Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

Transcriptie

1

2

3

4

5 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013 Onderzoekcentrum Drechtsteden drs. F.W. Winterwerp drs. A.L.C. Leijs oktober 2013

6 Colofon Opdrachtgever Tekst Drukwerk Informatie GR Drechtsteden Onderzoekcentrum Drechtsteden Impuls Publiciteit, Sliedrecht GR Drechtsteden Onderzoekcentrum Drechtsteden Postbus AP Dordrecht Overnemen van delen van de tekst is toegestaan onder voorwaarde van een duidelijke bronvermelding.

7 Inhoud 1 Context, samenvatting en conclusies Kader: landelijke ontwikkelingen De regionale arbeidsmarkt, een eerste overzicht Situatie in vogelvlucht Ontwikkelingen sinds 2008 in vogelvlucht Impact crisis: ontwikkelingen tot en met 1 e halfjaar 2013 in WW, Wwb, Nww en vacatures Vooruitzichten regionale arbeidsmarkt Economische structuur en vestigingsklimaat Economische structuur regio vergeleken Subregionale profielen Grootbedrijf en MKB Aanbod vestigingslocaties Vestigingsklimaat Ontwikkelingen in de werkgelegenheid Totale werkgelegenheidsontwikkeling vergeleken Ontwikkeling werkgelegenheid in sectoren Groei op bedrijventerreinen en elders Speerpuntsectoren: maritieme cluster, zorg en welzijn en vrijetijdseconomie De maritieme cluster Zorg en welzijn Vrijetijdseconomie Vacatures Landelijk beeld vacature-ontwikkeling Regionaal beeld De regionale beroepsbevolking Kenmerken (werkzame) beroepsbevolking Onbenut arbeidsaanbod Vooruitzichten Onderwijs-arbeidsmarkt Vooruitzichten Economische groei, werkgelegenheid en werkloosheid Baanopeningen en verwachte knelpunten in de personeelsvoorziening.. 96

8

9 1 Context, samenvatting en conclusies 5

10 6 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

11 1 Context, samenvatting en conclusies Hoe hebben de regionale economie en arbeidsmarkt zich de afgelopen jaren ontwikkeld? Wat is de impact van de economische crisis? Hoe gaat het met de speerpuntsectoren? Welke structurele ontwikkelingen zien we? En hoe verhoudt dit alles zich tot de prioriteiten in het rmjp? Antwoord op deze vragen krijgt u via deze voorliggende Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden Vooraf aan de hoofdstukken met cijfers, trends en ontwikkelingen schetsen we hier eerst de beleidscontext van de monitor, de inhoud ervan, geven we een samenvatting van de belangrijkste bevindingen en formuleren we - tegen de achtergrond van de beleidscontext - een aantal conclusies. Beleidscontext en inhoud monitor rmjp, programma arbeidsmarktbeleid en regionaal uitvoeringsprogramma Het regionaal Meerjarenprogramma (rmjp) legt uitdrukkelijk prioriteit bij de regionale economie en arbeidsmarkt, de kennisinfrastructuur en het woonklimaat. Daarbinnen zet de regio in op drie speerpuntsectoren: de maritieme cluster (inclusief deltatechnologie), de zorg en de vrijetijdseconomie. Het Programma Arbeidsmarktbeleid zet in op verbetering van de match tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, verbeteren van de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt, verbeteren van de kennisinfrastructuur en het vergroten van het urgentiebesef voor een beter werkende arbeidsmarkt bij partners. Het sectorprogramma Binnenstad van Dordrecht speelt daarbij een belangrijke rol bij het realiseren van de ambities in de vrijetijdseconomie. 1 In 2012 is het rmjp geactualiseerd en is - mede op basis van de Foto van de Drechtsteden - nog meer de nadruk komen te liggen op een aantrekkelijk leefklimaat dat wordt gezien als dé sleutel voor succesvolle ontwikkeling van de Drechtsteden. Gekozen is voor verdere versterking van de pieken en meer focus in de regionale agenda via de vier samenhangende focuspunten Maritieme en logistieke topregio, aantrekkelijk woonklimaat, sociaal sterk en doorontwikkeling van de samenwerking. 2 Uitvoeringsprogramma Het rmjp is voor de onderdelen economie en arbeidsmarkt nader uitgewerkt in het Uitvoeringsprogramma Economie en Arbeidsmarktbeleid, dat is gekoppeld aan de prioritaire projecten van de Economische Agenda Zuidvleugel. Dit programma versterkt de innovatiekracht van de regio via zeven investeringsprojecten waarmee wordt ingezet op vier prioritaire thema s: versterking van het vestigingsklimaat van de regio, het verbeteren van de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt, het vergroten van de kennisvalorisatie, en promotie en acquisitie samen met het bedrijfsleven. Omgevingsanalyse De monitor dient vooral te worden opgevat als een omgevingsanalyse. Dat betekent dat op vrij globaal niveau cijfers, trends en ontwikkelingen over het reilen en zeilen van de regionale economie en arbeidsmarkt in beeld zijn gebracht. Zeer gedetailleerde analyses van bijvoorbeeld sectorale ontwikkelingen of ontwikkelingen naar beroep passen hier niet in en zouden binnen de beschikbare tijd ook onmogelijk zijn. Dat betekent meteen ook dat de monitor onmogelijk recht kan doen aan de veelheid aan inspanningen, 1 2 Samen stad in uitvoering, rmjp Drechtsteden rmjp actualisatie Een aantrekkelijk leefklimaat; de sleutel voor succesvolle ontwikkeling van de Drechtsteden Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden

12 investeringen en initiatieven van ondernemers, onderwijs, intermediairs en de overheid zelf voor (het scheppen van voorwaarden voor) een zo goed mogelijk functionerende regionale economie en arbeidsmarkt. De monitor is ook geen evaluatie van het rmjp of de investeringsprojecten van het uitvoeringsprogramma. 3 Wel geeft de monitor (ook) een meting van een aantal indicatoren die zijn gekozen om aan te geven in welke mate de doelstellingen van het rmjp worden gehaald en voorziet in informatie over het doelbereik van het programma arbeidsmarktbeleid. Maar bovenal geeft deze monitor een beeld binnen welke dynamiek alle inspanningen plaats vinden en hoe de regionale economie en arbeidsmarkt zich - mede tegen het licht van de algemeen geformuleerde doelstellingen van het rmjp en het programma arbeidsmarktbeleid - de afgelopen tijd hebben ontwikkeld. Samenvatting Zwaar economisch weer, in de Drechtsteden niet minder dan landelijk De Nederlandse economie kromp in het 2 e kwartaal 2013 voor het vierde kwartaal op rij. Over 2012 was sprake van een krimp met 1%. Volgens voorlopige cijfers van het CBS kromp de economie van de Drechtsteden in ,5%, een slechtere prestatie nog dus dan landelijk gemiddeld en met name ook slechter dan Rijnmond. In 2011 deden we het wat beter dan landelijk gemiddeld, in 2010 beduidend slechter dan landelijk gemiddeld en de buurregio s. Figuur 1.1 Economische groei (bbp) Drechtsteden, Rijnmond, Al waard/vijfhlnd en Nederland, Drechtsteden Al'waard/Vijfhlnd Groot Rijnmond Nederland Bron: CBS Arbeidsmarkt relatief zwaar onder druk De werkgelegenheid in de Drechtsteden ontwikkelde zich tot en met 2010 nog relatief gunstig. In 2011 sloeg de balans om in het nadeel van de regio: waar landelijk het aantal werkzame personen daalde met 0,7% was dat in de Drechtsteden meer dan het dubbele (-1,7%). De groei van de jaren 2008 t/m 2010 was daarmee in één jaar nagenoeg geheel verdampt: over de periode 2008 t/m 2011 resteert nog een toename van de werkgelegenheid van 0,2%. Dat is overigens nog wel gunstiger dan landelijk gemiddeld (-1,1%), het gevolg van een voor die periode geen ongunstige sectorstructuur en een boven gemiddelde groei in veel sectoren. Hoewel we nog niet beschikken over cijfers voor 2012 is het gelet op de relatief grote economische krimp, de regionale 3 Het OCD werkt momenteel aan een tussenevaluatie van het Programma regionaal arbeidsmarktbeleid, waarvan de resultaten in het najaar beschikbaar komen 8 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

13 sectorstructuur én de ontwikkeling van de werkloosheid in de regio aannemelijk dat de werkgelegenheid in het afgelopen jaar net als in 2011 meer is gekrompen dan landelijk gemiddeld. Wij ramen die krimp voor 2012 op 0,9%, tegen 0,7% landelijk gemiddeld. Deze relatief ongunstige economische ontwikkelingen hebben in de regio geleid tot een boven gemiddelde groei van de WW en de Nww in 2012 en de eerste helft van In de eerste helft van 2013 voegt zich daar ook de Wwb bij (figuur 2.2). Ook het aantal vacatures ontwikkelde zich in deze periode in de regio relatief ongunstig. Het marktaandeel in alle op Werk.nl ingediende vacatures daalde in het 2 e kwartaal van 2013 naar 1,5%; in het 2 e kwartaal van 2012 was dit nog 2,6%, in het 2 e kwartaal van ,1%. Figuur 1.2 Ontwikkeling WW, Wwb en Nww Drechtsteden en Nederland, 2012 en 2013 (1 e halfjaar), % groei 40% 30% 20% 10% 0% WW Wwb Nww 2012 Drechtsteden 1e helft 2013 Drst 2012 Nederland 1e helft 2013 Ned Bronnen: SDD, UWV, CBS Anders bekeken: gunstiger beeld Bovenstaande gegevens hebben betrekking op de ontwikkelingen in 2012 en de eerste helft van 2013 en geven een indruk van de actuele impact van de economische crisis. We weten echter ook dat ontwikkelingen op korte termijn op laag regionaal schaalniveau aan relatief grote schommelingen onderhevig zijn, veel groter dan landelijk het geval is. Van belang is daarom ook de constatering dat het aandeel regiobewoners van jaar met een uitkering WW, Wwb of AO en/of ingeschreven als Nww-er per lager ligt dan landelijk gemiddeld. En dat deze aandelen zich met uitzondering van het aandeel met een AO-uitkering tussen en net wat gunstiger dan landelijk gemiddeld hebben ontwikkeld. Vanaf t/m is de ontwikkeling van de Wwb gunstiger dan landelijk gemiddeld, vooral in Voor een deel wordt dit veroorzaakt door de relatief sterke daling van het aantal jongeren in de bijstand. De Wajong <25 is in diezelfde periode relatief hard gegroeid. Hier kan deels sprake zijn van een waterbedeffect: jongeren die anders in de Wwb hadden gezeten zitten nu in de Wajong. Dit neemt niet weg dat de regio - mede gelet op de sterkere groei van de WW en de relatief sterke daling van het aantal vacatures - wat betreft de ontwikkeling van de Wwb de afgelopen tijd goed heeft gepresteerd. Baanbrekend Drechtsteden en de aanpak van de jeugdwerkloosheid zullen daar ongetwijfeld aan hebben bijgedragen. (zie hoofdstuk 8). Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden

