Nederlands Elektronica- en Radiogenootschap

Transcriptie

1 Tijdschrift van het DEEL 28 No Nederlands Elektronica- en Radiogenootschap

2 338 Deel 28 - No IN MEMORIAM PROF. DR. K. S. KNOL O p zondag 15 d ecem b er 1963 o v erleed op 55-jarige leeftijd Prof. D r. K. S. K nol, h o o g leraar in de elek tro nica aan de T echnische H o g esch o o l te E in d h o v en. V a n a f de stich tin g h eeft hij to t de s ta f van deze H o g esch o o l b eh o o rd en h a a r snelle groei is m ede m ogelijk g e m a a k t d o o r zijn w e rk k ra c h t en to ew ijding. H e t o n d erw ijs in de e le k tro n ic a te E in d h o v en zal nog lang de sporen dragen van w a t hij begonnen is. D e N ed erlan d se w eten schap verloor in hem een onderzoeker, die alom bekendheid v erw ierf bij vakgenoten om zijn nauw gezette m eetm ethodiek. Hij begon zijn w e ten sch ap p elijk e lo o p b a a n te G ro n in g en. Zijn studie a a n de R ijk s-u n iv e rsite it a ld a a r slo o t hij in 1934 a f m et een d isserta tie over verstrooiing van rö n tg en strale n aan k ris ta l len. D a a rn a hield hij zich bezig m et o n d erzo ek van k u n stm atig e ra d io a c tiv ite it, w a a rv a n enkele a rtik e le n in Phj^sica getuigen. D it leidde e r toe d a t hij d a a rn a gelegenheid k reeg enige tijd te w e rk e n a a n h e t M a x P la n c k In s titu u t te B erlijn bij L ise M e itn e r. In 1937 kw am hij op h et P h ilip s N a tu u rk u n d ig L a b o ra to riu m. D a a r h e e ft hij zi ch voornam elijk bezig gehouden m et m etingen op h e t gebied d e r h oogste fre q u en tie s. A anvan k elijk w a s d it h et m eter- en dm -gebied. Z ijn m etingen van im p ed an ties en verm ogens in h e t dm -gebied, m etingen die nu nog ste e d s m oeilijk zijn, gelden als bij zo n d er n au w k eu rig. B ek ijk t m en de lange lijst van zijn p u b lik a tie s d an ziet m en d a t zijn w e rk z aam h eid zich. m et de algem ene v o o ru itg an g in de tech n iek geleidelijk v e rp la a ts te n a a r h et cm -gebied. W a t hem d a a rb ij v o o ra l in te re sseerd e w a re n de tra n sm issie sy ste m e n en hun fysisch e v e rk la rin g, te rw ijl hij tev en s, en la te r ste e d s m eer en m eer, zijn a a n d a c h t ric h tte op ruis en ruism etingen, ja re n la n g is hij in h e t la b o ra to riu m de ru issp e c ia list g e w e e st to t w ie m en zich kon rich ten om ra a d als men een ru is fa c to r w ilde m eten of als m en w e e r eens v a stlie p m et h e t beg rip ruis. D e g a so n tla d in g sru isb ro n n e n b ra c h te n hem d aarb ij ook op h e t gebied van de p lasm afy sica. Z ijn ijking van zo n b ro n m et b eh u lp van een h ete dem ping is een zeer mooi v o o rb eeld van de to e p a ssin g van fysische m eettech n iek en in de e le k tro n ic a. E en v o o rb eeld van h e t om gekeerde, d a t eveneens veel a a n d a c h t h eeft g etro k k e n, is zijn m eting van de ru is van su p ra g e le id e rs. In 1957 volgde zijn benoem ing to t h o o g leraar aan de T echnische H o g esch o o l te E in d h o v en v o o r h e t o n d erw ijs in de u ltra - kortegolf-techniek, een voor de hand liggende benoem ing gezien

3 In memoriam Prof. Dr. K. S. Knol 339 zijn w e rk z a a m h e d e n v an de d a a ra a n v o o ra fg a a n d e ja re n en h e t n iveau w a a ro p deze zich h a d d e n bew ogen. D a t h e t tem po van zijn w e te n sc h a p p e lijk w e rk to en v erm in d erd e is begrijpelijk gezien de z w a re ta a k van h e t o p b o u w en v an h e t o nderw ijs, zoals p ra k tic a in rich ten, elk ja a r w e e r nieu w e colleges v o o rb e re id e n enz. D eze ta a k h e e ft hij m et liefde en to ew ijd in g v erv u ld. A ls a d v ise u r van de studen ten bij de bepaling van het individuele stu d iep ro gram m a h e e ft hij vele stu d e n te n a a n zich v erp licht. D e opbouw - p erio d e w a s nu afg eslo ten en h e t w e ten sch ap p elijk e w e rk in zijn g ro ep w a s goed op gang gekom en. O p d it p u n t is zijn leven, v o o r ons b e se f te vroeg, afg eb ro k en. A ls w e zijn w e ten sch ap p elijk e lo o p b a a n b ek ijken d an kunnen w e n iet a n d e rs zeggen d a n d a t deze z e e r succesvol is g ew eest. D it alles ging hem n ie t v an zelf af, m a a r hij m oest e r h a rd v oor w e rk e n. H ij is d a a rb ij ste e d s een goed collega g e w e e st, die a ltijd k la a r sto n d om hulp of r a a d te geven als d a a ro p een b ero e p g e d a a n w e rd. H ij sp a a rd e a n d e re n zijn k ritie k niet, m a a r m en w is t van hem d a t deze a ltijd o p b o u w en d b ed o eld w a s. D o o r die m ildheid in zijn om gang m et a n d e re n en d o o r zijn rijk gevoel v o o r hum or zal hij v o o ra l in onze h erin n erin g blijven. W ie hem als vriend had m ocht zich gelukkig prijzen. H. G ro en d ijk

4

5 Deel 28 - No Omroepstudio s door P. A. L Huydts*) Inleidende voordracht voor de Studiodag, gehouden te Hilversum op 27 november 1962, voor het N ederlands Akoestisch G enootschap en het N ederlands Radiogenootschap. Summary A su rv ey is given o f the activ ities o f the T ech n ical D e p a rtm e n t o f the N e th e rla n d s B ro a d c a stin g U nion (N R U ), w ith re g a rd to the to ta lity of sound studio s and th e ir m u tu al connection. T he im p o rtan ce of a M.ainco ntro lro o m system fo r the p ro g ram m e -co n tin u ity as it is ap p lied by the N R U, is b ro u g h t fo rw a rd. A tte n tio n is called to the sp ecial conditions th a t have to be m et w hen designing controlroom s for stereophonic re p ro duction. E xtension of the existing studiobuildings and construction of several new auxiliary buildings is m entioned. 1. Taak van de Technische Dienst van de NRU H e t b e h o o rt o.a. to t de ta a k van de T echnische D ie n s t van de N e d e rla n d sc h e R a d io -U n ie, alle studiogebouvven, w elke ten d ien ste s ta a n v an de geluidsom roep, te o n d erh o u d en en deze ste e d s zoveel m ogelijk in o vereenstem m in g te b ren g en m et de n ieu w ste s ta n d v an de tech niek. D it g eld t v o o r de g eb ouw en zelf, m aar v o o ra l ook v o o r de om roeptechnische in sta lla tie s van de stu d io s, de controlekam ers en de opneem kam ers (= reg istratiek am ers). Z o w e l in b o u w tech n isch als in elek tro n isch opzicht m oet de sta f van de Technische D ien st zich derhalve grondig georiënte e rd houden en e r v o o r zorgen, d a t de o u tillag e u p -to -d a te blijft. V o o r d it doel s ta a n te r b esch ikking een onderzoekingsla b o ra to riu m, een o n tw e rp b u re a u, een b o u w b u re a u, w e rk p la a tse n en een m eet- en o n d erh o u d sd ie n st. *) N ederlandse R adio Unie, Technische D ienst.

