zake van bedrijfsuitoefening door een niet-ondergeschikte Aansprakelijkheid voor niet-ondergeschikten 199 Art. 6:171 BW 200 Fout begaan bij de opgedragen werkzaamheden; varia 5.5 De aansprakelijkheid van de vertegenwoordigde Aansprakelijkheid voor vertegenwoordiger XXI

10 202 Fout bij de uitoefening van toekomende bevoegdheden 203 Fout vertegenwoordigde; samenloop; draagplicht 6 Aansprakelijkheid voor schade, toegebracht door zaken Inleidende opmerkingen Aansprakelijkheid voor zaken 205 Historische achtergronden: risico of fout 206 Rechtspraak negentiende eeuw 207 Verzet in doctrine 208 Frankrijk 209 Fait de la chose 210 Tussenweg risico en fout; vermoeden van fout 211 Vervolg, gebrekkige zaak 212 Vervolg, gevaarlijke activiteit 213 Wetsgeschiedenis aansprakelijkheid voor zaken 6.2 De aansprakelijkheid voor roerende zaken in het algemeen Art. 6:173 BW 6.2.I Het voorwerp van de aansprakelijkheid Roerende zaken 216 Gevaarlijke stoffen; dieren, schepen, luchtvaartuigen 6.2.II De omvang van de aansprakelijkheid Vereisten aansprakelijkheid voor zaken 218 Ad 2. Aan zaak te stellen eisen 219 Ad 1. Bekendheid 220 Ad 3. Bijzonder gevaar 221 Ad 4. Verwezenlijking gevaar 222 Bewijslast 223 Tenzij-regel 224 Functies tenzij-regel; band met onrechtmatige daad 225 Vervolg, omvang risicoaansprakelijkheid 226 Vervolg, begrip gebrek 227 Discussie tenzij-regel 228 Kanalisatie naar productenaansprakelijkheid 6.2.III De aansprakelijke persoon Aansprakelijke persoon: bezitter, bedrijfsmatige gebruiker 230 Vervolg 231 Samenloop 6.3 De aansprakelijkheid voor opstallen Art. 6:174 BW 233 Opstallen 234 Opstallen: voorbeelden 235 Vereisten aansprakelijkheid voor opstallen 236 Gebrekkigheid: uitwerking 236a Vaststellen gebrekkigheid en tenzij-regel in rechtspraak Hoge Raad 237 Tenzij-regel 238 Aansprakelijke persoon 239 Aansprakelijke personen, niet zijnde bezitter 6.4 De aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen Art. 6:175, 6:176 en 6:177 BW 241 Art. 6:175 BW 242 Vereisten aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen 243 Aansprakelijke persoon XXII

11 244 Art. 6:176 BW 245 Art. 6:177 BW 246 Art. 6:178 BW: begrenzingen aansprakelijkheid op grond van art. 6:175-6:177 BW 247 Art. 6:184 BW 6.5 Aansprakelijkheid voor dieren Art. 6:179 BW 249 Dieren 250 Vereisten aansprakelijkheid voor dieren 251 Vervolg 252 Tenzij-regel 253 Vervolg, hypothetische maatstaf 254 Tenzij-regel art. 6:179 BW vergeleken met tenzij-regel art. 6:173 en 6:174 BW 255 Discussie tenzij-regel 256 Aansprakelijke persoon 6.6 Productenaansprakelijkheid Gronden voor aansprakelijkheid voor producten 258 Productenaansprakelijkheid op grond van art. 6:162 BW 259 Bescherming op grond van art. 6:162 BW 260 Totstandkomingsgeschiedenis art. 6:185 e.v. 261 Plan van bespreking art. 6:185 BW e.v. 262 Producten 263 Gebrekkigheid product 264 Vervolg 265 Uitzonderingen aansprakelijkheid 266 Vervolg 267 Op grond van art. 6:185 BW e.v. vergoedbare schade 268 Andere schadeposten; verband EU-regels 269 Overige richtlijnbepalingen 270 Vervolg 271 Aansprakelijke persoon 272 Samenloop andere gronden voor aansprakelijkheid 6.7 De aansprakelijkheid van de eigenaar of de houder van een motorrijtuig Aansprakelijkheid voor motorrijtuigen 274 Vervolg, wetsvoorstel Art. 185 WVW Beperkingen van art. 185 lid 1 WVW Vervolg 278 Kosteloos meerijden; overmacht 279 Historische achtergronden: risico of fout 280 Vervolg 281 Aansprakelijke persoon 282 Overmacht; eigen gebrek motorrijtuig 283 Andere voorbeelden overmacht 284 Veroorzaking door iemand voor wie eigenaar of houder niet aansprakelijk is 285 Fouten van jeugdige kinderen; 100%-regel 286 Fouten van andere extra kwetsbare verkeersdeelnemers; 50%- en 100%-regel 287 Reflexwerking art. 185 WVW 1994; (geen) reflexwerking 100%- en 50%-regel 288 Geen bewijs maar aannemelijkheid overmacht 289 Aansprakelijkheid eigenaar of houder die niet zelf bestuurt 290 Geen aansprakelijkheid op grond van art. 185 WVW Art. 31 lid 8 en 9 WVW (oud) XXIII