14 Concurrentiepositie regionale beroepsbevolking De regionale beroepsbevolking is relatief laag opgeleid. Terwijl gemiddeld gesproken sprake is van een upgrading van het gevraagde opleidingsniveau. Onze analyse is dat de regionale beroepsbevolking hierdoor onvoldoende profiteert van de baanopeningen die zich de afgelopen jaren in de regio voordoen. Tussen 2008 en 2011 nam het aantal arbeidsplaatsen nog fors toe, maar groeide hier ook de werkloze beroepsbevolking. Baanopeningen werden meer dan evenredig bezet door mensen van buiten de regio, waardoor de inkomende pendel groeide. Vanaf 2011 zet dit proces zich voort, maar onttrekt zich meer aan het zicht door de sterk groeiende werkloosheid. Overigens is het aandeel Nww-ers met een laag opleidingsniveau in de regio wel hoog (41%) maar niet hoger dan landelijk, ook niet onder de Nww-ers <27. Het aandeel middelbaar opgeleiden is dat wel. De laatste tijd worden dan ook vooral middelbaar opgeleiden getroffen door vraaguitval, de groep die met name in de regionale beroepsbevolking en werkgelegenheid is oververtegenwoordigd. Beroepsbevolking in belangrijke mate ook afhankelijk van ontwikkelingen elders Bij dit alles is het goed te bedenken dat de beroepsbevolking van de Drechtsteden ook in belangrijke mate afhankelijk is van ontwikkelingen elders en dan met name van die in Rijnmond. Per werkten naar schatting bijna (44%) van de werkzame beroepsbevolking van de Drechtsteden buiten de regio, waarvan ongeveer in Rijnmond en in de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden. Economische presteren en vestigingsklimaat Van 2011 op 2012 is het rapportcijfer voor het economisch presteren (Bureau Louter) van de Drechtsteden zo goed als gelijk gebleven. Koploper in de regio is Alblasserdam, gevolgd door Sliedrecht. Deze laatste gemeente presteerde net als Papendrecht en in mindere mate ook Alblasserdam beter dan in De andere gemeenten presteerden juist minder goed. We zien dit ook terug in de ontwikkeling van de werkgelegenheid, die in de West-Alblasserwaard beduidend gunstiger is dan in Dordrecht en de Zwijndrechtse Waard. De regio heeft op een aantal hoogwaardige bedrijventerreinen voldoende ruimte beschikbaar voor nieuwe bedrijvigheid. Het is ook op deze terreinen waar vooral groei van de werkgelegenheid plaats vindt. Tot en met 2010 was in de regio ook sprake van een positief werkgelegenheidssaldo van nieuwvestiging/oprichting van bedrijven versus opheffing/vertrek. Nog een teken dat het met het vestigingsklimaat in de Drechtsteden nog zo slecht niet is gesteld. Het woonklimaat blijft daarin - getuige ook de Foto van de Drechtsteden - een aandachtspunt. Vier van de zes Drechtstedengemeenten zijn op de ranglijst van de beste woongemeente fors gezakt. En Dordrecht zakte op de woonaantrekkelijkheidsindex van Atlas voor gemeenten - voor het eerst in jaren overigens - ook een plaatsje. Hierbij zij opgemerkt dat het stedelijk voorzieningenniveau van de regio met alle investeringen in culturele voorzieningen in Dordrecht een flinke impuls heeft gekregen, c.q. nog verder gaat krijgen. Speerpuntsectoren maritiem De regio Drechtsteden is na Rotterdam en Amsterdam het derde maritieme knooppunt van Nederland. De maritieme maakindustrie en waterbouw ontwikkelde zich de afgelopen jaren goed in de regio. Er is sprake van een hecht cluster met veel onderlinge relaties, zowel op het gebied van toeleveranties als innovaties en opleidingsfaciliteiten voor personeel. Het aantal bedrijven met 5 of 10 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

15 meer werkzame personen in deze cluster groeide licht, de werkgelegenheid in de sector groeide fors boven gemiddeld (+9% tussen 2008 en 2012). Landelijk was in diezelfde periode sprake van een daling van 2%. De afgelopen tijd zijn er talrijke programma s, projecten en initiatieven ontwikkeld om de innovatiekracht, de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt, de benutting van talent en het imago van het cluster te versterken. De sector kampt met veel moeilijk vervulbare vacatures op alle niveaus. Tekorten die volgens de laatste prognoses ook op de langere termijn waarschijnlijk nog manifest zullen zijn. zorg en welzijn De sector zorg en welzijn is met 17% van alle arbeidsplaatsen in de regio een zeer belangrijke bron van werkgelegenheid. De sector droeg de afgelopen jaren fors bij aan de werkgelegenheidsgroei. Wel was de toename over de periode regionaal flink kleiner dan landelijk gemiddeld. In 2011 is in de regio zelfs al sprake van een lichte teruggang, terwijl landelijk de werkgelegenheid nog groeide. Anders dan eerder voorspeld kent deze sector geen grote personeelstekorten. Die worden wel voor de langere termijn voorzien, met name in de hogere opleidingsniveaus. vrijetijdseconomie De economische betekenis van de vrijetijdssector voor de regio is aanzienlijk, zowel in directe (bestedingen, werkgelegenheid) als in indirecte zin (vestigingsklimaat). Het verblijfstoerisme in de regio en het toeristisch stedenbezoek aan Dordrecht zitten duidelijk in de lift. Dat zien we terug in een forse groei van het aantal vestigingen en banen in de T&R sector. Ook hier zien we in 2011 een dip, die zeer waarschijnlijk ook in 2012 en 2013, en mogelijk verder, door zet. Veel zal afhangen van de ontwikkeling van de consumptieve bestedingen. Op termijn is er echter weer ruimte voor groei, mede omdat de regio nog steeds een flinke achterstand heeft in te halen. Belangrijk hierbij is dat deze sector bij uitstek banen schept voor lager opgeleiden. De arbeidsmarkt algemeen De arbeidsmarkt heeft twee gezichten: oplopende werkloosheid aan de ene kant en knelpunten in de personeelsvoorziening in de technische beroepen aan de andere kant. Tegenover die knelpunten staan anderzijds veel werkzoekenden, ook kortdurend ingeschreven, in beroepen waar nauwelijks vraag tegenover staat. De verhouding openstaande vacatures ten opzichte van ingeschreven Nww-ers is in twee jaar tijd gedaald van 0,30 naar 0,09. 4 Maar er zijn beroepen waar die verhouding thans op 0,01 of zelfs nog lager ligt. Duidelijk is dat de match onder de huidige omstandigheden steeds moeizamer tot stand komt. Zowel de ruime arbeidsmarkt als de bestaande knelpunten stellen hoge eisen aan actieve bemiddeling en aanvullende scholing. Baanbrekend Drechtsteden en door de regio ondersteunde initiatieven als het Servicepunt Zorg en Welzijn en Metalent bewijzen hierin duidelijk hun waarde. niet alles even goed in beeld De arbeidsmarkt flexibiliseert en internationaliseert in toenemende mate. Benadrukt dient te worden dat we als gevolg daarvan niet alles even goed in beeld hebben. In welke mate bijvoorbeeld komen de baanopeningen ten goede aan de regionale/bovenregionale beroepsbevolking? Of wordt de groeiende flexibele schil in toenemende mate gevormd door buitenlandse werknemers die door internationaal opererende uitzendbureaus op afroep worden aangeleverd? Dit onttrekt zich grotendeels aan onze waarneming. Ook weten we niet in welke mate er in de Drechtsteden verdringing plaats vindt van lager opgeleiden door 4 Landelijk gemiddeld ligt die verhouding overigens nog lager: op 0,07 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden

16 hoger opgeleiden. Dát dit in tijden van oplopende werkloosheid gebeurt is een gegeven. Net als het gegeven dat veel studenten een bijbaantje hebben. jongeren Ook de jeugdwerkloosheid is de afgelopen tijd sterk gestegen, beduidend forser nog dan gemiddeld. Ondanks dat jongeren meestal maar kort recht op WW hebben is het aandeel jongeren in de WW de afgelopen tijd, net als landelijk, toegenomen. Het aantal jongeren in de Wwb neemt sinds begin van dit jaar ook weer toe. Veel (40%) als werkzoekend bij het UWV ingeschreven jongeren missen een startkwalificatie en staan ingeschreven voor beroepen op elementair en lager niveau. Opmerkelijk is de relatief sterke groei van de Wajong <25 jaar: in de regio +21,5% in twee jaar tijd (2011/2012) tegen +9,5% landelijk. De Wwb <27 nam in die periode juist sterk af, een daling die we landelijk niet zien. Met de aanpak jeugdwerkloosheid (1 e Actieplan, doorbenutting ESF-middelen, Open Call) zijn veel jongeren bereikt, geactiveerd en/of bemiddeld. Er zijn branchegerichte allianties ontstaan (zoals Metalent) die ook in het nieuwe Actieplan Drechtsteden benutten talent zullen worden benut. Landelijk komen er als uitkomst van de jeugdtop bij bedrijven ruim extra leerbanen. Dit is hard nodig, want door de crisis is ook het aantal BBL-plaatsen danig gekrompen. Dat zien we in de onderwijsdeelname mbo duidelijk terug. ouderen Ook de werkloosheid onder ouderen is de afgelopen jaren sterk gegroeid. Anders dan bij de jongeren is de instroom in de WW nog niet gedaald; het UWV meldt een forse toename van de instroom van hoogopgeleiden en vanuit de sector zorg en welzijn. Ouderen komen over het algemeen veel moeilijker weer aan het werk dan jongeren. Inmiddels is daarom onlangs het Actieplan 55-plus Werkt gelanceerd. In dit actieplan gaat een aantal grote uitzendorganisaties de komende twee jaar samen met het UWV werkloze 55-plussers aan de slag helpen. De regio kent ook zijn eigen actieplan, een samenwerkingsverband tussen de Stichting 50PlusDrechtsteden, de DOV, Werkgevers Drechtsteden, FNV, UWV en de gemeente Dordrecht. aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt Doel is om meer op te leiden voor de vraag in de regio. In het kader van het arbeidsmarktbeleid zijn daarvoor diverse allianties gesmeed en instrumenten ontwikkeld. Het onderwijsveld is mede daardoor volop in beweging, in veel nauwer overleg met elkaar en met het bedrijfsleven dan enkele jaren geleden. Het is nog te vroeg om hiervan echt structurele veranderingen in deelnamecijfers te kunnen zien, maar eerste positieve tekenen zijn er al wel. Zo is de daling in het aantal leerlingen vmbo-techniek tot stilstand gekomen. En is het aantal voortijdig schoolverlaters mbo in schooljaar 2011/2012 gedaald. Ook zit er een stijgende lijn in het aantal gediplomeerden mbo elektro, installatie en metaal. Wat onderwijsvoorzieningen zelf betreft zijn in het veld van het middelbaar en hoger onderwijs diverse successen geboekt: van het Centrum voor Innovatief Vakmanschap (CIV) Maritieme Techniek (samenwerking STC- Group en DaVinci) tot Hovo (Hoger onderwijs voor volwassenen) door de Erasmus Academie in de Wereldwaag en van de nieuwe internationale master Shipping & Transport van de STC-Group aangeboden in Dordrecht tot de samenwerkingsovereenkomst tussen het Albert Schweitzer ziekenhuis en de Christelijke Hogeschool Ede. Vooruitzichten De beroepsbevolking groeit de komende jaren naar verwachting nog door. Dit doordat de potentiële beroepsbevolking tot 2020 niet afneemt en de participatie op de arbeidsmarkt nog structureel groeit. Tegelijkertijd zijn de verwachtingen voor de economische groei voor 2013 en 2014 al een aantal keer naar beneden bijgesteld en zijn ook de prognoses voor de periode niet erg 12 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