6 342 P. A. L Huydts O fsch o o n ook de b ed iening v an de elek tro n isch e in s ta lla tie s van de studio 's aan veranderingen onderhevig is (de p ro g ram m a's en de w ijze, w a a ro p zij tech n isch w o rd e n v e rw e rk t, o n d e r g aan d o o rlo p en d verfijningen en geven aan leid in g to t w ijzigingen in de w erk m eth o d en ), zijn h e t de g eb o u w en en de in s ta lla tie s zelf, die op h e t p u n t v an v ern ieu w in g de m eeste a a n d a c h t v rag en. N a h e t einde v an de tw e e d e w e re ld o o rlo g v e rk e e rd e een deel v an de stu d io g eb o u w en en van de a p p a ra tu u r in een d e p lo ra b e le to e sta n d. E r w a s tijd en s de b e z e ttin g ro o fb o u w gepleegd op behuizing en m ate rie el, n ie u w b o u w p la n n e n w a re n blijven liggen (en w aren inm iddels verouderd ) en de b ez etter had niet geschroom d, in v e n ta ris en in stru m e n ta riu m g ed eeltelijk w eg te v oeren. A ankoop v an nieu w e a p p a r a tu u r in h e t b u ite n la n d w a s slech ts m o n d jesm aat m ogelijk w egen s g e b re k a a n h a rd e v a lu ta ; u itb e sted in g v an in sta lla tie -o p d ra c h te n s tra n d d e op onm ogelijk lange lev e rtijd en, zo de in d u strie a l b ereid w a s h e t fa b ric e re n v an omro ep tech n isch e o u tillag e te r h a n d te n em en; de a a n m a a k van de te o n tw e rp e n in s ta lla tie s zou im m ers to t slech ts enkele stu k s b e p e rk t blijven. D eze o m stan d ig h eden h eb b en e rto e geleid, d a t de T echnische D ie n s t de v ern ieuw in g v an de om ro ep-o u tillag e zelf te r hand heeft genomon. D aarb ij w erd aanvankelijk uitgegaan van enkele basis-o ntw erpen, die de leiding van de T echnische D ie n st m et v o o ru itzien d e b lik re e d s tijd en s de la a ts te o o rlo g sja re n h a d doen o p stellen. A l spoedig e c h te r g roeid e een en a n d e r u it to t een re s p e c ta b e l p ro d u k tie -a p p a ra a t, d a t zijn w erkzaam heden oorspronkelijk uitoefende in een a a n ta l beschikb a re ru im ten in de stu d io g eb o u w en, doch d a t s e d e rt m edio 1950 b esch ik t o v er een oud doch v o o r h e t doel zeer b ru ik b a a r fa b rie k s gebouw, h et z.g. T echnisch C entrum. M om enteel zijn in d it gebouw ca. 160 m an ( s ta f en p erso n eel) bij h e t onderzoekin gs-, produktie - en ond erhoud sw erk ingeschakeld. H e t m eest sp e c ta c u la ire d eel v an h e t p ro d u k tie p ro g ra m m a w o rd t gevorm d d o o r de o u tillag e van de c o n tro le k a m e rs en van de o p n eem k am ers, w a a rb ij een sy steem v an snel v e rw isse lb a re, losse v e rs te rk e r- en a n d e re een h ed en is to e g e p a st. D a a r n a a s t v ra a g t de in rich tin g v an de re p o rta g e w a g e n s, de v e rv a a rd ig in g v an h o o g -k w a lita tie v e re p o rta g e z e n d e rtje s en v an lo sse lijnkoffers (die elk een com plete stu d io -o u tilla g e b e v a tte n ) een b ela n g rijk d eel v an de p ro d u k tie -c a p a c ite it. H e t s p re e k t w e lh a a s t vanzelf, d a t de N R U zich n ie t to e le g t op de a a n m a a k v an com plete gram m ofoon- en b an d o p n eem - m achines, zoals die in professionele uitvoering doo r verschillende

7 Omroepstudio's 343 in d u strie ë n w o rd e n v e rv a a rd ig d. S lech ts e ist de N R U bij deze m achines speciale v o o rzieningen; ook w o rd e n bij de k eu rin g zeer n au w e to le ra n tie s g e h a n te e rd. E e n b elangrijk o n d e rd e e l als de co n d en sato rm icro fo o n is e c h te r geheel in h e t N R U -la b o ra to riu m o n tw ik k e ld en to t nu toe w e rd e n ca. 400 v an deze a a n de hoogste norm en b e a n tw o o rd e n d e m icrofoons v o o r h e t eigen o m ro e p b e drijf, v o o r de W e re ld o m ro e p en v o o r de T elev isie-s tich tin g v e r v a a rd ig d. 2. Dc bestaande studiogebouwen D e v ie r g ro te stu d io g eb o u w en in H ilv ersu m zijn of w o rd e n alle voorzien v an een h o o fd co n tro lek am er-sy steem en een hoorspelstudio-com plex. V e rd e r b e v a tte n zij m om eteel elk gem iddeld vijf muziek- en sp reek stu d io 's en vijf opneem kam ers. G ren z en d a a n de m eeste opneem k am ers zijn z.g. co m m entaarstu d io 's in g e ric h t; deze dien en v o o r h e t v o o ra f opnem en van causerieën en het m onteren van sam engestelde program m a's. A fgezien van de com m entaarstudio 's b eh o o rt bij iedere afzond erlijk e stu d io teg e n w o o rd ig een eigen c o n tro lek am e r, a k o estisch volledig gescheiden van de stu d io, ten ein d e de tech nicus in s ta a t te stellen zich een zuiv er b eeld te vorm en v an de contro le-lu id - sp re k e rw e e rg a v e, zonder d ire c te ak o estisch e beïn vloed ing d o o r h e t origineel. E en m eervoudige g la sru it in de sch eid in g sw an d tu sse n stu d io - en c o n tro le k a m e r z o rg t v o o r h e t o n m isb are visuele c o n ta c t tu ssen de tech nicus a a n zijn re g e lta fe l en de u itv o eren d e(n ) in de stu d io. D e h o o fd c o n tro le k a m e r s ta a t in re c h ts tre e k s e v erb in d in g m et h e t A S C (A u d io -S c h a k e l-c e n tru m ) v an P T T en via d it m et h e t zen dernet en h et draad -om roep -net. D e technicus in de hoofdc o n tro le k a m e r v e rz o rg t de c o n tin u ïte it v an h e t o m ro eppro g ram m a. V ia glazen ru ite n h e e ft hij v isu eel c o n ta c t m et de o m ro ep erstu d io, de s p re k e rstu d io en de h o o fd w eerg eefk am er, w elk e d rie ru im ten rondom de H C K zijn g eg ro ep eerd. In de h o o fd w e e rg e e fk a m e r verzo rgt de assisten te van de technicus de z.g. ingeblikte p ro g ram m a's (g ram m o fo o n p late n -c o n certen of te v o re n opgenom en bandprogram m a 's). V o o r een goede k w a lite itsb e o o rd e lin g v an de w e e rg a v e in de c o n tro le k a m e rs en opneem k am ers m oeten deze een inhoud h eb b en v an ten m in ste 60 m 3. W a a r m ogelijk w o rd e n zij bij n ieu w b o u w nog iets ruim er gem aakt, to t ca. 100 m8. V o o r sp reekstudio 's