12 292 Afd en art. 185 WVW Vervolg 294 Samenloop 7 Aantasting van eer en goede naam Historische achtergronden 296 Strafbare belediging 297 Vervolg 298 Aantasting eer of goede naam zonder strafbare belediging 299 Vervolg, rechtvaardigingsgrond algemeen belang 300 Toetsing in cassatie; aantasting eer of goede naam door uiten mening 301 Mogelijke vorderingen op grond van aantasting eer of goede naam 302 Vervolg; rectificatie. Ad Art. 6:167 BW en bevel tot publicatie vonnis op grond van art. 6:162 jo. 6:103 BW resp. art. 3:296 BW 304 Vervolg 8 Oneerlijke handelspraktijken, misleidende en vergelijkende reclame Historische achtergronden 306 Misleidende reclame 307 Richtlijnen misleidende en vergelijkende reclame 308 Oneerlijke handelspraktijken 309 Vervolg 310 Art. 6:193b BW 311 Art. 6:193c-g BW: vormen van misleidende handelspraktijken 312 Art. 6:193h en i BW: agressieve handelspraktijken 313 Art. 6:193j BW: bewijslast van vordering op grond van art. 6:193b-i BW 314 Art. 6:194-6:196 BW: misleidende en vergelijkende reclame 315 Openbaar (doen) maken misleidende mededeling 316 Wijzen van (doen) openbaar maken; aansprakelijke personen 317 Maatstaf ten aanzien van degene die in opdracht openbaar maakt 318 Voorbeelden misleidende mededelingen 319 Vervolg 320 Art. 6:195 BW: bewijslast misleidende en vergelijkende reclame 321 Vervolg 322 Art. 6:196 BW: verbod, rectificatie 323 Vordering door anderen dan benadeelden; kosten eisende partij 324 Samenloop 9 De aansprakelijkheid van rechtspersonen en van personen in hun organisatie Aansprakelijkheid rechtspersonen voor onrechtmatige daden 326 Onrechtmatige daad rechtspersoon: handeling van orgaan of geldend als gepleegd door rechtspersoon 327 Wie of wat is orgaan? 328 Gedraging die in het maatschappelijk verkeer geldt als gedraging van de rechtspersoon 329 Verhouding aansprakelijkheden rechtspersoon ex art. 6:162 en 6: Vereenzelviging en indirecte doorbraak 331 Gedragingen die kunnen gelden als begaan door rechtspersoon 332 Samenloop art. 6:162 en 6: Aansprakelijkheid handelende persoon naast aansprakelijkheid rechtspersoon 334 Dubbele aansprakelijkheid mogelijk XXIV