17 florissant. Een en ander betekent dat de werkloosheid ook in 2014 nog zal toenemen en dat die in de periode volgens ramingen van het UWV slechts zeer bescheiden zal dalen (0,5% per jaar). De ontwikkelingen in de Drechtsteden zullen volgens de ramingen van het UWV weinig tot niet afwijken van het landelijk gemiddelde. Wel zullen er na 2014 weer beduidend meer vacatures en baanopeningen ontstaan. Nog steeds is het zo dat er de komende 10 tot 12 jaar vanuit bedrijven en instellingen in de regio zo n 12 tot werkenden het arbeidsproces zullen verlaten. Er blijft dus sprake van een forse (potentiële) vervangingsvraag. Hoewel er dus in zijn algemeenheid sprake zal blijven van een ruime arbeidsmarkt, worden er voor diverse beroepen/beroepsgroepen toch ook nog steeds aanzienlijke tekorten verwacht. In de techniek op zowel hoger als middelbaar niveau, in de transport op middelbaar en lager niveau, in de zorg op middelbaar en hoger niveau en in de horeca op middelbaar niveau. Overschotten worden vooral voor de elementaire beroepen en de lagere administratieve beroepen verwacht. Veel hiervan is dus niet veel anders dan we op dit moment al kunnen constateren. Conclusies irt rmjp en programma arbeidsmarktbeleid Welke conclusies kunnen we hieruit nu trekken? Wat de monitor denken wij bovenal duidelijk maakt, is dat de regionale economie en arbeidsmarkt zich in minstens net zulk zwaar zo niet zwaarder weer bevindt als dat landelijk het geval is. De werkgelegenheid is in 2011 harder gedaald dan landelijk gemiddeld en dat zal naar verwachting in 2012 niet anders zijn geweest. Ook het eerste halfjaar van 2013 lijken de regionale economie en arbeidsmarkt zich nog wat ongunstiger dan landelijk gemiddeld te hebben ontwikkeld, getuige de boven gemiddelde groei van de WW en de boven gemiddelde daling van het aantal ingediende vacatures. Bij dit alles liggen de bedrijfsinvesteringen net als de consumptieve bestedingen op een historisch laag niveau. Binnen deze context is het bijzonder lastig om met regionaal economisch en arbeidsmarktbeleid op korte termijn concrete, in de cijfers goed herkenbare, resultaten te boeken. Feitelijk is het de afgelopen tijd meer zaaien dan oogsten. Waarbij uiteraard ook meespeelt dat effecten van beleid veelal pas na verloop van tijd herkenbaar zijn. Zeker zaken als het versterken van het vestigingsklimaat en het verbeteren van de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt zijn een kwestie van lange adem. Oogst is er al wel, maar vooral in termen van allianties, nieuwe initiatieven en projecten, nieuwe verbindingen. Dit in gedachten geeft de monitor voor wat betreft de prioritaire thema s en programmalijnen aanleiding tot de volgende opmerkingen. Versterking vestigingsklimaat Vestigingsklimaat is een breed begrip. Voor zover het gaat om de beschikbaarheid van bedrijventerreinen en de bereikbaarheid lijkt het vestigingsklimaat van de regio redelijk goed op orde. Verbetering van de kennisinfrastructuur draagt ook bij aan een beter vestigingsklimaat, evenals de verbetering van de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt. De focus op water en maritiem maakt de regio in elk geval voor bedrijven in die cluster in toenemende mate een aantrekkelijke vestigingsregio. Dordrecht heeft daarbij de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in de voor een regio zo belangrijke stedelijke voorzieningen. En ook de gunstige ontwikkelingen van de laatste jaren in de T&R sector (toerisme en recreatie) dragen bij aan versterking van het vestigingsklimaat. Het woonklimaat is en blijft niettemin een aandachtspunt. Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden

18 Verbeteren aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt In deze programmalijn van het programma arbeidsmarktbeleid is de laatste jaren veel gezaaid en ook al veel geoogst. Veel meer dan voorheen is sprake van samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven en tussen onderwijsinstellingen onderling. Dat heeft ook weer zo zijn spin-off naar samenwerking tussen bedrijven op het punt van innovaties. De daling in het aantal leerlingen vmbo-techniek lijkt tot stilstand gekomen en het aantal voortijdig schoolverlaters is gedaald. Omdat er nog steeds forse tekorten aan technisch vakbekwaam personeel worden verwacht, is blijvende inzet op deze programmalijn geboden. Belangrijk daarbij is dat ook bedrijven in deze regio worden gestimuleerd om extra leerbanen aan te bieden, omdat anders (potentieel) talent verloren dreigt te gaan. Verbeteren match vraag en aanbod Gelet op de relatief sterke toename van de WW in de regio en de boven gemiddelde daling van het aantal vacatures heeft de regio wat betreft de ontwikkeling van de Wwb de afgelopen tijd goed gepresteerd. Baanbrekend Drechtsteden en diverse door het programma arbeidsmarktbeleid ondersteunde branchegerichte projectmatige initiatieven zijn daar zeker debet aan. De vooral in de tweede helft van vorig jaar en de eerste helft van dit jaar sterk opgelopen (jeugd)werkloosheid legt een grote druk op het beperken van de instroom c.q. de verblijfsduur in de bijstand. Het nieuwe actieplan jeugdwerkloosheid kan hier enig soelaas bieden. Maar de concurrentie op de arbeidsmarkt zal voorlopig groot blijven, ook al omdat jongeren die er voor hebben gekozen om door te studeren geleidelijk aan toch weer de arbeidsmarkt betreden. Verbeteren kennisinfrastructuur/vergroten kennisvalorisatie Met de totstandkoming van de nieuwe onderwijsvoorziening Wereldwaag met zijn partners EcoShape en Erasmus Academie en de nieuwe opleidingen in het middelbaar en hoger maritieme onderwijs, alsmede de opening van de duurzaamheidsfabriek is de kennisinfrastructuur in de regio duidelijk verbeterd. Over het thema vergroten kennisvalorisatie kunnen op basis van deze monitor geen uitspraken worden gedaan. Vergroten urgentiebesef Hoe het staat met het urgentiebesef over toekomstige tekorten aan vakbekwaam personeel weten we niet precies. Stakeholders uit het bedrijfsleven geven aan dat dit urgentiebesef de laatste jaren wel is gegroeid, maar dat er tegelijkertijd - mede als gevolg van de economische crisis nog veel bedrijven zijn die hier nog niet van zijn doordrongen. De verwachtingen zijn echter nog steeds dezelfde: als gevolg van de uitstroom van ouderen uit de arbeidsmarkt gaan er op termijn forse tekorten aan met name vakbekwaam technisch personeel ontstaan. Het blijft dus van belang het urgentiebesef hierover bij het bedrijfsleven te vergroten. Promotie & acquisitie samen met het bedrijfsleven Een goed vestigingsklimaat is één, een gekend goed vestigingsklimaat is nog weer wat anders. Promotie blijft derhalve van belang. Zeker voor een betrekkelijk onbekende regio als de onze. Dat we nu beter zijn aangesloten op bovenregionale netwerken als de Zuidvleugel en Deltri is wat dit betreft al pure winst. De regio is daardoor veel beter in beeld. Bedrijven komen echter niet vanzelf, die moeten zich welkom voelen. De ingezette beweging naar een regionale acquisitie-unit lijkt in dat verband niet meer dan logisch. Outcome-indicatoren Wat betreft de in het kader van het rmjp geformuleerde outcome-indicatoren volgt uit de monitor het volgende beeld (zie kader): 14 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

19 rmjp indicatoren, ontwikkeling vanaf totale werkgelegenheid t.o.v. landelijk: - - totaal aantal vestigingen t.o.v. landelijk: - - startende ondernemers: + - maritieme cluster: + - bezoekersaantallen Dordtse Binnenstad: + - economische prestaties: 0 - Nww jaar: 0 - Wwb jaar: + - = minder gunstig dan landelijk gemiddeld; 0 = gelijk; + = gunstiger Al met al kunnen we spreken van een gedifferentieerd beeld. De landelijke en regionale economie en arbeidsmarkt verkeren in zwaar weer en de vooruitzichten voor de korte tot middellange termijn zijn verre van florissant. De arbeidsmarkt heeft twee gezichten: grote en nog verder oplopende werkloosheid aan de ene kant, toenemende tekorten aan vakbekwaam vooral technisch personeel aan de andere. Het beeld is echter ook dat de regio binnen die context de juiste prioritaire thema s heeft geformuleerd. En dat we binnen die thema s de goede dingen doen, al veel is gezaaid en behoorlijk wat is geoogst. Het laatste vooral in toegenomen samenwerking, nieuwe initiatieven, projecten en verbindingen. Wat dat betreft is enig optimisme over de toekomst niet misplaatst. Economisch- en arbeidsmarktbeleid is echter een kwestie van lange adem. Gelet op de uitdagingen waarvoor de regio zich ziet gesteld verdient het dan ook aanbeveling het ingezette beleid met kracht voort te zetten. Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden

20 16 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

21 2 Kader: landelijke ontwikkelingen Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden

22 18 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

23 2 Kader: landelijke ontwikkelingen De Nederlandse economie verkeert al geruime tijd in zwaar weer. Productie en werkgelegenheid krimpen, de werkloosheid neemt toe. Als gevolg van de bezuinigingen en lastenverzwaringen, de daling van de huizenprijzen en de opgelopen werkloosheid en toenemende baanonzekerheid staan de consumentenbestedingen onder zware druk. Alvorens in de volgende hoofdstukken nader in te gaan op de gevolgen hiervan voor de economie en arbeidsmarkt van de Drechtsteden, schetsen we hier eerst kort als kader een aantal landelijke ontwikkelingen. Economie krimpt De Nederlandse economie verkeert nog steeds in zwaar weer. Het bruto binnenlands product kromp in het 2 e kwartaal van 2013 met 0,2%. Dat is het vierde achtereenvolgende kwartaal met krimp. Wel is de krimp steeds kleiner geworden. Ten opzichte van hetzelfde kwartaal een jaar eerder kromp de economie (voor werkdagen gecorrigeerd) met 1,8%. De consumptie van huishoudens krimpt nu al ruim twee jaar. En ook de bedrijfsinvesteringen liggen al kwartalen achtereen op een lager niveau. De bouw krimpt nog steeds veruit het meest; in het 2 e kwartaal was de productie 5,9% lager dan een jaar eerder. De industrie herstelde zich enigszins van de inzinking in het 1 e kwartaal (-4,5%) en produceerde nu 1,7% minder dan een jaar eerder. Figuur 2.1 Economische groei (bbp) Nederland (gecorrigeerd voor seizoeninvloeden en werkdag-effecten) 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% 2010-II 2010-IV 2011-II 2011-IV 2012-II 2012-IV 2013-II t.o.v zelfde kwartaal jaar eerder t.o.v. vorig kwartaal Werkgelegenheid neemt af Het aantal banen van werknemers daalt al vanaf het 2 e kwartaal van Ten opzichte van zijn er nu minder banen, een daling van 2,4% in anderhalf jaar. Op het niveau van onze regio zou eenzelfde daling een verlies van ongeveer banen betekenen. Tot voor kort werd deze daling nog gecompenseerd door de toename van het aantal zelfstandigen. Maar ook het totaal aantal werkzame personen (werknemers én zelfstandigen) bevindt zich nu al voor het 5 e achtereenvolgend kwartaal in een dalende lijn. Het aantal banen daalt in alle sectoren, recentelijk ook in de zorg. Bouw en industrie, beide goed vertegenwoordigd in de Drechtsteden, vertonen de grootste werkgelegenheidskrimp. De krimp van de werkgelegenheid komt ook tot uitdrukking in de nu al anderhalf jaar aanhoudende krimp van het aantal gewerkte uitzenduren. 19

24 Figuur 2.2 Banen van werknemers en totaal werkzame personen, seizoengecorrigeerd, x II 09-IV 10-II 10-IV 11-II 11-IV 12-II 12-IV 13-II banen werknemers werkzame personen Daardoor ook beduidend minder vacatures De daling van de werkgelegenheid gaat ook gepaard met een afname van het aantal ontstane en openstaande vacatures. Stonden er aan het eind van het tweede kwartaal van 2011 nog vacatures open, eind juni 2013 was dat aantal gedaald naar , een daling van 33% in twee jaar tijd. En in het 2e kwartaal van 2013 ontstonden niet ruim vacatures zoals in hetzelfde kwartaal van 2011, maar slechts zo n , een daling van 23%. Ook de daling van het aantal vacatures doet zich in alle sectoren voor. Figuur 2.3 Openstaande (seizoengecorrigeerd) en ontstane vacatures Nederland (x1.000) II 10-IV 2011-II 11-IV 2012-II 12-IV 2013-II openstaand ontstaan Terwijl de beroepsbevolking nog blijft toenemen Ondertussen blijft de beroepsbevolking - onder invloed van een structurele toename van de participatie van vrouwen en ouderen op de arbeidsmarkt - toenemen. Ook de toenemende (dreiging van) werkloosheid is daarop van invloed: dit lokt extra aanbod op de arbeidsmarkt uit van de partner, het zogenoemde added worker effect. De beroepsbevolking is eind juni personen (2,8%) groter dan twee jaar eerder. 20 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