8 344 P. A. L Huydts en com m entaarstudio s gelden overeenkom stige afm etingen. S tu d io s v oor k la n k b e e ld e n en h o o rsp elen h eb b en een volum e van 150 to t 300 m3. D e hoorspelstudio w o rd t norm alerw ijze gecom p le te e rd m et een galm vrije stu d io ru im te en een a k o e stisc h -h a rd e ruim te. V o o r h e t v erk rijg en van b e p a a ld e galm -effecten s ta a n in elk gebouw bovendien m eerdere speciale galm ruim ten te r b e schikking. D e huidige m uziekstudio s v ariëren in volume van 400 to t VER KLA R IN G DEP AFKORTINGEN C S t 0 o a st C Sl St RK CK HSSt HWK H O St HCK C O M M E N T A A R ST U D IO S T U D IO REGISTRATIEKAMER C O N T R O LE KA M E R H O O FD SPR E EK ST U D lo H O O FDW EER G EEFKA M ER H O O FD O M R O EPSTU DIO H O O F D C O N T R O LE K A M E R K R O N C R V VARA V P R O I i 1 * > 1 - H S K H O O FD SC H A K E LK A M E R LUN UITZENDING EN (fp AUDIO SCHAKEL- C EN T RU M ( P T T ) ZENDERIS) H CK A fb. 1 S ch em atisch e v o o rstellin g v an de onderlin g e k o p p elin g v an de to t h et,,h -c o m p le x van elk stu d io g eb o u w b eh o ren d e ru im ten en van de verbindingen m et de andere studiogebouw en, m et de buiten -opnam en en m et de zenders 4000 m s. V o o r een g ro o t sy m fo n ie -o rk e st is h e t la a tstg e n o e m d e volum e n o c h tan s o n to ereik en d. D e g ro te m u ziekstudio die als slu itstu k van h e t V A R A -stu d io c o m p le x zal w o rd e n u itg ev o erd, k rijg t d a n ook een inhoud v an 7000 m 3. E n v o o r de g ro te conc e rtstu d io, die g e p ro je c te e rd w o rd t op h e t z.g. O m ro e p k w a r- tie r, is zelfs een volume van ca m3 vastgesteld. V o o r h e t v erk rijg en v an de g elu id siso latie voor de g ro te stu d io s w o rd t in het G ooi m et voordeel gebruik gem aakt van de bodem g esteld h eid. D e stu d io s zijn nam elijk u itg e v o e rd m et volledig van e lk a a r gescheiden binnen- en buitenm uren. D e eigenlijke

9 Omroepstudio's 345 stu d io w o rd t gevorm d d o o r de losse binnendoos. D eze binnendoos heeft zijn eigen fundering in de zandbodem, w elke fundering o v e ra l te n m inste een halv e m e te r v e rw ijd e rd is v an de b u iten m u u r-fu n d erin g. D o o r deze bouw w ijze co n sequen t d o o r te v o eren is de lu ch tg elu id -iso latie (o.a. v o o r s tra a lja g e rs ) zow el als de c o n tactg e lu id -iso latie (o.a. teg en h e t langs de g eb ouw en d e n d e re n d e z w a re v e rk e e r) voldoende v erzek erd. V a n z e lfsp re k e n d w o rd e n ook de hoogste eisen g esteld a a n de onderlinge iso latie van de studio 's, controlekam ers en opneem kam ers. D e onv erm ijdelijke luch tkanalen m et de v en tilato ren voor de k lim aatregelin g in de stu d io 's stellen d a a rb ij hun bijzondere p roblem en. In de inleiding v an F. J. v an L eeu w en ( A k o estisch e asp ecten v an o m ro e p stu d io 's") w o rd t n a d e r in g egaan op de m eth o d en voor h et oplossen van deze problem en. V o o r k lein ere stu d io 's (to t 300 m 3) w o rd t oplegging van de b innenboos op ru b b e r trillin g d e m p e rs to e g e p a st. W a n n e e r de ju iste v erh o u d in g in a c h t w o rd t genom en tu ssen h e t g ew ich t van de b innendoos en de gezam enlijke len g te v an de ru b b e rs tro k e n, die v o o r de oplegging dienen, d a n w o rd t de o v e rd ra c h t v an zelfs de la a g ste fre q u e n tie s v an h e t h o o rb a re gam m a voldoende v e rz w a k t. D eze o p g eleg d e" stu d io 's kunnen, d o o rd a t zij geen eigen fu n d erin g v ereisen, op ied ere v erd iep in g sh o o g te w o rd e n ondergebracht, hetgeen de conceptie van h et studiogebouw v e r een v o u d ig t. D a t de invoering v an ste re o fo n ie -fa c ilite ite n v an invloed is op h e t b o u w k u n d ig o n tw e rp v an een stu d io g eb o u w m oge blijken u it h e t feit, d a t de tech nicus in de c o n tro le k a m e r zow el als die in de opneem kam er, een b e p a a ld e p o sitie t.o.v. de co n tro lelu id sp re k e rs m oet innem en. Bij m onofone w e erg av e w o rd t de p la a ts v an de technicus v o o r zijn inkijk in de stu d io slech ts b e p a a ld d o o r de b re e d te v an de b ed ien in g stafel, die v lak v o o r h e t v e rb in d in g sra a m k a n s ta a n. Bij stereo fo n isch e w e e rg a v e e c h te r m oet de technicus op een a fs ta n d van ca. 3 m e te r z itte n v a n a f de b asislijn van de tw e e c o n tro le -lu id sp re k e rs, die links en re c h ts v a n h e t ra a m zijn o p g esteld. D it b e te k e n t dus een g ro te re afm etin g v an de c o n tro le k a m e r, c.q. de opneem k am er. Bij g ro te re stu d io 's lig t de c o n tro le k a m e r v an w eg e h e t g ew en ste o v erzich t op een h o g er n iv e au ; ten ein d e de technicus d an to ch (o v e r zijn b e d ie n in g sta fe l heen) vold oende u itzicht op de stu d io - v lo e r te geven, m oet in h e t geval van stereo fo n isch e o u tillag e h et raam in de scheidingsw and n a a r de studio veel lager d o o r lopen.

10 346 P. A. L Huydts 3. De nieuwbouw T e n slo tte iets o v er de n ie u w b o u w p la n n e n bij de om roep. A lle studiogebouw en zijn, hoew el eigendom m en van de om roepverenigingen, onderling gepoold, hetgeen o.a. b etek en t d a t een w illek eu rig p ro g ram m a v an één d e r om roepverenig ingen k a n w o rd e n o n d e rg e b ra c h t in een stu d io van elke a n d e re om roepvereniging. E en u itb re id in g v an één d e r stu d io g eb o u w en b e te k e n t d e rh a lv e een w elkom e aan w in st voor alle gebruikers. O n tw e rp -p la tte g ro n d van de grote V A R A -m u z ie k stu d io ( m) m et bijbehorende hulpruim ten H ie rv ó ó r w e rd re e d s g e sp ro k en o v er de g ro te m uziekstudio (7000 m 8), die de d e rd e b o u w fa se zal vorm en van h e t V A R A - com plex. V e rw a c h t w o rd t, d a t de w e rk z a a m h e d e n in de loop van 1963 te r hand genom en kunnen w orden. D e e e rste tw e e V A R A -b o u w fa se n, te w e te n een tech nische vleugel en een u it v ier studio^s b e s ta a n d e stu d io v leu g el, k w am en in 1959 resp g ereed. Bij de K R O w e rd re e d s in 1956 een tech n isch e vleugel g e re a lise e rd, v o o r de N C R V k w am deze in 1960 k la a r. T er uitvoering liggen th an s gereed de plannen