13 335 Aansprakelijkheid bestuurder vennootschap 336 Twee gevalstypen onrechtmatig handelen 337 Art. 2:138 en 2:246 BW 338 Persoonlijke aansprakelijkheid ambtenaren 339 Onderlinge draagplicht rechtspersoon en handelende persoon 10 De onrechtmatige overheidsdaad Inleidende opmerkingen (On)rechtmatige overheidsdaden; bijzondere regels; invloed Europees recht 341 Art. 6:162 BW en bijzondere regels voor onrechtmatige overheidsdaad 342 Europees recht en onrechtmatige overheidsdaad 343 Samenloop Europese regel en regel van nationale origine 343a Fundamentele rechten en onrechtmatige overheidsdaad, EVRM 343b Positieve verdragsverplichting en onrechtmatige overheidsdaad 344 Bijzondere overwegingen in verband met hoedanigheid; publiek recht of privaatrecht? 10.2 Rechtmatige overheidsdaad Aansprakelijkheid voor rechtmatige daad 346 Onrechtmatige of rechtmatige overheidsdaad? 347 Onrechtmatigheid wegens later wegvallen rechtvaardigheidsgrond? 348 Aansprakelijkheid op grond van art. 1 Protocol 1 EVRM resp. art. 340 VWEU 10.3 Onrechtmatige overheidsdaad, algemeen Bevoegdheid burgerlijke rechter in het algemeen: art. 112 lid 1 Gw 350 Ruime opvatting bevoegdheid door rechter: privaatrechtelijke én publiekrechtelijke rechtsverhoudingen 351 (Niet-)ontvankelijkheid? 352 Redenen voor ruimere taakopvatting door burgerlijke rechter 353 Bijzondere maatstaven ten aanzien van onrechtmatigheid overheidsoptreden 354 Toetsing aan beginselen van behoorlijk bestuur 355 Wijze van toetsing aan beginselen behoorlijk bestuur 356 Rechtstreekse toetsing aan beginselen behoorlijk bestuur 357 Beleidsvrijheid 358 Binnen beleidsvrijheid geen beoordeling van doelmatigheid; geen marginale toetsing 359 Beoordeling buiten beleidsvrijheid 360 Andere vereisten voor aansprakelijkheid 361 Verbod en bevel 10.4 Onrechtmatig bestuur Feitelijke handelingen, privaatrechtelijke en publiekrechtelijke rechtshandelingen 10.4.I Burgerlijke rechter versus bestuursrechtelijke rechtsbescherming Aanvullende rechtsbescherming 364 Verbrokkeld systeem van rechtsbescherming 365 Rechtsbescherming door bestuur zelf of door onafhankelijke (bijzondere) rechter? 366 Wet AROB van Grondrecht op behoorlijke rechtspraak; Kroonberoep 368 Integratie bestuursrechtspraak in gewone rechterlijke macht; beroep tegen besluit 369 Toekenning van schadevergoeding door bestuursrechter op grond van art. 8:73 en 8:73a Awb 370 Hoger beroep bij de bestuursrechter XXV

14 371 Aanvullende taken burgerlijke rechter 372 Voorontwerp Schadevergoeding 10.4.II Bevoegdheid van de burgerlijke rechter, ontvankelijkheid van de vordering en formele rechtskracht Rechter onbevoegd resp. vordering niet-ontvankelijk 374 Formele rechtskracht besluit 375 Formele rechtskracht besluit en (uitzonderingen op) rechtmatigheidsfictie bij afwezigheid beroep tegen besluit 376 Rechtsdwaling partij of rechter 377 Formele rechtskracht besluit en rechtmatigheidsfictie in geval van beroep tegen besluit 378 Onregelmatigheid besluit en (on)rechtmatigheid 379 Overige vereisten voor aansprakelijkheid cf art. 6:162 BW 380 Kort geding 10.5 Onrechtmatige wetgeving Onrechtmatige wetgeving, verbod van toetsing aan de Grondwet 382 Onrechtmatigheid wetgeving in formele zin; vervolg 383 Onrechtmatigheid wetgeving niet in formele zin: strijd met hogere regeling; verbod en bevel 384 Onrechtmatigheid wetgeving niet in formele zin: strijd met ongeschreven rechtsbeginselen 10.6 Onrechtmatige rechtspraak Onrechtmatige rechtspraak: strenge norm 386 Voorbeelden uit de jurisprudentie 387 Schendingen van EVRM: minder strenge norm 388 Schendingen van Europees recht: minder strenge norm 389 Varia 390 Pleidooi voor ruimere, met andere gevallen van overheidshandelen vergelijkbare aansprakelijkheid 391 Literatuur en rechtsvergelijking VERBINTENISSEN UIT ANDERE BRON DAN ONRECHTMATIGE DAAD OF OVEREENKOMST Zaakwaarneming Het begrip zaakwaarneming en haar wijze van tot stand komen Begrip zaakwaarneming 393 (In de wet geregelde) voorbeelden van zaakwaarneming 394 Behartiging belang van een ander 395 Voor rekening en risico van ander 396 Door rechtshandeling of materiële daad 397 Niet op grond van rechtshandeling of wet 398 Vervolg 399 Willens en wetens 400 Redelijke grond 401 Vervolg 402 Niet tegen wil belanghebbende 403 Met of zonder medeweten 404 Ten behoeve van handelingsonbekwame of onbevoegde 405 Onbekwaamheid zaakwaarnemer 406 Rechtshandeling op naam van zaakwaarnemer of belanghebbende 407 Goedkeuring belanghebbende bij ontbreken redelijke grond of niet behoorlijke behartiging XXVI