25 Figuur 2.4 Beroepsbevolking Nederland (x 1.000) Dit betekent versneld groeiende werkloosheid In de kredietcrisis van 2008/2009 hielden bedrijven hun personeel nog zoveel mogelijk vast, mede geholpen door de deeltijd-ww. In de huidige aanhoudende economische crisis is dat in veel mindere mate nog mogelijk en loopt de werkloosheid hard op. Vooral in het 4 e kwartaal van 2012 en het 1 e kwartaal van dit jaar is een extra grote toename zichtbaar. Eind juni van dit jaar telde het CBS werklozen (werkloze beroepsbevolking), (36%) meer dan een jaar geleden en ruim (72%) meer dan twee jaar geleden. Figuur 2.5 Werkloze beroepsbevolking Nederland (x1.000), seizoengecorrigeerd dec '10 mrt '11 juni '11 sep '11 dec '11 mrt '12 juni'12 sep'12 dec'12 mrt'13 juni'13 Alsmaar dalende consumptieve bestedingen Als gevolg van de bezuinigingen en lastenverzwaringen, de daling van de huizenprijzen, de opgelopen werkloosheid en de toenemende baanonzekerheid staan de consumptieve bestedingen onder zware druk. De consumptie daalt nu al ruim twee jaar. Ook in het 2 e kwartaal hebben huishoudens weer minder (2,4%) besteed aan goederen en diensten dan een jaar eerder. Met name de bestedingen aan duurzame goederen zijn sterk gedaald. Dat heeft duidelijk zijn gevolgen voor de detailhandel en groothandel en voor de economie als geheel. 5 Die lijkt het voor herstel vooralsnog van de export te moeten hebben. 5 Zie ook de recente publicatie De Nederlandse economie 2012 waarin ook het CBS wijst op de belangrijke rol van de dalende consumptieve bestedingen voor de zwakke prestaties van de Nederlandse economie 21

26 Vooruitzichten De vooruitzichten zijn nog steeds ongunstig, met name voor heel In 2014 zou voorzichtig herstel kunnen optreden, zij het dat de rekenmeesters van het Centraal Planbureau, de Nederlandse Bank en de economische bureaus van de grote banken van inzicht verschillen over de kracht daarvan. Waar men het wel over eens is, is dat de werkloosheid ook in 2014 nog zal blijven oplopen. Tegelijkertijd verwacht het UWV wel een licht herstel van de vacaturemarkt. Voor de periode gaat het CPB uit van een economische groei van 1,25% per jaar, gepaard gaande met een zeer bescheiden groei van de werkzame beroepsbevolking (+0,25% per jaar). 6 Hierin zijn de effecten van de nieuwe bezuinigingsronde echter nog niet verwerkt. Het UWV becijfert op basis hiervan een zeer bescheiden daling van het aantal werkzoekenden in de periode van gemiddeld 0,5% per jaar. De vacaturemarkt trekt in de berekeningen harder aan: met bijna 5% groei per jaar. 7 Al met al blijft de komende jaren in zijn algemeenheid sprake van een ruime arbeidsmarkt. Dat neemt niet weg dat er tegelijkertijd - met name voor technische, transport, (para)medische en verzorgende beroepen - ook tekorten worden voorzien of blijven bestaan. 8,9 Toenemende flexibilisering arbeidsmarkt De afgelopen jaren kenmerken zich door een toenemende flexibilisering van de arbeidsmarkt. De omvang van de flexibele schil neemt toe. Een grotere flexibele schil maakt het voor werkgevers makkelijker om hun personeelsbestand aan te passen aan economische omstandigheden. Uit een recent onderzoek van het CBS en TNO blijkt dat het aandeel werknemers met een flexibele arbeidsrelatie is toegenomen van 12% in 2001 tot 16% in Het aandeel tijdelijke en flexibele banen is sinds 2002 zelfs gegroeid van 17 naar 27 procent van het totaal aantal banen. 11 Een verblijf in de flexibele schil wordt daarbij opgevat als een periode waarin meerdere tijdelijke en flexibele banen worden vervuld die kunnen worden afgewisseld met (een) korte periode(s) van werkloosheid. Werknemers met een flexibele arbeidsrelatie hebben te kampen met minder baanzekerheid en stromen vaker uit naar werkloosheid. De conjunctuurgevoeligheid van de werkloosheid neemt daardoor toe, vooral onder jongeren. 12 De stijging van het aandeel tijdelijke en flexibele banen komt met name door een langer verblijf van die werknemers in de flexibele schil en minder door de stijging van het aantal werknemers dat te maken krijgt met tijdelijke een flexibele banen. De huidige economische crisis heeft ervoor gezorgd dat de doorstroom vanuit de flexibele schil naar een vaste baan in de afgelopen jaren is gedaald. Tegelijkertijd groeit de uitstroom naar inactiviteit. Steeds meer tijdelijke en flexibele werknemers trekken zich al dan niet gedwongen zonder uitkering terug van de arbeidsmarkt. Overigens is dit laatste een ontwikkeling die al voor de economische recessie zichtbaar was. Naast de ontwikkeling van een groeiende flexibele schil is er ook een groei van het aantal zelfstandigen, en dan met name de zelfstandigen zonder personeel. Het aantal zelfstandigen is de afgelopen jaren het meest toegenomen in de zakelijke dienstverlening, bouw en zorg (huishoudelijke hulpen). Deze sectoren kenmerken zich door een groei van het aantal zelfstandigenbanen, maar krimp van het aantal werknemersbanen CPB (2012), Actualisering Nederlandse economie tot en met 2017 (verwerking Regeerakkoord) 7 UWV (2013a), op cit 8 Panteia/EIM (2012), Personeel gevraagd in het MKB 9 SEO Economisch Onderzoek (2013), Monitor Technische Arbeidsmarkt CBS/TNO (2013), Dynamiek op de Nederlandse Arbeidsmarkt: De focus op flexibilisering 11 SEO economisch onderzoek, De sociaaleconomische situatie van langdurig flexibele werknemers, april UWV (2013a), Arbeidsmarktprognose Met een doorkijk naar CBS, De Nederlandse economie 2012, Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

27 Internationalisering van en verdringing op de arbeidsmarkt In de afgelopen jaren van economische recessie zien we dat het dringen wordt op de arbeidsmarkt. Steeds meer hoger opgeleiden gaan ook voor lagere functies. De arbeidsmarkt internationaliseert steeds meer. En er is de toestroom van arbeidsmigranten uit Midden- en Oost Europa, de zogeheten MOE-landers. Moelanders In 2004 heeft een aantal Midden- en Oost-Europese landen (MOE-landen) zich aangesloten bij de Europese Unie. 14 Na een periode waarin migranten uit deze landen een vergunning nodig hadden om legaal te kunnen werken, zijn de grenzen in mei 2007 helemaal opengesteld. Voor Bulgarije en Roemenië, die in 2007 zijn toegetreden, gaat de onbeperkte openstelling in 2014 in. Gevolg van deze ontwikkeling is dat het aantal arbeidsmigranten uit Midden- en Oost- Europese EU-landen in de afgelopen jaren explosief is toegenomen. De verwachting is dat het aantal ook in de toekomst verder zal groeien. Een typerend aspect van de toestroom van arbeidsmigranten uit de MOE-landen is dat die zich deels onttrekt aan gemeentelijke registratie. Een exact aantal arbeidsmigranten uit deze landen is dan ook moeilijk te geven. In 2012 is voor de gemeente Dordrecht een raming gemaakt in het kader van de Taskforce Huisvesting Arbeidsmigranten. Op basis van het GBA zou het in Dordrecht gaan om zo n tot arbeidsmigranten, waarvan het overgrote deel uit de MOE-landen. De grootste groep vormen de Poolse arbeidsmigranten. Zoals gezegd een exact aantal arbeidsmigranten is niet te geven, omdat de samenstelling en omvang van de groep gedurende het jaar fluctueert. Zo is uit onderzoek bekend dat een substantieel deel van de tijdelijke arbeidsmigranten zich niet inschrijft. Bovendien fluctueert het aantal sterk. In de zomer zijn er veel meer arbeidsmigranten dan in de winter. Overigens is het zeker niet zo dat bij tewerkstelling van buitenlandse werknemers altijd sprake is van verdringing. Ook moeilijk vervulbare vacatures worden hiermee ingevuld, met name in technische beroepen. Waar het vooral om gaat is dat we een deel van de arbeidsmarkt niet goed in beeld hebben. 15 Een van de andere uitkomsten van dit onderzoek is dat werkgevers verwachten de komende jaren meer gebruik te gaan maken van arbeidsmigranten. Zeker wanneer de economie gaat aantrekken. De vergrijzing en gebrek aan personeel in de technische sector, scheepsbouw en zorgsector zal dit nog eens versterken. Uit onderzoek onder de Oost-Europese arbeidsmigranten in Dordrecht is gebleken dat de meesten werken via een uitzendorganisatie. 16 Roemeense arbeidsmigranten zijn vaak zogenaamde posted workers, ze werken in Nederland voor een Roemeens bedrijf. Hoger opgeleiden In Nederland is sprake van upgrading van de arbeidsmarkt waardoor het aandeel banen op laag en middenniveau afneemt ten gunste van die van hoog niveau. Gevolg is dat de arbeidsmarktpositie van laagopgeleiden, maar zelfs ook van middelbaar opgeleiden, steeds meer onder druk komt te staan, zeker in een economische recessie. Het beroepsniveau vanaf mbo/havo/vwo ligt in 25 tot 40 procent van de gevallen onder het opleidingsniveau van de persoon. 80 procent van het minst geschoolde werk wordt uitgevoerd door een beter opgeleid persoon, aldus Wiemer Salverda, bijzonder hoogleraar Arbeidsmarkt en Ongelijkheid. Veelal gaat het om deeltijders, zoals hoogopgeleide vrouwen die 14 Estland, Letland, Litouwen, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Polen en Hongarije. 15 Overigens beperkt de tewerkstelling van buitenlandse werknemers zich niet tot Midden- en Oost Europeanen. Ook bijvoorbeeld lassers uit Spanje en koks uit China vinden hun weg naar de Nederlandse arbeidsmarkt. 16 Nicis, Oost-Europese arbeidsmigranten in Dordrecht, Sociale leefsituatie, arbeidspositie en toekomstperspectief, september

28 een baantje hebben naast de zorg voor hun kinderen, en studenten die werken 17, 18 naast hun opleiding. 17 Esther van Bochove (FMG Communicatie), Deeltijdwerk zorgt voor verdringing op de arbeidsmarkt, januari Overigens kan er vooral in tijden van hoge werkloosheid ook verdringing plaatsvinden van reguliere banen door (tijdelijk) gesubsidieerde banen 24 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

29 3 De regionale arbeidsmarkt, een eerste overzicht 25

30 26 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

31 3 De regionale arbeidsmarkt, een eerste overzicht In dit hoofdstuk schetsen we een eerste beeld van de regionale arbeidsmarkt en de ontwikkelingen daarin sinds In 2011 was zowel landelijk als regionaal sprake van een omslagpunt: er kwam een einde aan een jarenlange stijging van de potentiële beroepsbevolking (bevolking jaar), werkgelegenheidsgroei ging weer over in werkgelegenheidskrimp en de werkloosheid begon op te lopen. In 2012 en de eerste helft van 2013 zette deze ontwikkeling zich in versneld tempo voort. En het eind van de economische crisis is nog niet in zicht. 3.1 Situatie in vogelvlucht Per is de potentiële beroepsbevolking (bevolking jaar) van de Drechtsteden personen groot. De totale beroepsbevolking bedraagt personen. De bruto participatie (70,2%) ligt daarmee iets onder het landelijk gemiddelde. Van die beroepsbevolking zijn personen werkzaam voor minstens 12 uur per week, wat neerkomt op een netto participatie van 65,1%, eveneens iets onder het landelijk gemiddelde. 7,2% (8.800 personen) van de beroepsbevolking is werkloos, tegen landelijk gemiddeld 7,5%. Het aantal arbeidsplaatsen (>=12 uur) in de regio ligt per naar schatting op De werkgelegenheidsindex (83,5%) ligt daarmee ruim onder het landelijk gemiddelde. Er is dan ook sprake van meer uitgaande ( personen) dan inkomende ( personen) pendel. Figuur 3.1 Situatie arbeidsmarkt Drechtsteden, bevolking Drechtsteden: arbeidsaanbod 0 14 jarigen: plussers: Niet beroepsbevolking: jarigen (potentiële beroepsbevolking): beroepsbevolking: totaal niet-werkenden / niet-werkzoekenden: werkzame beroepsbevolking: werkloze beroepsbevolking: werkgelegenheid woont elders werkt in de Drechtsteden: woont en werkt in de Drechtsteden: arbeidsplaatsen in de Drechtsteden per ( 12 uur per week): arbeidsplaatsen in de Drechtsteden: woont in de Drechtsteden werkt elders: arbeidsplaatsen in Drechtsteden (< 12 uur): Bronnen: CBS, Bedrijvenregister Drechtsteden; bewerkingen en schattingen OCD 27