11 Omroepstudio's 347 v o o r een tech n isch e vleugel annex m o d ern h o o rsp elco m p lex bij de A V R O, een h o o rsp elco m p lex bij de K R O en een kleine m uziekstudio (1200 m 8) bij de N C R V. A an de n o o rd ra n d v an H ilv ersu m b e sc h ik t de N R U ten w e ste n v an de spoorlijn n a a r B ussum o v er een b o u w te rre in te r g ro o tte v an 17 h e c ta re n, d a t de naam,,o m ro e p k w a rtie rv h e e ft v erk reg e n. H e t is de bedoeling, d a t d a a r een a a n ta l m oderne geb o u w en w o rd t n e e rg e z e t te n d ien ste v an de N e d e rla n d se R adio -U nie en de T elevisie-stichting. R eeds is de N T S een A fb. 3 P la tte g ro n d van h e t V A R A -te rre in m et in h et m idden h et n ieu w e stu d io g eb o u w, d a t in d rie achtereenvolg ende b o u w fa se n to t sta n d kom t. D e derde fase (grote studio ) is m et een donkere tin t aangegeven flink eind g e v o rd e rd m et de bouw van een e e rste v an vijf T V -stu - d io s, w a a rin men te zijner tijd alle te le v isie -p ro g ra m m a s h o o p t te k unnen re a lise re n. O o k de R a d io -U n ie is e r a l a a n h e t w e rk en w el m et de u itv o erin g v an een E n e rg ie -C e n tru m, d a t alle benodigde w a rm te en koude v o o r de gehele te rre in b e b o u w in g zal m oeten p ro d u ceren. V ie r w a rm w a te r-k e te ls m et een c a p a c ite it van 3,5 m iljoen k c a l/h elk en v ie r k o e l-a g g re g a te n m et een c a p a c ite it van 0,8 m iljoen kcal/h elk zullen hiervoor dienen. D a a rn a a s t is de bouw te r-

12 348 P. A. L Huydts h an d genom en v an een gecom bineerde m u ziek b ib lio th eek en fonoth eek, voorzien van een voldoende g ro o t a a n ta l gelu id d ich te ruim ten voor h et beluisteren van m uziekw erken, gram m ofoonp la te n en b an d o p n am en, en uit te ru s te n m et om vangrijke n a - slag -system en. D eze,,m u fo th e e k zal la te r w o rd e n g ecom p leteerd m et een gezam enlijk a d m in istra tie g e b o u w v o o r N R U en N T S, w a a rin de d ie n ste n zu llen k u n n en w o rd e n g eh uisvest, die th a n s in een groot a a n ta l over H ilversum v ersp reid liggende villa 's zijn onder- A fb. 4 P la tte g ro n d van h et,,o m ro e p k w a rtie r (N R U 4 N T S ). D e koelw atervijver is m et een donkere tin t aangegeven D e verdere bouw plannen om vatten een gezam enlijk la b o ra torium, an n ex w e rk p la a ts e n, m eetru im ten, enz. te n b eh oeve v an de T echnische D ie n ste n v an N R U en N T S, (een nieuw, m odern T ech n isch C e n tru m "), d iv e rse au x ilia ire g eb o u w en v o o r de N T S (F ilm cen tru m, R e p o rta g e c e n tru m, D e c o rfa b rie k e n en S chak elcen tru m ) en als slu itstu k de re e d s e e rd e r genoem de g ro te concertstudio m et ruim e publiek -accom odatie. G ezien de tijd die nodig is voor h et verkrijgen van rijksgoedkeuringen voor nieuw bouw, zijn al deze bouw projecten o n d erg e b ra c h t in een tie n ja re n p la n, d a t in 1961 is ingeg aan. O m stre e k s

13 Omroepstudio s zou de om roep dus over de gebouw en m oeten kunnen b e schikken. H e t is te hopen d a t, w a a r de ru im ten o o d th a n s re e d s zo hoog is gesteg en en w a a r h e t b re n g e n v an een d e rd e p ro g ram m a v o o r de geluidsom roep en een tw e e d e p ro g ram m a v o o r de beeldom roep w e ld ra om nog m eer ru im te zal v rag en, h e t b e ste k v an deze tien ja re n niet zal w o rden overschreden. Manuscript ontvangen 2 mei 1963.

14

15 Deel 28 - No Akoestische aspecten van omroepstudio's door F. J. van Leeuwen* ) V oordracht gehouden te Hilversum op 27 november 1962 voor het N ederlands Akoestisch Genootschap en het Nederlands Radiogenootschap. Summary T he acoustical asp ects o f b ro a d c a stin g stu d io s are discussed in relatio n to the second fase of extension ot the V A R A studios at H ilversum. P ro visions m ade for so u n d -in su latio n, for dam ping o f sound excited by the airconditioning system and lor good room -acoustics are described. 1. Inleiding Bij h et o n tw e rp van o m ro epstu d io 's dienen d iv erse ak o estisch e voorzieningen te w orden getroffen, die erop gericht zijn een ong e sto o rd lu iste rg e n o t m ogelijk te m aken. G eluiden, die n iet to t h et k la n k b e e ld b eh o ren, m oeten w o rd e n geëlim ineerd. D e k lan k van de ru im te ofw el de ru im te-ak o estiek m oet a a n b e p a a ld e eisen voldoen. D e m ogelijke g elu id sto rin g en zijn v an tw e e ë rle i a a rd. In de e e rste p la a ts kunnen e r geluiden u it de om ringende ru im ten of van b u iten h e t gebouw d o o r w a n d en, v e n ste rs ol d eu ren van stu d io 's n a a r binnen dringen. D it m oet w o rd e n b e p e rk t d o o r een voldoende g elu id iso latie te re a lise re n. In de tw e e d e p la a ts zijn er de g elu id sto rin g en, die v e rw e k t w o rd en d o o r h u lp a p p a ra tu u r, die v o o r h e t g eb ru ik van de stu d io 's noodzakelijk is en die n ie t d o o re e n goede g elu id iso latie alleen b ed w o n g en kunnen w o rd e n. In h e t bijzonder m oet hierbij g e d a c h t w o rd e n a a n de in sta lla tie s voor de lu ch tb eh an d elin g. S to rin g sb ro n n en zijn hierbij de v e n tila to re n, die via k a n a le n in open v erb in d in g m et de stu d io 's s ta a n en v o o rts tu rb u le n tie s in de k a n a le n en nabij de lu c h tro o ste rs in de s tu d io s. V e rd e r is er de v erlich tin g die a a n d a c h t v ereist, in verband m et de toepassing van T L -buizen en de daarm ee v erbonden g elu id v erw ek k en d e v o o rsc h a k e la p p a ra te n. *) N ederlandse R adio Unie, akoestisch laboratorium

16 352 F. J. van Leeuwen Fig. 1 O v erzicht van h et V A R A studiocom plex. D e toren en het gedeelte links d a a rv a n is behouden van het oude stu d io g eb o u w. H e t overige gedeelte is geheel n ie u w ; het is g ebouw d in de vorm van een h o o fd letter F. O p de k o rte streep van de F zal een co n certstu d io aanslu iten W a t de ru im te -a k o e stie k b e tre ft zijn van b elang de n ag alm tijd, de geluidsdiffusie en de z.g. definitie van h e t k la n k b eeld. In h e t n av o lg en d e zal w o rd e n u iteengezet w elk e rol de boven a a n g e stip te a sp e c te n heb b en gespeeld bij de u itb reid in g, die h et V A R A studio-com plex onlangs heeft ondergaan. D e lu ch tfo to (fig. 1) g eeft een o v erzich t van d it com plex. D e to ren en h e t gebouw links d a a rv a n vorm en h e t g ed eelte van h e t oude stu d io g eb o u w, d a t is blijven sta a n. H e t blok, da.t d a a r re c h ts op a a n slu it w e rd als e e rste b o u w fase van het u itb re id in g sp la n u itg ev o erd. H e t is de z.g. technische vleugel, w a a rin h e t H -com plex is o n d e rg e b ra c h t, b e sta a n d e uit een h o o fd c o n tro le k a m e r m et aan g ren zen d e h o o fd o m ro ep stu d io en h o o fd sp reekstu d io, een hoofdw e e rg e e fk a m e r en een h o o fd sc h ak elk am er. V e rd e r b ev inden zich hier v ier re g is tra tie k a m e rs m et d a a rtu sse n gelegen d rie comm e n ta a rstu d io s. In de k e ld e r v in d t de o p w ek k in g van w a rm te en koude p la a ts v oor de lu ch tb eh andelin g van h e t gehele gebouw. T e n slo tte zijn er in d it blok een re p e titie ru im te en een a a n ta l dienstruim ten.