15 11.2 De rechten en plichten van zaakwaarnemer en belanghebbende Behoorlijk handelen door zaakwaarnemer 409 Voortzetten aangevangen waarneming 410 Rekening en verantwoording 411 Wanprestatie zaakwaarnemer 412 Recht op schadevergoeding van zaakwaarnemer 413 Afd Zaakwaarneming in uitoefening beroep of bedrijf 415 Retentierecht zaakwaarnemer 12 Onverschuldigde betaling Art. 6:203 BW 417 Rechtsvergelijking en Europees recht 418 Verhouding tot ongerechtvaardigde verrijking 419 Samenloop 420 Zonder rechtsgrond 421 Vervolg 422 Goederen en andere prestaties 423 Betaling in objectieve zin; publiekrechtelijke bepalingen 424 Typen van onverschuldigd zijn 425 Voorbeelden 426 Voorbeelden, vervolg 427 Voorbeelden, vervolg 428 Voorbeelden, vervolg 429 Voorbeelden, vervolg 430 Voorbeelden, vervolg 431 Voorbeelden, vervolg 432 Voorbeelden, vervolg 433 Voorbeelden, slot, afgekorte betaling 434 Voldoening natuurlijke verbintenis 435 Teruggave aan betaler door ontvanger; tussenpersoon 436 Tussenpersoon, vervolg 437 Ongedaanmaking onmogelijk; oorzaak onmogelijkheid 438 Toerekenbaarheid; art. 6:204 BW 439 Vervolg; art. 6:205 BW 440 Vervolg; restitutie geldsom 441 Samenloop 442 Art. 6:206-6:208 BW 443 Recht op vruchten en vergoeding van kosten en schade 444 Vervolg 445 Terugvordering van handelingsonbekwame 446 Prestaties anders dan in geven goed 447 Prestatie kan naar aard niet ongedaan worden gemaakt 448 Omvang van de waardevergoeding 449 Prestatie die niet op waarde behoort te worden gewaardeerd 450 Ongedaanmaking tegenprestatie in samenwerking met redelijkheid en billijkheid 451 Leer Van Oven 452 In de wet gekozen oplossing 453 Literatuur XXVII

16 13 Ongerechtvaardigde verrijking Art. 6:212 BW 455 Historische achtergronden 456 Wel of geen algemene verrijkingsactie? 457 Quint/Te Poel 458 Anticipatie op art. 6:212 BW 459 Algemene vordering uit ongerechtvaardigde verrijking 460 Rechtsvergelijking en Europees recht 461 Vereisten; verrijking 462 Ten koste van een ander 463 Verrijking en verarming 464 Geen subsidiair karakter 465 Ongerechtvaardigd, overeenkomst 466 Ongerechtvaardigd, wetsbepaling 467 Voorbeelden, niet ongerechtvaardigd 468 Niet ongerechtvaardigd, vervolg 469 Niet ongerechtvaardigd, vervolg 470 Voorbeelden, wel ongerechtvaardigd 471 Wel ongerechtvaardigd, vervolg 472 Wel ongerechtvaardigd, vervolg 473 Wel ongerechtvaardigd, vervolg 474 Wel ongerechtvaardigd, vervolg 475 Samenloop 476 Samenloop, vervolg 477 Samenloop; verrijking en contract 478 Samenloop: verrijking en redelijkheid en billijkheid 479 Afd en bijzondere beperkingen 480 Tot omvang verrijking; voor zover redelijk 481 Voor zover redelijk, vervolg 482 Vermindering verrijking 483 Exceptie uit ongerechtvaardigde verrijking 484 Exceptie uit ongerechtvaardigde verrijking, vervolg 485 Toepassing exceptie in Europees recht XXVIII