32 Tabel 3.1 Kerngegevens arbeidsmarkt Drechtsteden, Drechtsteden potentiële beroepsbevolking beroepsbevolking Nederland bruto participatie a 70,2% 71,3% werkzame beroepsbevolking e netto participatie b 65,1% 65,9% werkloze beroepsbevolking werkloosheidspercentage c 7,2% 7,5% arbeidsplaatsen >= 12 uur/wk werkgelegenheidsindex d 83,5% 87,9% kleine banen <12 uur/wk woont en werkt in de Drechtsteden uitgaande pendel inkomende pendel pendelsaldo a beroepsbevolking als % van de potentiële beroepsbevolking b idem werkzame beroepsbevolking c werkloze beroepsbevolking als % van de totale beroepsbevolking d arbeidsplaatsen >=12 uur per 100 personen beroepsbevolking e werkzaam >= 12 uur per week Bronnen: CBS, Bedrijvenregister Drechtsteden, Lisa, bewerkingen en schattingen OCD Drechtstedelingen die buiten de regio werken zijn vooral georiënteerd op Rijnmond. In totaal zijn naar schatting ongeveer inwoners van de Drechtsteden werkzaam in Rijnmond. Binnen Zuid-Holland is daarnaast ook de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden een belangrijk werkgebied: hier werken ongeveer Drechtstedelingen. 3.2 Ontwikkelingen sinds 2008 in vogelvlucht Tussen 2008 en 2011 groeide de werkgelegenheid in de regio nog met arbeidsplaatsen (+2%). We deden het daarmee beter dan landelijk gemiddeld (- 0,4%). Niettemin liep wel de werkloze beroepsbevolking op. Dat betekent dat inwoners van buiten de regio naar verhouding meer profiteerden van de relatief gunstige werkgelegenheidsontwikkeling in de regio dan inwoners van de regio zelf. Tegelijkertijd werd dat niet goedgemaakt door een even veel groeiend aantal inwoners van de Drechtsteden dat buiten de regio werkt. De inkomende pendel steeg dan ook veel meer dan de uitgaande pendel, terwijl het aantal inwoners dat in de regio zelf werkt verder afnam Vanaf 2011 is sprake van een ommekeer en daalt de werkgelegenheid in de Drechtsteden sterker dan landelijk gemiddeld. In ,7% tegen -0,7% landelijk; in 2012 naar schatting -0,9% tegen wederom -0,7% landelijk gemiddeld. Ook zet zich vanaf 2011 een daling in van de potentiële beroepsbevolking. Maar, omdat de bruto participatiegraad nog licht groeit, groeide de feitelijke beroepsbevolking (de werkzame beroepsbevolking plus degenen die (meer dan 11 uur per week) willen werken maar geen werk kunnen vinden) nog licht. Per saldo nam de werkloze beroepsbevolking dan ook verder toe, in 2 jaar tijd met 47% (2.800 personen). Dat is iets meer dan landelijk gemiddeld (+40%). 28 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

33 Figuur 3.2 Arbeidsmarktontwikkelingen Drechtsteden , absolute toe-/afname bevolking niet-beroepsbevolking beroepsbevolking arbeidsplaatsen werkzame beroepsbevolking -900 werkloze beroepsbevolking woont/werkt in regio uitgaande pendel inkomende pendel Bronnen: CBS, Bedrijvenregister Drechtsteden, Lisa, bewerkingen en schattingen OCD Figuur 3.3 Arbeidsmarktontwikkelingen Drechtsteden bevolking niet-beroepsbevolking beroepsbevolking 300 arbeidsplaatsen werkzame beroepsbevolking werkloze beroepsbevolking woont/werkt in regio uitgaande pendel inkomende pendel Bronnen: CBS, Bedrijvenregister Drechtsteden, Lisa, bewerkingen en schattingen OCD Dat het met de werkgelegenheid in de Drechtsteden in 2011 slechter ging dan landelijk gemiddeld is consistent met recente cijfers van het CBS over de economische groei. Volgens voorlopige cijfers van het CBS kromp de economie van de Drechtsteden in 2010 met 1,6%. Daarmee liepen we flink uit de pas: landelijk was juist sprake van een groei met 1,6% en ook de buurregio s deden het beduidend beter. Omdat de arbeidsmarkt altijd vertraagd reageert, zien we dit terug in een bovengemiddelde daling van de werkgelegenheid in Die daling van de werkgelegenheid in 2011 komt overigens in dat jaar nog niet direct tot uitdrukking in sterk oplopende werkloosheid. Bedrijven en instellingen proberen de verminderde personeelsbehoefte altijd eerst zo veel mogelijk op te lossen met natuurlijk verloop. 29

34 Over 2011 groeide de regionale economie net als landelijk weer licht. In 2012 gaat de crisis ook niet aan de regio voorbij. De krimp (-1,5%) is volgens de eerste schattingen nog wat groter dan landelijk gemiddeld (-1%). Figuur 3.4 Economische groei (bbp) Drechtsteden, Rijnmond, Al waard/vijfhlnd en Nederland, Drechtsteden Al'waard/Vijfhlnd Groot Rijnmond Nederland Bron: CBS 3.3 Impact crisis: ontwikkelingen tot en met 1 e halfjaar 2013 in WW, Wwb, Nww en vacatures Tot begin 2012 was het effect van de laagconjunctuur op de arbeidsmarkt nog gering. In 2012 loopt de ontslagwerkloosheid (WW) onder invloed van de aanhoudende economische malaise echter snel op. Het aantal bij het UWV ingeschreven niet-werkende werkzoekenden (Nww) groeit navenant. Bij beide zet de stijging zich in het 1 e halfjaar van 2013 onverminderd voort. En nu is - anders dan in ook de Wwb aan het toenemen. De WW en Nww groeien in de regio het afgelopen anderhalf jaar harder dan gemiddeld. De Wwb groeide in 2012 nog minder gemiddeld, maar neemt in het 1 e halfjaar van 2013 licht bovengemiddeld toe. Over de hele periode sinds resulteert een groei van 11% (landelijk +10%). Figuur 3.5 Ontwikkeling WW, Wwb en Nww Drechtsteden, (eind juni) WW Wwb Nww Bronnen: SDD en UWV 30 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

35 Figuur 3.6 Ontwikkeling WW, Wwb en Nww Drechtsteden en Nederland, 2012 en 2013 (1 e halfjaar), % 40% 30% 20% 10% 0% WW Wwb Nww 2012 Drechtsteden 1e helft 2013 Drst 2012 Nederland 1e helft 2013 Ned Bronnen: SDD, UWV, CBS Tabel 3.2 Ontwikkeling WW, Wwb en Nww, Drechtsteden en Nederland, = 100 WW Wwb Nww Drst Ned Drst Ned Drst Ned Vacatures Net als landelijk uit de crisis en het verlies aan werkgelegenheid zich hier in de regio ook in een aanzienlijke daling van het aantal nieuw ingediende en openstaande vacatures. Stonden er bij bedrijven in de Drechtsteden via Werk.nl in het eerste halfjaar van 2011 gemiddeld aan het eind van de maand nog ruim vacatures open, in de 1 e helft van 2013 is dat gedaald tot minder dan de helft (figuur 3.7). In de 1 e helft van 2013 zette zich ook een forse daling in van het aantal nieuw ingediende vacatures. Daarbij was de ontwikkeling in het aantal ingediende vacatures in de Drechtsteden - net als in de regio Gorinchem - in 2012 nog wat gunstiger dan in de buurregio s Rijnmond en West-Brabant, maar in het 1 e halfjaar van dit jaar beduidend minder gunstig (figuur 8). Dat heeft zijn weerslag in het gemiddeld aantal openstaande vacatures, dat hier in de regio in het 1 e halfjaar ook relatief sterk is gedaald. Figuur 3.7 Ontwikkeling ingediende en openstaande vacatures Drechtsteden, gemiddelden per (eind van de) maand, 1 e halfjaar ingediend openstaand Bron: UWV 1e helft e helft e helft

36 Figuur 3.8 Vacatures UWV-Werk.nl, nieuw ingediend en openstaand, 1 e halfjaar t.o.v. 1 e halfjaar eerder nieuw ingediend openstaand Drechtsteden Gorinchem Rijnmond West-Brabant Nederland -50% -40% -30% -20% -10% 0% % -40% -30% -20% -10% 0% Bron: UWV Het marktaandeel van de Drechtsteden in het totaal aantal ingediende vacatures via Werk.nl is door deze ontwikkelingen - na een aanvankelijke stijging - recent gedaald. In het 2 e kwartaal van 2013 bedroeg dit aandeel 1,5%, tegen 2,1% in het 2 e kwartaal van Tabel 3.3 Ontwikkeling marktaandeel Drechtsteden in vacatures Werk.nl, % Bron: UWV 2 e kwart e kwart e kwart e kwart e kwart ,1% 2,9% 2,6% 2,8% 1,5% 3.4 Vooruitzichten regionale arbeidsmarkt Het Centraal Planbureau heeft recent zijn ramingen voor de Nederlandse economie wederom naar beneden bijgesteld. 20 Voor 2013 wordt nu een krimp verwacht van 1,25%, voor 2014 een bescheiden groei van 0,75%. Dit vertaalt zich in een verdere toename van de werkloze beroepsbevolking: +31% in 2013 en +9% in UWV WERKbedrijf is in zijn meest recente arbeidsmarktprognose nog wat optimistischer, maar daarin zijn de nieuwste CPB-cijfers nog niet verwerkt. 21 De UWV WERkbedrijf prognose komt op een krimp van het aantal banen met 0,8% in 2013 en 0,2% in In combinatie met een bescheiden groei van de beroepsbevolking resulteert dit in een toename van het aantal werkzoekenden in 2013 van 22% en in 2014 van 6%. Voor de Drechtsteden komen de verwachtingen rond deze gemiddelden uit. Voor de periode na 2014 verwacht het UWV licht herstel van de economie, gepaard gaande met een gemiddelde jaarlijkse groei van het aantal banen in de periode met 0,3% en een zeer bescheiden daling van het aantal werkzoekenden met gemiddeld 0,5% per jaar. Ook voor deze wat verder weg gelegen periode ligt de prognose voor de Drechtsteden rond het gemiddelde. Meer over (de vooruitzichten voor) de regionale arbeidsmarkt in de hoofdstukken 7, 8 en Persbericht CPB : Geactualiseerde CPB-raming UWV Arbeidsmarktprognose , met een doorkijk naar Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

37 4 Economische structuur en vestigingsklimaat 33

38 34 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

39 4 Economische structuur en vestigingsklimaat In dit hoofdstuk behandelen we de huidige economische structuur van de Drechtsteden. Daarbij vergelijken we de sectorstructuur met die van Nederland. Vervolgens zoomen we in op de verschillen in de sectorstructuur van Dordrecht, West-Alblasserwaard en de Zwijndrechtse Waard. Ook kijken we naar de omvang van de marktsector met de uitsplitsing naar klein-, midden- en grootbedrijf. We sluiten dit hoofdstuk af met een bespreking van het aanbod aan vestigingslocaties en het vestigingsklimaat in de Drechtsteden. 4.1 Economische structuur regio vergeleken De regio Drechtsteden kent vooral relatief veel werkgelegenheid in de bouw, de handel en transport. Daarnaast bieden ook de sectoren industrie en zorg en welzijn hier meer dan evenredig werk. Ruim de helft van de totale werkgelegenheid in de Drechtsteden bevindt zich in de industrie, bouw, handel en transport. Landelijk is dit 40%. De industrie in de Drechtsteden wordt vooral gedomineerd door de metaal-, machine- en transportmiddelenindustrie en in mindere mate door de voedingsmiddelen- en procesindustrie. De zakelijke dienstverlening is samen met de sectoren informatie/communicatie en financiële instellingen in de Drechtsteden ondervertegenwoordigd. In de regio is verder relatief minder werk in de sectoren landbouw/visserij, consumentverzorgende diensten en de overige kwartaire sector (overheid en onderwijs). Na analyse van de ontwikkeling van de werkgelegenheid gedurende de periode in de Drechtsteden in vergelijking met de landelijke ontwikkelingen hebben we kunnen vaststellen dat de sectorstructuur van de Drechtsteden nauwelijks ongunstiger is dan de landelijke sectorstructuur. Figuur 4.1 Verdeling werkgelegenheid naar sector , Drechtsteden versus Nederland landbouw en visserij industrie bouwnijverheid handel/reparatie vervoer/opslag horeca informatie/communicatie financiële instellingen zakelijke dienstverlening overheid onderwijs gezondheid en welzijn cultuur/recreatie/overige dienstverlening 0,2% 2,7% 14,2% 12,3% 10,8% 6,6% 19,3% 15,8% 7,0% 5,2% 2,0% 3,1% 1,8% 3,5% 1,3% 3,3% 13,5% 14,6% 4,7% 6,2% 5,7% 7,0% 17,3% 15,5% 2,3% 4,1% Drechtsteden Nederland Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden en Lisa 0% 10% 20% 30% 35