17 Akoestische aspecten van omroepstudio's 353 H e t overige g ed eelte w e rd in een tw e e d e b o u w fase u itg ev o erd en is in tw e e blokken o p g eb o u w d : h e t stu d io b lo k en een k an tin e- blok. H e t stu d io b lo k, d a t als v o o rb eeld zal dienen v o o r de h iern a te b e sp re k e n ak o estich e voorzieningen, b e v a t in h o o ld zaak v ier op een rij gelegen studio 's m et bijbehorende controlekam ers. V e r d er zijn hier tw ee reg istratiek am ers en een rep etitieru im te ond e rg e b ra c h t. T e n slo tte zal in een d e rd e fase een co n certstu d io m et een volume van 7000 m8 w orden gebouw d, die links op het keukenblok zal aan slu iten. 2. Geluidisolatie* M en o n d e rsc h e id t iso latie teg en co n tactg elu id en tegen lu c h t geluid. Bij co n tactg elu id w o rd t h e t gebouw in trillin g g e b ra c h t d o o r re c h ts tre e k s c o n ta c t m et een trillin g sb ro n, b.v. een m otor, voetstappen, een ham er, enz. L uchtgeluid w o rd t door een gelu id sb ro n a a n de lu ch t a fg e sta a n zoals sp rek en of h et spelen op een viool. E en piano s tr a a lt via h e t k la n k b o rd luch tgeluid uit, terw ijl bovendien de poten contactgeluid aan de vloer m ededelen. R eeds bij de indeling van het studioblok w erd reke ning gehouden m et de g elu id iso latie tu ssen de stu d io 's onderling. D e p latteg ro n d van fig. 2 en de doorsnede van lig. 3 tonen van links P lattegrond van de studiovleugel F ig. 3 D oorsnede over de studiovleugel n a a r re c h ts een m uziekstudio (stu d io 5; volum e 1100 m 8), een hoorspelstudio m et aangrenzende galm vrije kam er (studio 6; vo-

18 354 F. J. van Leeuwen lum e 335 m ), w e e r een muziekstudie* (stu d io 7; volum e 720 m 8) en een c a b a re tstu d io (stu d io 8; volum e 2300 m 8). D e stu d io s 5 en 6 alsm ede de stu d io s 7 en 8 zijn gescheiden d o o r tw e e ruim ten, die o v er de gehele hoogte van h e t gebouw d o o rlo p en. In deze ru im ten zijn o n d e r m eer de co n tro le k a m e rs van die s tu d io s en een reg istra tiek am er opgenom en, terw ijl in de kelders de a p p a ra te n voor de luchtbehandeling zijn opgesteld. W a a r studio 6 F ig. 4 Ee n van de zes kolommen, w aaro p studio vijf rust en stu d io 7 a a n e lk a a r grenzen zijn bijzondere m a a tre g e le n getroffe n. T enein de een vold oende co n ta c tg e lu id iso la tie tu sse n de stu d io s en h e t overige g ed eelte van h e t gebouw te v erk rijg en zijn deze op kolom m en g e p la a tst, die afzo n d erlijk g efu n d eerd zijn (hg. 4). D e stu d io s zijn o p g e tro k k e n u it een h a lfste e n s k lin k e r in een sta le n sk elet. D e p lafo n d s zijn g e m a a k t van 10 cm dik b eto n. D it geheel vorm t het z.g. gevoelige gedeelte van het gebouw.

19 Akoestische aspecten van omroepstudio s 355 C o n ta c tg e lu id o v e rd ra c h t van co n tro lek am er 5 n a a r studio 5. E en in te rn a tio n a a l g enorm aliseerd e contactgeluidbron w erd op de vloer van de controlek am er g e p la a tst; in de studio w e rd h et h ierd o o r veroorzaakte stoorniveau gem eten E lk d ezer stu d io d o z e n is om huld d o o r een b u iten d o o s u it k lin k e r van m instens een steen dik, eveneen s g ev at in een sta a l- sk e le t en rondom sp o u w en vorm end v an m instens 20 cm. H e t d a k is v e rv a a rd ig d van 17,5 cm dik beto n. D e b u iten d o zen s ta a n in v erb in d in g m et h e t overige d eel v an h e t gebouw en vorm en hierm ee h et z.g. ongevoelige g ed eelte. D eze o p b o u w g eeft de g ew en ste iso la tie teg en c o n tactg e lu id (hg* 5) doch m a a k t h e t d o o r de spouw -constructie tevens mogelijk om de vereiste luchtgeluidiso latie m et n ie t o n p ra k tisc h dikke m uren te re a lisere n. O m m et een enkele m uur eenzelfde lu c h tg elu id iso latie te b e re ik e n zou de d ik te n.1. aan zienlijk m eer m oeten zijn d an de som v an de d ik ten van de th an s toeg ep aste m uren. Bijzondere aan d ach t w as nodig ten aanzien van de luchtgelu id iso latie tu sse n de a a n e lk a a r g renzende stu d io s 6 en 7. D e buitendozen om deze studio s zijn los van e lk a a r gehouden, zod a t h ie r een e x tra sp o u w is. D eze spouw v o rm t tev en s een dila~ ta tie v o e g, die o v er de gehele d w a rsd o o rsn e d e v an h e t gebouw doorloopt en om bouw kundige redenen noodzakelijk is. A lle v ier stu d io s h e b b e n o.m. v e n ste rs, die uitzien op een b in n e n p la a ts. D e b u iten d o zen zijn h ier voorzien v an poly g las m et d rie ru ite n v an resp. 10, 8 en 9 mm dik. H ie rv o o r zijn in de binnendoos g e p la a tst tw ee ru iten van resp. 16 en 19 mm dik,

20 356 F. J. van Leeuwen F ig 6 L uchtgeluidisolatie van de glasw and van studio 5 een spouw vorm end van 18 cm. Bij de constructie van de venste rs is e r bijzo nder op gelet, d a t k ie re n a a n de o m tre k v an de ru ite n w e rd e n voorkom en. A lle ru ite n zijn h ie rto e in ru b b e r g ev at, d a t door m iddel van stalen klem lijsten k rach tig w o rd t aan ged ru k t (fig. 6). Ie d e re to eg an g to t een stu d io h e e ft tw e e a c h te r e lk a a r gelegen deuren, een in de buitendoos en een in de binnendoos. T oegep a s t zijn sta le n d eu re n v a n h e t f a b rik a a t Schm itz. D o o r een bijzondere c o n stru c tie is een hoge lu ch tg elu id iso la tie b e re ik t. In h e t bijzo n d er is g elet op een goede ra n d a fd ic h tin g. A a n de o m trek v an de d e u r b e v in d t zich een h o o g k a n t s ta le n ra n d, die in ru b b e r d ru k t, d a t rondom in h et kozijn is opgenom en. N abij de v e n ste r- en d eu ro p en in g en zijn de sp o u w en rondom gevuld m et een slak k en w o l. D e spouw open ing is d a a r a fg e w e rk t m et p rofielrubber, w a a rd o o r de isolatie voor contactgeluid geh a n d h a a fd blijft. D e m u u rv lak k e n in de ra a m - en d eu ro p en in g en zijn a fg e w e rk t m et g e lu id a b so rb e re n d m a te ria a l, te n g unste van de lu ch tg elu id iso latie. 3. Wering geluidstoring door hulpapparatuur* In de eerste p la a ts is er een m ogelijkheid van geluidstoring