40 4.2 Subregionale profielen De subregio s binnen de Drechtsteden hebben allemaal hun eigen sectorstructuur (zie figuur 4.2). In Dordrecht is er relatief veel werkgelegenheid bij de overheid, onderwijs en de zorg. Opvallend is dat Dordrecht als centrumstad relatief minder werkgelegenheid heeft in de detailhandel. In West- Alblasserwaard zijn de sectoren industrie, bouw en detailhandel sterk vertegenwoordigd. In de Zwijndrechtse Waard geldt dat voor de groothandel en de zakelijke dienstverlening. Figuur 4.2 Verdeling werkgelegenheid in de Drechtsteden naar subregio en sector, 2012 Dordrecht West-Alblasserwaard landbouw en visserij industrie bouwnijverheid groothandel/reparatie detailhandel vervoer/opslag horeca informatie/communicatie financiële instellingen zakelijke dienstverlening 0,2% 13,8% 7,3% 10,1% 6,7% 6,3% 2,4% 2,1% 1,1% 12,3% 0,1% 16,5% 15,9% 12,8% 8,0% 7,6% 1,3% 1,6% 1,6% 12,4% overheid onderwijs gezondheid en welzijn cultuur/recreatie/overige dienstverlening 8,1% 6,9% 2,5% 20,3% 1,6% 4,1% 2,0% 14,6% 0% 10% 20% 30% 0% 10% 20% 30% Zwijndrechtse Waard Drechtsteden landbouw en visserij 0,3% 0,2% industrie bouwnijverheid groothandel/reparatie detailhandel vervoer/opslag horeca informatie/communicatie financiële instellingen zakelijke dienstverlening overheid onderwijs 11,9% 11,6% 14,9% 7,6% 7,6% 2,0% 1,4% 1,1% 17,5% 1,9% 5,2% 14,2% 10,8% 11,9% 7,3% 7,0% 2,0% 1,8% 1,3% 13,5% 4,7% 5,7% gezondheid en welzijn cultuur/recreatie/overige dienstverlening 2,4% 14,6% 0% 10% 20% 30% 2,3% 17,3% 0% 10% 20% 30% Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden 36 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

41 4.3 Grootbedrijf en MKB De grootste werkgever is de marktsector. Ruim 70% van de totale werkgelegenheid in de Drechtsteden bevindt zich bij bedrijven. Daarbinnen zijn personen werkzaam in het midden- en kleinbedrijf en ruim in het grootbedrijf. 22 Ten opzichte van Nederland hebben de Drechtsteden meer werkgelegenheid in de marksector. Met name het middenbedrijf is in deze regio sterk vertegenwoordigd Kengetallen bedrijfsleven in de Drechtsteden (per ) bedrijven kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf vestigingen en werkzame personen vestigingen en werkzame personen 235 vestigingen en werkzame personen 23 vestigingen en werkzame personen Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden Figuur 4.3 Verdeling werkgelegenheid over bedrijven en instellingen in de Drechtsteden en Nederland, 2012 Drechtsteden 38% 21% 12% 29% Nederland 41% 15% 13% 31% 0% 20% 40% 60% 80% 100% kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf publieke sector Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden en Lisa In de Drechtsteden zijn veruit de meeste ondernemingen uit het MKB actief in de zakelijke dienstverlening, net als landelijk een kwart van het aantal actieve ondernemingen binnen het MKB. Zij zorgen ook voor de meeste werkgelegenheid, 20% van de werkgelegenheid in het MKB. Deze sector herbergt een scala aan bedrijven, zoals administratiekantoren, ingenieurs- en architectenbureaus en schoonmaakbedrijven. Ook in de detailhandel, de groothandel en de bouw zijn relatief veel MKB-ondernemingen actief. Samen zijn deze vier sectoren goed voor bijna 70% van het aantal actieve ondernemingen en 65% van de totale werkgelegenheid in het MKB. Daarmee zijn deze sectoren in de Drechtsteden in het MKB sterker vertegenwoordigd dan landelijk (ruim 50%). 23 Een sector die in het MKB van de Drechtsteden duidelijk ondervertegenwoordigd is, is de financiële dienstverlening. 4.4 Aanbod vestigingslocaties De Drechtsteden telt in totaal 55 werklocaties, uitgesplitst in 4 zeehaventerreinen en 51 bedrijventerreinen. Samen hebben ze een totale oppervlakte van ruim hectare. Op acht ervan is nog ruimte direct beschikbaar (67 hectare). 22 kleinbedrijf: < 50 werkzame personen, middenbedrijf: werkzame personen, grootbedrijf: 250 werkzame personen. 23 Panteia, Kleinschalig Ondernemen 2013, mei

42 Figuur 4.4 Aanbod bedrijventerreinen in de Drechtsteden per (in ha) Alblasserdam 2,8 Dordrecht 57,4 Hendrik-Ido-Ambacht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht 9,7 0,0 9,7 8, Bron: IBIS Werklocaties Direct aanbod in de Drechtsteden (in hectare, per ) Alblasserdam: Polder Nieuwland (2,8 ha) Dordrecht: Amstelwijck (9,3 ha), Dordtse Kil III (21,8 ha), 1 e Merwedehaven/Oostpoort (16 ha) Hendrik-Ido-Ambacht: Antoniapolder (9,2 ha), Bedrijvenpark Langeweg (2 ha) Zwijndrecht: De Geer (2,2 ha), Bakestein (5,5) Bron: IBIS Werklocaties Landelijk vertoont de uitgifte van bedrijventerreinen sinds 2007 een dalende trend. Ten opzichte van 2007 is de uitgifte met bijna 60% teruggelopen. De markt voor bedrijventerreinen ondervindt momenteel grote gevolgen van de economische en financiële crisis. Als gevolg hiervan zijn bedrijven terughoudender geworden met investeringen in (nieuwe) bedrijfshuisvesting. Bedrijven stellen hun uitbreidings- of verhuisvraag uit. Ook de Drechtsteden ondervinden de gevolgen van de economische crisis. Sinds 2008 is er in de Drechtsteden in totaal 31,5 hectare uitgegeven, gemiddeld 5,3 per jaar. Mede als gevolg van de recessie zit de uitgifte in de afgelopen twee jaar daar ruim onder. Zoals in figuur 4.5 is te zien is er in het laatste jaar sprake van een lichte verbetering. Naast de uitgifte is in deze figuur ook het aanbod weergegeven. Duidelijk is dat door het toenemende aanbod en de lage uitgifte de markt voor bedrijventerreinen steeds ruimer is geworden. Een beeld dat ook in andere regio s is te zien Arcadis, IBIS Werklocaties, De stand van zaken in planning en uitgifte van werklocaties op 1 januari 2013 en de uitgifte in 2012, juni Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

43 Figuur 4.5 Ontwikkeling aanbod en uitgifte bedrijventerreinen in de Drechtsteden, (in ha) ,6 63,8 60,7 67,9 78,9 87,8 aanbod uitgifte ,8 5,6 2,8 1,1 7,9 9, Bron: IBIS Werklocaties De dalende uitgifte is niet alleen het gevolg van de crisis. Er lijkt ook sprake te zijn van een structurele verandering in ruimtevraag. De verwachting voor de (middel)lange termijn is dat de ruimtevraag van bedrijven blijft afnemen. 25 Een ontwikkeling die het gevolg is van een stabiliserende, later zelfs een afnemende, beroepsbevolking, veranderingen in arbeidsaanbod en arbeidsproductiviteit als gevolg van een minder hoog tempo van technologische vooruitgang, het invoeren van het nieuwe werken, verkantorisering en hogere ruimteproductiviteit. Met een stijgend aanbod aan bedrijventerreinen dreigt er een steeds groter worden disbalans tussen vraag en aanbod te ontstaan. Als gevolg van transformatie, uitplaatsing en verhuizing zal er zeker nog behoefte blijven bestaan aan nieuwe uitleglocaties. Alleen wordt daarin de vervangingsvraag steeds belangrijker. 4.5 Vestigingsklimaat Naast voldoende aanbod aan aantrekkelijke en aantrekkelijk geprijsde locaties voor bedrijfsvestiging zijn ook andere factoren belangrijk voor het vestigingsklimaat in de Drechtsteden. Voorbeelden zijn bereikbaarheid, aanwezigheid van voldoende en goed gekwalificeerde arbeid en een goede woonomgeving. De laatste wordt daarin steeds belangrijker. Om bewoners aan een regio te binden zijn de stedelijke voorzieningen cruciaal. Mede door de opkomst van internet is de bereidheid om op grotere afstand een baan te hebben toegenomen. De woonconsument heeft daardoor steeds meer keuze uit potentiële woonlocaties en wil de stedelijke voorzieningen veel dichter bij zijn huis dan zijn werk. Hoe staat het met de woonaantrekkelijkheid van de Drechtsteden? Volgens het onderzoek Beste woongemeente van Bureau Louter lijkt de woonaantrekkelijkheid van de Drechtsteden ten opzichte van andere Nederlandse gemeenten achteruit te gaan. Vier van de zes gemeenten (Dordrecht, Papendrecht, Sliedrecht en Zwijndrecht) zijn op de ranglijst fors gezakt. Alblasserdam is ongeveer gelijk gebleven en Hendrik-Ido-Ambacht is als enige gemeente op de ranglijst gestegen (zie figuur 4.6) Arcadis, IBIS Werklocaties, De stand van zaken in planning en uitgifte van werklocaties op 1 januari 2013 en de uitgifte in 2012, juni Bureau Louter (2013), Waar willen we wonen 2013? Overigens is niet duidelijk waar de daling op de ranglijst precies aan ligt. Bureau Louter geeft deze informatie niet zonder meer vrij. 39

44 Figuur 4.6 Positie Drechtsteden in beste woongemeente Alblasserdam 174 Dordrecht 294 Hendrik-Ido-Ambacht Papendrecht Sliedrecht 243 Zwijndrecht 312 Toelichting: hoe hoger, hoe slechter Bron: Bureau Louter Op de woonaantrekkelijkheid van Atlas voor gemeenten staat Dordrecht te midden van de 50 grootste gemeenten van Nederland op een 20 e plek, voor het eerst sinds jaren iets gezakt. 27 In 2011 heeft Atlas voor gemeenten een regiofoto gemaakt van de Drechtsteden. 28 Deze foto biedt inzicht in hoe Dordrecht, de omliggende gemeenten en de Drechtsteden als geheel op diverse gebieden presteren ten opzichte van het gemiddelde van vergelijkbare stedelijke regio s in Nederland. Uit deze regiofoto blijkt dat vooral het woonklimaat in de Drechtsteden minder gunstig is dan in de stadsgewesten waarmee de Drechtsteden vergeleken zijn. Ook is één van de conclusies dat de aantrekkingskracht van de Drechtsteden op verhuizende huishoudens lager is dan de gemiddelde aantrekkingskracht van vergelijkbare stedelijke regio s in Nederland. Dit komt volgens dit onderzoek door een benedengemiddelde kwaliteit van de woningvoorraad, leefbaarheid in de woonomgeving en het stedelijke voorzieningenniveau in de Drechtsteden. De gemeenten in de regio profiteren onvoldoende, of in ieder geval minder dan in andere vergelijkbare regio s, van de aanwezigheid van een aantrekkelijke centrumstad. Een aantrekkelijke centrumstad met een royaal en goed bereikbaar aanbod van stedelijke voorzieningen is namelijk van wezenlijk belang voor de concurrentiepositie van dergelijke gemeenten op de woningmarkt. 27 Atlas voor gemeenten, Atlas voor gemeenten 2013 de 50 grootste gemeenten van Nederland op 50 punten vergeleken, mei Atlas voor gemeenten, Foto Regio Drechtsteden, Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