21 Akoestische aspecten van omroepstudio's 35 7 d o o r de in sta lla tie s v o o r lu ch tb eh andelin g. D e a p p a ra te n voor de lu ch tb eh an d elin g zijn op ru b b e r trillin g d em p ers o p g esteld. D e m otoren, die de v e n tila to re n aan d rijv en, b ev inden zich b u iten deze a p p a ra te n en zijn eveneens op ru b b e r trillin g d e m p ers b e vestigd. H ie rd o o r w o rd t c o n ta c tg e lu id o v e rd ra c h t n a a r ongevoelige ru im ten in h e t gebouw, w a a ro n d e r zich o.m. co n tro le k a m e rs en re g is tra tie k a m e rs bevinden, voorkom en. D e v erb in d in g en v an de a p p a ra te n v o o r de lu ch tb eh andelin g m et de k an ale n, die de luch t n a a r en van de stu d io 's leiden, zijn flexibel u itg ev o erd ; o v e rd ra c h t van co n tactg elu id op de k a n a a lw a n d e n w o rd t h ie r door voorkom en. Fig. 7 Studio 8 tijdens de m ontage van de ventilatiekanalen T enein de h et o n ts ta a n van luch tgeluid in de k an alen, (fig. 7) als gevolg van tu rb u le n tie s van de lucht, te b e p e rk e n is de lu ch tsn elh eid n iet hoger gekozen d an ca. 3 m /s. O m soortgelijk e redenen is de luchtsnelheid in de toevoer- en af zuigroosters in de stu d io 's b e p e rk t to t 0,5 m/s. H e t w e ren van h et luchtgeluid, d a t v e ro o rz a a k t w o rd t d o o r de ven tilatoren en d a t via de kanalen in de studio 's zou kunnen d o o rd rin g en, v e re ist bijzondere zorg..zowel in de in b laasals in de afzuigkanalen zijn nabij iedere studio tw ee geluiddem p ers in cascade a a n g e b ra c h t. D eze b e ru ste n op h et re so n a n tie - principe. D w a rs op h e t p la tte k a n a a l (zie fig. 8) b ev in d en zich aan beide zijden doosvorm ige ruim ten. D eze zijn door een aan -

22 358 F. J. van Leeuwen o o r OOI ' OSI ' OSI o s r OSI OSI OSI 1490 Doorsnede Fig. 8 van een geluiddem per F lg. 9 Geheel links een gedeelte van een geluiddem per onder studio 7

23 Akoestische aspecten van omroepstudio s 359 ta l schotten loodrecht op de lengterichting van h et k an aal ond e rv e rd e e ld. H ie rd o o r o n ts ta a n p la tte ruim ten, die als gesloten orgelpijpen fungeren en w a a rv a n de open einden aan de zijk a n t v an h e t k a n a a l uitkom en. Bij re so n a n tie tr e e d t h ie r een min of m eer heftige luchtbew eging op, w elke door een po- ETERNIT SUSKIST ( 1J5 m)5 RUISBAND BREED (»0 Hz F ig. 10 D em p in g sm etin g aan een geluiddem per. D e a fsta n d tussen de b o v en ste en o n d erste om hullende geeft de dem ping aan. V o o r de hoge fre q u en tie s neem t de dem ping a f; deze w orden in beklede bochten van het kanalensysteem v e rz w a k t F ig. 11 S toorniveau van de luchtbehandeling in studio 8 reuze g lasv ezelsto f w o rd t gedem pt. A ld u s w o rd t geluidenergie d o o r w rijving in w a rm te om gezet en w el v o o r een freq u en tiegebied, d a t sam enhangt m et de lengte van de pijpen. D e g elu id d em p ers w e rd e n d o o r h e t ak o estisch la b o ra to riu m van de N R U ontw orpen en bep ro efd (fig. 9) D e vereiste dem ping w erd berekend op grond van h et door de ven tilato ren ge-

24 360 F. J. van Leeuwen p ro d u c e e rd e geluidverm ogen en h e t in de stu d io 's to e la a tb a re stoorniveau (fig. 10). H e t geproduceerde geluidverm ogen kan w o r den gevonden u it de lu c h to p b re n g st en de sta tisc h e d ru k v an de v e n tila to re n. H e t to e la a tb a re sto o rn iv e a u w e rd g e b a sse e rd op de noise criteriu m cu rv e" N C 15, een v o o r stu d io s geldende A m erikaanse norm (fig. 11). In alle ru im ten w o rd t de b eh an d eld e lu ch t d o o r v e rla a g d e geperforeerde plafonds ingeblazen. In de stu d io s w o rd t bovendien een d eel v an de lu ch t to e g e v o e rd via in b la a s ro o s te rs in de zijw anden. D e ru im ten boven de g e p e rfo re e rd e p lafo n d s zijn b e k le e d m et g e lu id a b so rb e re n d m a te ria a l als aan v u llin g op de geluiddem pers. T e n slo tte w e rd g elu id sto rin g d o o r de sm oorspoelen v an de T L - verlichting in de stu d io s voorkom en door deze tegen de binnenzijde van de buitendozen te m onteren. 4. Ruimte-akoestiek* E en v an de b e la n g rijk ste fa c to re n, die van invloed zijn op h e t k la n k b e e ld in een studio, is de galm. D e m ate v an galm w o rd t u itg e d ru k t in de n ag alm tijd. H e t is de tijd, die n a h e t u its c h a k elen v an een g elu id b ro n v e rlo o p t to t h e t g elu id d ru k n iv eau 60 db is g e d a a ld. D e n ag alm tijd h a n g t a f v an de g e lu id a b so rp tie in de ruim te. N a a rm a te de geluidabsorptie hoger is, is de nagalm tijd k o rte r. Bij een g ro te re b e z e ttin g v an de stu d io m oet ook rek en in g w o rd e n geh ouden m et de g e lu id a b so rp tie, die d o o r de aanw ezige personen w o rd t tew eeg g eb rach t (fig. 12). N agalm tijden FRE1. in Hl F ig. 12 in studio 8 zonder b ezettin g. D e oploop voor de hoge fre quenties w o rd t door m usici en publiek b ep erk t D e v e re iste n ag alm tijd h a n g t a f v an h e t doel, w a a rv o o r de studio b e ste m d is. In een h o o rsp e lstu d io m oet de n agalm tijd k o rte r zijn d a n in een m uziekstudio. E e n c a b a re tp ro g ra m m a v e re ist m et h e t oog op de v e rs ta a n b a a rh e id van h e t g esp ro k en woo rd eveneens een niet te lange nagalm tijd. U it de g e lu id a b so rp tie k an, in v e rb a n d m et de afm etin gen van een studio, de nagalm tijd w orden berekend. D o o r een

25 Akoestische aspecten van omroepstudio s 361 d oelm atige keus van g e lu id a b so rb e re n d e m iddelen, b e p a a ld d o o r b erek en in g, w e rd in de d iv erse stu d io s de v ereiste nagalm tijd b e re ik t. D e h ierto e benodigde a b so rp tie -c o effici en ten w erd en door m eting in het labo ratoriu m van de N R U bepaald. D a a r S tu d io 8 m et voorste tw ee F ig. 13 k la n k k a a t ser van hout en d ilfu so ren. D e delen van hel podium zijn in hoogte v erstelb aar de g e lu id a b so rp tie van een m a te ria a l van de fre q u en tie al h an g t, w e rd een com binatie van v ersch illen d e m a te ria le n to e g e p a st om h et verloop van de nagalm tijd m et de fre q u en tie op de g ew en ste wijze te doen p la a tsv in d e n. In de m uziekstudio s zijn voornam e lijk d e volgende m a te ria le n to e g e p a st: V a ria n te x -M ik ro p o r (een poreuze s p a a n d e rp la a t, w a a ro p een poreuze (olie van een asb est-g lasw eef sel), pan elen m ultiplex en g e p e rfo re e rd trip lex, w a a ra c h te r E s ta s illa n (een m inerale vezel) is a a n g e b ra c h t. V e rd e r is de p la fo n d p e rfo ra tie, w a a rd o o r de b eh an d e ld e lu ch t in de stu d io w o rd t g e b ra c h t, tev ens g e lu id a b so rb e re n d. D e g e p e rfo re e rd e m ate ria len ab sorb eren hoofdzakelijk het m iddengebied van h e t h o o rb a re lreq u entie b e re ik, te rw ijl de m ultiplex p an elen d o o r p a n e e lre so n a n tie s in h e t lage fre q u en tie g eb ie d w erk zaam zijn. H e t V ariantex-xm i- k ro p o r a b s o rb e e rt in een b re d e band, w elke zich to t hoge f re quenties u itstrek t. A an studio 8 is een dubbele functie to eb edacht, n.1. die van

26 362 F. J. van Leeuwen S tu d io 5 m et de en diffusoren. Fig. 14 in stu c w e rk u itg ev o erd e k la n k k a a ts e r G eheel links de diffuserende lam bri cab aretstu d io met publiek en van muziekstudie» voor b.v. k am erm uziek to t h o o g sten s 40 musici zonder publiek. Z o a ls re e d s is o p g em erk t m oet de n ag alm tijd v oor c a b a re t k o r te r zijn dan v o o r Fig. 15 G ezich t op de h o o rsp elstu d io. L in k s op de v o o rg ro n d een h a rm o n ic aw an d, w aarm ede de studio kan w orden verdeeld in een norm aal en een h ard gedeelte. V ia het gordijn ach teraan rechts heeft men toegang tot de galm vrije sectie

27 Akoestische aspecten van omroepstudio's 363 kam erm uziek. D it kon w o rd e n b e re ik t d o o r de z itp la a tse n v o o r h et publiek niet te sterk geluidabsorberend te m aken. D e z ittingen en rugleuningen w e rd e n d a a rto e u itg ev o erd in sp o n sp lastic, o v e rtro k k e n m et een op w e efsel g eh echte p la stic. H ie rd o o r is b e re ik t d a t m et c a b a re t, als gevolg v an een toenem ing van de a b s o rp tie d o o r publiek, de n ag alm tijd to t de g ew en ste w a a rd e w o rd t gereduceerd. D e h o o rsp e lstu d io (hg. 15) k a n d o o r m iddel v an een h arm o n icaw a n d in tw e e delen w o rd e n v erd e eld. H e t g ro o tste deel h e e ft een norm ale a k o e stie k, te rw ijl h e t k lein ste d o o r b e p e rk in g van de g e lu id a b so rp tie een m eer galm ende ru im te is v o o r bijzondere effecten. M e t h e t oog op de g erin g ere hoogte en h e t re la tie f g ro te o p p e rv la k d a t d o o r v e n ste rs, to eg an g sd e u re n, effectd eu ren enz. w o rd t ingenom en, w a s h ie r een to e p a ssin g v an g elu id ab so r- b e re n d e m a te ria le n in g ro te v lak k en, zoals in de m uziekstudio s, niet goed m ogelijk. E e n v e rsn ip p e rin g v a n h e t m a te ria a l w e rd door de arch itect uit estetische overw egingen liever niet aan v aard. E en oplossing w e rd gev onden d o o r to e p a ssin g v an een la tte n - ro o s te r. (hg. 16) D it is gevorm d d o o r v e rtik a le la tte n, w elk e op eni- F ig. 16 Schets van het latten ro o ster in de hoorspelstudio ge a fs ta n d v an e lk a a r zijn a a n g e b ra c h t, w a a rd o o r sp le te n o n ts ta a n. H e t ro o s te r s ta a t ca. 30 cm v o o r de m uren v an de stu d io. In h e t g ed eelte m et n o rm ale a k o e stie k is teg en de m uren E sta silla n als geluidabsorberend m ate ria al aan g eb rach t. G eluid, d a t h et

28 364 F. J. van Leeuwen la tte n ro o s te r tre ft, p a s s e e rt de sp leten en w o rd t g edeeltelijk d o o r h e t E s ta s illa n g e a b so rb e e rd. H e t profiel v an de la tte n is zo gekozen, d a t de e ra c h te r liggende ru im te a a n h e t gezicht is o n ttrok ken. D e geluidabsorptie van deze constructie w e rd voora f in de g alm k am er v an h e t la b o ra to riu m v an de N R U gem eten. T erw ille van de u n ifo rm ite it is h e t galm ende g ed eelte v an de hoorspelstudio eveneens m et la tte n ro o ste rs uitgevoerd. T e r bep erk in g v an de g e lu id a b so rp tie zijn deze e c h te r h ie r a a n de ach terzijd e a fg e d e k t m et h a rd b o a rd. T w ee sp le e tre so n a to re n, w elk e w e g g e w e rk t zijn a c h te r h e t la tte n ro o s te r, g e v e n d e g ew en ste dem ping van de zeer lage frequenties. H e t p la fo n d v an de h o o rsp e lstu d io is geheel u itg ev o erd als in de m uziekstudio s; h e t h e e ft een p e rfo ra tie m et een d u b b ele functie, n.1. to e v o e r v an b e h a n d e ld e lu c h t en g e lu id a b so rp tie. A an de h o o rsp e lstu d io is een galm vrije sectie g eb o u w d. D e w a n d en en h e t p lafo n d zijn s te rk a b s o rb e re n d g e m a a k t m et w iggen, v ervaard igd van p o ly u reth aan (fig. 17). D e z.g. afsnijfrequentie, F ig. 17 O pstelling en afm etingen van de geluidabsorberende w ig gen in de galm vrije sectie van de hoorspelstudio w a a rb o v e n de g e lu id a b so rp tie m eer d an 0,99 b e d ra a g t, is ca. 180 H z. B eh alv e de galm zijn e r nog m eerd ere fa c to re n, die de ak o e stie k van een ru im te bein vloed en. E én d a a rv a n is de diffusie van h e t geluid. H ie ro n d e r v e r s ta a t m en de gelijkm atigheid, w a a rm e e h e t geluid zich door de ruim te verdeelt. D e diffusie w o rd t b e v o rd e rd d o o r geheel v la k k e w a n d e n te verm ijden. D e goede k la n k v an som m ige oude co n certz alen m oet dan ook voor een deel w orden toegeschreven aan de ornam entiek,