45 5 Ontwikkelingen in de werkgelegenheid 41

46 42 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

47 5 Ontwikkelingen in de werkgelegenheid Hoe heeft de werkgelegenheid zich in de Drechtsteden ontwikkeld? En hoe verhoudt zich dat tot de landelijke ontwikkelingen? In hoofdstuk 3 zagen we al dat de regio het in de jaren 2008 tot en met 2010 beter deed dan landelijk gemiddeld, maar in 2011 minder goed. In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de ontwikkelingen in de werkgelegenheid in de Drechtsteden en in de drie subregio s. Daarbij zoomen we in op de verschillende sectoren. In hoofdstuk 6 besteden we apart aandacht aan de speerpuntsectoren in deze regio: maritieme cluster, vrijetijdseconomie en de zorgsector. Bron voor de cijfers over de ontwikkeling van de werkgelegenheid is het Bedrijvenregister Drechtsteden en de daaraan verbonden werkgelegenheidsenquête. Er zijn cijfers beschikbaar tot en met 2011, over 2012 nog niet. De peildatum is telkens 1.1. Daar waar we de aanduiding gebruiken, bedoelen we de ontwikkeling tussen en Totale werkgelegenheidsontwikkeling vergeleken De economische crisis heeft in de Drechtsteden in 2011 geresulteerd in een krimp van de werkgelegenheid. Per bedraagt het aantal werkzame personen in de Drechtsteden Dit zijn er minder dan begin Hiermee is de werkgelegenheid gedurende 2011 met 1,7% gedaald, terwijl in de jaren ervoor de werkgelegenheid nog toenam. Na jaren waarin de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de Drechtsteden gunstiger was dan landelijk, is de meest recente daling in de Drechtsteden zelfs sterker dan landelijk (-0,7%, zie figuur 5.1). Sinds 2008 blijft er voor de Drechtsteden nog een kleine groei van 0,2% over, tegenover een landelijke krimp van meer dan 1%. Figuur 5.1 Ontwikkeling totale werkgelegenheid, Drechtsteden Nederland Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden en Lisa Ook het aantal vestigingen is in de Drechtsteden het laatste jaar duidelijk afgenomen, begin 2012 waren er 529 vestigingen minder dan het jaar ervoor. In de jaren ervoor zagen we het aantal vestigingen voortdurend stijgen (zie figuur 5.2). De daling van het aantal vestigingen in de Drechtsteden komt niet overeen met het landelijk beeld waar het aantal nog steeds, weliswaar minder snel, toeneemt. Over de hele periode ontloopt de groei van het aantal vestigingen in de Drechtsteden en Nederland elkaar niet veel. 43

48 Figuur 5.2 Ontwikkeling aantal vestigingen, Drechtsteden Nederland Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden en Lisa Binnen de Drechtsteden is de ontwikkeling van de werkgelegenheid in West- Alblasserwaard opvallend. Sinds 2008 is de werkgelegenheid daar fors gegroeid, maar ook in het laatste jaar is er nog sprake van groei. Dit geldt voor alle drie gemeenten. Dit in tegenstelling tot Dordrecht en de Zwijndrechtse Waard waar de werkgelegenheid over de hele periode én in het laatste jaar is gekrompen. Figuur 5.3 Groeipercentage werkzame personen, per subregio (%) Dordr echt -2,1% -3,1% -West 0,6% A lblasserwaard Zwijndrechtse Waard -3,6% -2,6% 8,5% Drechtsteden -1,7% 0,2% -5% 0% 5% 10% Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden De gunstigere werkgelegenheidsontwikkelingen in de West-Alblasserwaard zijn ook terug te zien in de economische prestaties van Bureau Louter. Jaarlijks vergelijkt Bureau Louter de economische prestaties van alle gemeenten. In dit onderzoek 29 worden alle ruim 400 Nederlandse gemeenten beoordeeld op structurele kenmerken ( huidige situatie ) en indicatoren voor economische groei ( ontwikkeling ), zoals de omvang en ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen (onderscheiden naar tien economische sectoren), de omvang en ontwikkeling van de toegevoegde waarde, het aantal starters (ook onderscheiden naar economische sectoren) en ontwikkelingen op het gebied van bedrijfsonroerend goed (bedrijventerreinen en kantoren). Dit resulteert in een gemiddeld rapportcijfer voor het economisch presteren. Onderstaande figuur presenteert de rapportcijfers voor het economisch presteren van de Drechtsteden in Van de zes gemeenten hebben Alblasserdam en Sliedrecht vorig jaar het best gepresteerd, gevolgd door Dordrecht. Deze gemeenten staan binnen de top 100. Alle drie gemeenten in West-Alblasserwaard hebben beter gepresteerd dan het jaar ervoor. Dit geldt niet voor de gemeenten in de Zwijndrechtse Waard en Dordrecht. Vooral voor Dordrecht is de daling opvallend. Gevolg is dat Dordrecht naar de 90 e positie is 29 Economische toplocaties 2013, Bureau Louter, Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

49 afgezakt (in 2011 nog op de 69 e positie). Gemiddeld is het rapportcijfer voor de hele Drechtsteden vrijwel gelijk gebleven (6,86 in 2011, 6,85 in 2012). Kortom, als regio presteren de Drechtsteden gelijk aan het vorige jaar, maar binnen de Drechtsteden zien we een duidelijk verschuiving. Figuur 5.4 Rapportcijfer en positie economische prestaties Drechtsteden, 2011 en 2012 Alblasserdam Dordrecht Hendrik-Ido-Ambacht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Drechtsteden 7,42 (25) 6,91 (90) 6,08 (294) 6,60 (158) 7,36 (30) 6,72 (127) 6, Bron: Bureau Louter Marktsector Eerder in dit hoofdstuk zagen we in de Drechtsteden sinds 2008 een lichte stijging van de werkgelegenheid, maar met een duidelijke daling in Hoe heeft de marktsector zich daarbinnen ontwikkeld? Naast de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid is in figuur 5.5 de ontwikkeling in de marksector weergegeven. Tot 2011 zien we in de marktsector een gunstigere ontwikkeling van de werkgelegenheid dan gemiddeld, daarna neemt de werkgelegenheid in de marktsector net zo veel af als de totale werkgelegenheid. De daling van de werkgelegenheid in het laatste jaar zien we duidelijk terug in het MKB. Vooral in het kleinbedrijf (< 50 werkzame personen) is de werkgelegenheid in 2011 fors afgenomen. Eerder zagen we al een krimp bij het middenbedrijf ( werkzame personen). Opvallend is de ontwikkeling van de werkgelegenheid in het grootbedrijf. De stijging in 2008 komt door toetreding van vijf bestaande bedrijven tot het grootbedrijf, maar ook in de periode daarna zien we toch een gunstige ontwikkeling van de werkgelegenheid in het grootbedrijf. Figuur 5.5 Ontwikkeling groot-, midden- en kleinbedrijf in de Drechtsteden, (per 1.1) kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf totale marktsector Drechtsteden Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden 45

50 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid In de periode is in de Drechtsteden het aantal vestigingen tot 2011 per saldo elk jaar toegenomen. Per saldo nam ook steeds de werkgelegenheid toe. In 2011 is het aantal vestigingen duidelijk afgenomen en ook de werkgelegenheid daalde. Maar hoe zit het nu precies? Doordat er nieuwe bedrijven worden opgericht en bedrijven worden opgeheven treedt er verandering in de werkgelegenheid op. Verandering in de werkgelegenheid treedt ook op doordat bestaande bedrijven groeien of krimpen. Figuur 5.6 geeft aan welke gevolgen de bedrijvendynamiek heeft gehad voor de werkgelegenheid in de Drechtsteden. Tot en met 2010 zien we steeds meer nieuwe werkgelegenheid als gevolg van nieuwvestiging of oprichting dan wat er aan werkgelegenheid verloren gaat als gevolg van opheffing of vertrek. Vanaf 2011 verandert dit. Het grote negatieve verschil tussen nieuwe werkgelegenheid als gevolg van nieuwe bedrijvigheid en het verlies als gevolg van opheffing en vertrek van bedrijven, in combinatie met ook nog eens een, weliswaar geringe, krimp bij bestaande bedrijven, heeft in het laatste jaar uiteindelijk geresulteerd in een fors verlies aan werkgelegenheid. Figuur 5.6 Ontwikkeling van werkgelegenheid in de Drechtsteden door nieuwvestiging/ oprichting, opheffing/vertrek en krimp/uitbreiding opheffing/vertrek nieuwvestiging/ oprichting uitbreiding/ krimp Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden Een groot deel van de nieuw opgerichte bedrijven zijn startende ondernemers. Zij zijn belangrijk voor de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Landelijk gezien komt driekwart van de groei van de werkgelegenheid voor rekening van de snelle groeiers. 30 De regio Drechtsteden telde in startende ondernemers, een daling van 1,7% ten opzichte van Voor het eerst sinds 2009 een daling. Ook in Nederland is het aantal startende ondernemers afgenomen, zelfs nog veel sterker dan in de Drechtsteden. In Nederland daalde het aantal met 15%. De sterke daling van de werkgelegenheid in de Drechtsteden in 2011 (zie figuur 5.6) lag dus niet aan het aantal starters (toen nog een groei). De forse groei van het aantal startende ondernemers in de Drechtsteden en landelijk sinds 2009 is vooral het gevolg van de groei van het aantal zzp-ers. Landelijk is het aandeel zzp-ers binnen de startende ondernemers de afgelopen jaren sterk toegenomen. In 2008 kon nog 89% van de starters als zzp-er 31 worden aangemerkt, in 2012 is dit gestegen naar 96%. 32 De economische crisis heeft velen naar een zelfstandig ondernemerschap gedreven. De daling van het aantal starters in het afgelopen jaar komt door de druk op de arbeidsmarkt. In de Drechtsteden tellen we begin 2012 ruim zzp-ers. 30 Panteia, Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid , juli Uitgaande van een brede definitie: alle startende ondernemers met 1 of minder werkzame personen. 32 Kamer van Koophandel Nederland, Startersprofiel 2012, januari Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

51 Figuur 5.7 Ontwikkeling aantal starters, Drechtsteden Nederland Bron: Kamer van Koophandel 5.2 Ontwikkeling werkgelegenheid in sectoren In de vorige paragraaf zagen we voor de Drechtsteden een duidelijke krimp van de werkgelegenheid in het laatste jaar en nog een lichte groei in de periode vanaf Hoe heeft de werkgelegenheid zich ontwikkeld in de verschillende sectoren? Figuur 5.8 geeft hiervan een overzicht. In het laatste jaar (2011) is de krimp van de werkgelegenheid in vrijwel alle sectoren terug te zien. Alleen bij de overheid is het aantal werkzame personen nog licht toegenomen. De landbouw en visserij even buiten beschouwing gelaten (vanwege geringe werkgelegenheid in deze sector) is de werkgelegenheid in 2011 het meest afgenomen in de sector cultuur/recreatie/overige dienstverlening, de bouw, de horeca en de zakelijke dienstverlening. Figuur 5.8 Groeipercentage werkzame personen Drechtsteden, per bedrijfstak (%) landbouw en visserij industrie bouwnijverheid groothandel detailhandel/reparatie vervoer/opslag horeca informatie/communicatie financiële instellingen zakelijke dienstverlening overheid onderwijs gezondheid en welzijn cultuur/recreatie/overige dienstverlening totaal -18,8% -16,4% -5,6% -0,5% -3,6% -4,9% -3,3% -0,1% -1,4% -0,6% 0,2% 0,4% 2,9% -3,9% 9,7% -2,9% 5,4% -1,8% -3,4% 6,2% 0,7% -2,6% -2,4% -5,4% -0,4% 3,9% -8,7% -3,9% -1,7% 0,2% Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden -20% -10% 0% 10% 20% 47

52 In veel sectoren zien we, ondanks het verlies aan werkgelegenheid in 2011, toch nog een groei over heel de periode (zie ook figuur 5.7). Dit is vooral zo in de horeca, de zakelijke dienstverlening, informatie/communicatie en de zorg. De krimp van de werkgelegenheid in bijna alle sectoren in het laatste jaar is ook het landelijke beeld (zie figuur 5.9). Wel zien we in de Drechtsteden in veel sectoren een krimp die sterker is dan landelijk. Alleen in de sectoren horeca en gezondheid/welzijn was er landelijk in 2011 nog sprake van een groei van de werkgelegenheid. Het omgekeerde zien we bij de overheid: een lichte groei nog in de Drechtsteden, krimp landelijk. Vooral in de sector cultuur/recreatie/overige dienstverlening, de bouw, de horeca, informatie/communicatie, de zakelijke dienstverlening en het onderwijs ontwikkelde de werkgelegenheid zich hier in 2011 minder gunstig dan landelijk gemiddeld. Figuur 5.9 Groeipercentage werkzame personen , Drechtsteden versus Nederland landbouw en visserij industrie bouwnijverheid handel/reparatie vervoer/opslag horeca informatie/communicatie -5,6% -3,1% -0,5% -1,3% -4,9% -4,1% -0,6% -0,3% -0,6% -2,1% -3,9% -2,9% -0,4% 0,3% financiële instellingen -1,6% -1,8% Drechtsteden zakelijke dienstverlening -3,4% -0,1% Nederland overheid -1,9% 0,7% onderwijs -2,4% 0,0% gezondheid en welzijn -0,4% 1,1% cultuur/recreatie/overige dienstverlening -8,7% 0,0% totaal -1,7% -0,7% Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden -10% -5% 0% 5% 10% Zoals we in de vorige paragraaf hebben gezien heeft de werkgelegenheid in de Drechtsteden zich over de hele periode tussen en gunstig ontwikkeld: een lichte groei (+0,2%) in de Drechtsteden tegenover een krimp landelijk (-1,1%). De gunstigere ontwikkeling in veel sectoren in deze regio is hiervoor de belangrijkste verklaring 33. Figuur 5.10 laat zien in welke sectoren de werkgelegenheid in de Drechtsteden zich gunstiger respectievelijk ongunstiger heeft ontwikkeld. Ondanks verlies aan werkgelegenheid deden de Drechtsteden het over deze hele periode bezien relatief beter in de sectoren industrie en bouw. 33 Het effect van een andere sectorstructuur in de Drechtsteden ten opzichte van de landelijke structuur is vrijwel nihil. 48 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

53 In de handel, vervoer/opslag, informatie/communicatie is de werkgelegenheid in de Drechtsteden gegroeid, terwijl deze sectoren in Nederland zijn gekrompen. In de horeca en de zakelijke dienstverlening is de groei in deze regio groter dan landelijk. De Drechtsteden doen het relatief slecht in de financiële sector en de overheid (meer krimp dan landelijk), in het onderwijs en de sector cultuur/recreatie/overige dienstverlening (krimp tegenover landelijke groei) en de zorg (minder groei dan landelijk). Figuur 5.10 Sectoren die het in de Drechtsteden en die het in in relatief goed deden relatief slecht deden industrie / energie financi ële instellingen bouwnijverheid handel / reparatie overheid vervoer / opslag onderwijs horeca informatie / communicatie gezondheid en welzijn zakelijke dienstverlening totaal cultuur/ recreatie/overige dienstverlening Nederland -15% -10% -5% 0% 5% 10% Drechtsteden -15 % Nederland -10 % -5% 0% 5% 10 % Drechtsteden Landbouw en visserij vanwege geringe betekenis voor de regio niet opgenomen. Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden en Lisa Subregio s In het vorige hoofdstuk zagen we tussen West-Alblasserwaard, Zwijndrechtse Waard en Dordrecht duidelijke verschillen in de sectorstructuur, en eerder in dit hoofdstuk ook opvallende verschillen in de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid in deze drie subregio s. In West-Alblasserwaard heeft de werkgelegenheid zich sinds 2008, en ook in het laatste jaar, gunstiger ontwikkeld dan in de twee andere subregio s. Hieronder zoomen we per subregio in op de ontwikkeling van de verschillende sectoren (zie ook figuur 5.11). West-Alblasserwaard In vergelijking met de hele Drechtsteden en de twee andere subregio s zien we voor West-Alblasserwaard meer sectoren waarin de werkgelegenheid is gegroeid. En daar waar sprake is van krimp, is deze krimp kleiner dan gemiddeld. Heel opvallend is de ontwikkeling van de zakelijke dienstverlening en de zorg. Sinds 2008 is de werkgelegenheid in deze sectoren met meer dan 20% gegroeid. Verder ontwikkelt deze regio zich goed in de sectoren industrie/delfstoffen/energie, bouw, groothandel en vervoer/opslag. Zwijndrechtse waard In deze regio is de werkgelegenheid in 2011 in bijna alle sectoren gekrompen. Ook over hele periode vanaf 2008 zien we voor de meeste sectoren een krimp. Drie dienstverlenende sectoren vormen een uitzondering: zakelijke dienstverlening, zorg en cultuur/recreatie/overige dienstverlening. Deze sectoren hebben zich gunstiger ontwikkeld dan gemiddeld in de Drechtsteden. Ook de detailhandel heeft zich in deze regio relatief goed ontwikkeld. 49

54 Figuur 5.11 Ontwikkeling werkgelegenheid in de Drechtsteden naar subregio en sector, Dordrecht West-Alblasserwaard industrie bouwnijver heid groothandel detailhandel/ repar atie vervoer/opslag horeca infor matie/communicatie financi ële instellingen zakelijke dienstverlening over heid onderwijs gezondheid en welzijn cultuur/recreatie/overige dienstverlening totaal -9,5% -8,8% -14,8% 2,0% 6,3% -1,8% -1,1% -4,7% 3,7% -6,1% 22,3% -4,3% 21,0% 0,2% -11,7% -2,8% -3,9% 0,7% 0,6% -3,1% -5,8% -1,2% -3,6% -14,1% -7,8% -2,1% -3,1% 2,7% 9,5% -1,5% 6,7% 3,3% 8,0% -1,1% 1,5% 4,2% 5,4% -4,8% -7,7% -3,6% -9,5% -4,9% 2,8% 2,5% 22,0% 1,5% -16,1% -2,8% -2,1% 3,9% 21,7% -0,8% -6,4% 0,6% 8,5% % -15% 0% 15% 30% -30% -15% 0% 15% 30% Zwijndrechtse Waard Drechtsteden industrie bouwnijver heid groothandel detailhandel/ repar atie vervoer/opslag horeca infor matie/communicatie financi ële instellingen zakelijke dienstverlening over heid onderwijs gezondheid en welzijn cultuur/recreatie/overige dienstverlening totaal -5,1% -9,1% -5,8% -2,2% -6,4% -13,9% -1,1% -1,6% 1,9% 0,8% -3,6% -3,0% -6,2% -11,8% -2,8% -2,8% 10,2% 0,2% -12,6% 0,5% -7,7% -3,5% 7,6% -3,5% 10,2% -3,6% -2,6% -0,5% -3,6% -4,9% -3,3% -0,1% -1,4% -0,6% -3,9% -2,9% -1,8% -16,4% -3,4% -2,6% -2,4% -5,4% -0,4% -8,7% -3,9% -1,7% 0,2% 0,4% 2,9% 9,7% 5,4% 6,2% 0,7% 3,9% 0,2% Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden -30% -15% 0% 15% 30% -30% -15% 0% 15% 30% 50 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

55 Dordrecht In Dordrecht zien we bijna hetzelfde beeld als in de Zwijndrechtse Waard. Veel sectoren zijn het laatste jaar gekrompen. Alleen in de industrie en groothandel is de werkgelegenheid gegroeid. Ondanks krimp in 2011 zien we over de hele periode toch een gunstige ontwikkeling in de horeca en de informatie/communicatie. Een relatief groot verlies aan werkgelegenheid is er in de bouw en in de sector cultuur/ recreatie/overige dienstverlening. Deze laatste is echter maar een kleine sector. 5.3 Groei op bedrijventerreinen en elders Bijna de helft van de werkgelegenheid in de Drechtsteden bevindt zich op bedrijventerreinen. Mede dankzij de beschikbaarheid van voldoende ruimte voor nieuwe bedrijvigheid op een aantal hoogwaardige bedrijventerreinen in de regio neemt het aandeel werkgelegenheid op bedrijventerreinen in de totale werkgelegenheid steeds meer toe. De werkgelegenheid op de bedrijventerreinen is het afgelopen jaar weliswaar gekrompen, maar minder dan de totale werkgelegenheid. Over de periode sinds 2008 is de werkgelegenheid op bedrijventerreinen zelfs duidelijk toegenomen tegenover een lichte groei over het totaal. Figuur 5.12 Ontwikkeling werkgelegenheid in de Drechtsteden, totaal en op bedrijventerreinen totaal -1,7% 0,2% op bedrijventerreinen -0,8% 2,1% elders -2,4% -1,4% Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden -4% -3% -2% -1% 0% 1% 2% 3% 4% Figuur 5.13 geeft een overzicht van de bedrijventerreinen in de Drechtsteden waarop de werkgelegenheid sinds 2008 het meest is gegroeid en de bedrijventerreinen met de grootste krimp. Met uitzondering van Dordtse Kil III en Amstelwijck (beide in Dordrecht) zijn het vooral bedrijventerreinen in West- Alblasserwaard waar de werkgelegenheid het meest is gegroeid. Grootste verliezers zijn verouderde bedrijventerreinen in Dordrecht en Zwijndrecht. Figuur 5.13 Bedrijventerreinen met de meeste winst en met het meeste verlies aan werkgelegenheid, Oosteind/Ketelhaven Dordtse Kil III Amstelwijck Polder Het Nieuwland-Al Stationspark Noordhoek Dordtse Kil I 1e Merwedehaven Louterbloemen De Geer Schotmanterrein Bron: Bedrijvenregister Drechtsteden

56 52 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

57 6 Speerpuntsectoren: maritieme cluster, zorg en welzijn en vrijetijdseconomie 53

58 54 Monitor Economie en Arbeidsmarkt Drechtsteden 2013

59 6 Speerpuntsectoren: maritieme cluster, zorg en welzijn en vrijetijdseconomie De maritieme cluster, de sector zorg en welzijn en de vrijetijdseconomie zijn speerpunten van het economische beleid van de regio. Om die reden een breed ingestoken apart hoofdstuk over de (regionale) situatie en ontwikkelingen in deze sectoren. 6.1 De maritieme cluster De regio Drechtsteden (inclusief Nieuw-Lekkerland en Graafstroom) is na Rotterdam en Amsterdam het derde maritieme knooppunt van Nederland. Er zijn circa 870 maritieme bedrijven gevestigd, met werkzame personen. Voor de Drechtsteden in enge zin gaat het om minstens 820 bedrijven met werkzame personen. Dit is 7,3% van de totale werkgelegenheid in de Drechtsteden. Ter vergelijking: dit is even groot als de hele sector detailhandel in de regio en beduidend groter dan bijvoorbeeld de hele overheidssector (4.700 werkzame personen) of de onderwijssector (6.000 werkzame personen). 34 Landelijk is de maritieme cluster goed voor (cijfers 2011): - 31,6 mld productiewaarde (22,3 mld direct, 9,3 mld indirect) - 13,9 mld toegevoegde waarde (10,1 mld direct en 3,8 mld indirect) bedrijven banen ( direct en indirect) - exportquote 64% (5,5% totale Nederlandse export) In de maritieme cluster worden 11 deelsectoren onderscheiden. Voor de Drechtsteden zijn naast de binnenvaart vooral de maritieme maakindustrie (scheepsbouw, maritieme toeleveranciers, maakgedeelte off-shore) en de waterbouw van belang. 34 OCD (2011), Economische betekenis maritieme cluster Drechtsteden in cijfers 55