29 Akoestische aspecten van omroepstudio's 365 die in die tijd in ruim e m ate w e rd to e g e p a st. M e t de n ieu w ere s tra k k e b o u w stijlen w e rd a a n de geluidsdiffusie te k o rt g ed aan. In de m u ziek stu d io s nu is hierin voorzien d o o r teg en de w an d en en de p lafo n d s sp eciale d iffuso ren a a n te b ren g en. D eze zijn v e rv a a rd ig d v an p o ly sty re e n. V e rd e r zijn de w a n d en, gelegen teg e n o v e r de b u ite n v e n ste rs, alle u itg ev o erd m et hoge d iffu serende la m b ri s. D eze zijn gevorm d u it v la k k e n van m ultiplex, die in verschillende stan d en zijn g ep laatst. E en d e rd e fa c to r, die m ede b e p a le n d is v o o r de k la n k van een ruim te, is de z.g. definitie. H iero n d er v e rs ta a t men de eigenschap, d a t h et klankbeeld ondanks de galm een zekere duidelijkheid h eeft, z o d a t de v ersch illen d e in stru m e n te n goed kunnen w o rd e n o n d ersch eid en. A an deze v o o rw a a rd e is v o ld aan, als h e t niveau v an h e t su b jectief e rv a re n d ire c te geluid voldoende hoog is te n opzichte v an h e t niveau van de galm. H e t d irecte geluid in engere zin is h e t geluid, d a t h e t o o r tr e f t re c h ts tre e k s v a n a f de g elu id sb ro n, d.w.z. zo n d er d a t h e t teg en de w a n d e n g ereflecteerd is. H e t com plex van geluid, d a t b innen 50 ms h iern a h et o o r tre ft, w o rd t e c h te r nog als d ire c t geluid e rv a re n. H e t v e rs te rk t h e t d ire c te geluid in engere zin zo n d er de rich tin g s- g ew aarw o rd in g ervan te beinvloeden. D e definitie w o rd t dus v erh o o g d d o o r de e e rste reflecties in de rich tin g van h e t p u b liek of de m icrofoon te w erp en. In de m uziek stu d io s is d it b e re ik t m et k la n k k a a ts e rs, eenvoudig van vorm in studio 7, de kleinste van het d rietal, m eer gecom pliceerd in de g ro o tste, stu d io 8. Manuscript ontvangen 2 mei 1963.

30

31 Deel 28 - No De elektro-akoestische inrichting van een controlekamer door H. Dorreboom*) Voordracht gehouden te Hilversum op 27 november 1962 voor het Nederlands Akoestisch Genootschap en het Nederlands Radiogenootschap Summary A b rie f outline is given o f the a rra n g e m e n ts n e c e ssa ry fo r secu rin g a tru e to life so u n d rep ro d u c tio n o f stu d io p erfo rm ances, esp ecially w ith a v ie w to com p atib le stereo p h o n ic tran sm issio n s. T he sy stem chosen b y the N R U is th a t o f,.in ten sity ste re o p h o n y ". T he tw o in fo rm atio n s, w a n te d for stereo effect are a signal M, w hich contains the norm al mono in fo r m ation, an d a signal S w h ich co n tain s an in fo rm atio n acco rd in g to the d irectio n o f the sound source. A co ntin u o us sound im age w ith n o t only w id th b u t also d e p th is o b ta in e d b y the use o f XY d o u ble m icrophones ( zo n e ste re o p h o n y "). A n in d icatio n is given o f the req u irem ents th a t the a p p lied am plifiers h ave to cope w ith. T ra n sisto risin g a n d c irc u itp rin tin g are becom ing fu lly acceptable in this professional equipm ent. 1. De controlekamer V a n de vele o m roeptechnische ru im ten in een stu d io -g eb o u w is v o o r de b e z o e k e r een c o n tro le k a m e r gew oonlijk de m eest in te re s s a n te. In deze co n tro lek am e r, die zich onm iddellijk bij de stu d io z a a l b e v in d t en d a a rm e d e visueel is v erb o n d en, w o rd e n de geluiden, d o o r de m icrofoons in de zaal opgevan g en, v o o r de uitzending b e w e rk t". V a n deze b e w e rk in g en de d a a rv o o r benodigde a p p a ra tu u r w o rd t h ie rn a een sum m iere beschrijving gegeven. 2. Monofone uitzendingen Bij de geb ru ikelijke uitzendin g en s ta a t slech ts één tran sm issie - w eg te r beschikking tussen studio en lu iste ra a r thuis. W a re *) N ed. R adio Unie, T echnische D ienst.

32 368 H. Dorreboom deze lu is te ra a r e c h te r in p erso o n aan w ezig in de zaal, d an zou hij v an elke g elu id sb ro n via tw e e k a n a le n, te w e te n zijn beide oren, tw e e m eesta l onderlin g v ersch illen d e signalen o n tv an g en. D oor dit tw ee-orige horen is de mens in s ta a t: a) de richting van de geluidsbron w a a r te nemen, b) u it een veelheid v an geluiden, die ru im telijk to t hem kom en, zijn aan d ach t te concentreren op een b ep aald geluid, en c) tengevolge van h et onder a en b genoem de, een d irect geluid u it een b e p a a ld e rich tin g te vergelijken m et zijn nag alm rondom, en m ede op g ro n d d a a rv a n de a fs ta n d to t een g elu id sb ro n te sc h a tte n. Hij h o o rt dus d iep te in h e t k la n k b e e ld. D e m uzikale lu iste ra a r in de zaal m aak t van deze m ogelijkhed en o n b e w u st g eb ru ik. H ij is d a a rd o o r in s ta a t, zelfs o n d er ongunstige o m stan d ig h eden, een a a n ta l w aarn em in g en m et e lk a a r in ev e n w ich t te b ren g en, b.v. de m elodie te n opzichte v an de begeleiding, de so list te n opzichte v an h e t o rk e st, h e t d ire c te geluid ten opzichte v an de nagalm, de m uziek te n opzichte van h e t z aalru m o er. D it nog afgezien van de visuele w a a rn em in g, die h et horen in niet geringe m ate o n d ersteu nt. Z e t men nu op een gunstige p la a ts in de zaal één m icrofoon en b re n g t m en h e t sig n aal d a a rv a n via één k a n a a l bij de lu is te ra a r th u is, d an k a n deze lu is te ra a r zich w el in de z a a l v e rp la a ts t d en ken, e c h te r hij is b lin d en a a n één o o r doof. H o e ongenaam d it k a n zijn, c o n sta te re een ie d e r v o o r zich d o o r in de c o n c e rtz a a l de ogen te slu iten en één o o r d ich t te sto p p en. M e n zou d a n k u n n en v a s ts te lle n : h e t k la n k b e e ld w o rd t v la k " en ondoorzichtig ", de solist k lin kt te zw ak, de nagalm is hinderlijk ste rk en h et zaalrum oer v aak ro n d u it ontstellend. In een o m ro epstu d io w o rd e n deze effecten b e s tre d e n d o o r een juiste zaalakoestiek, zorgvuldige geluidsisolatie, grote discipline v an e x e c u ta n te n en p e rso n e e l en n ie t in de la a ts te p la a ts d o o r de keuze v a n m icrofoons en hun o p stellin g. Z o k a n h e t bij een g ro o t o rk e s t nodig zijn m eerd ere m icrofoons m et u itg e sp ro ken richtingsgevoeligheid re la tie f dicht bij de verschillende instrum entengroepen op te stellen. D e signalen van deze m icrofoons w o rd e n gem engd in een b e p a a ld e v erh o u d in g, die tijd en s de uitzending d o o rlo p en d gew ijzigd k an w o rd e n, b.v. om een b e p a a ld e p a ssa g e van deze of gene g ro ep iets te a c c e n tu e re n, ol ju is t te ru g te houden. H e t o n b e w u st g erich te h o ren v an de tw e e-o rig e lu is te r a a r w o rd t h ier d o o r de k la n k te c h n ie k b e w u st overgenom en.

33 De elektro-akoestische inrichting van een controlekamer 369 E r is m eer nodig v o o r h e t o p b o u w en v an een goed één kanalig k la n k b e e ld. H e t k a n g e w e n st zijn, de ric h tin g sse le c tiv ite it v an een m icrofoon te o n d e rste u n e n d o o r selectie v an een b e p a a ld frequen tiegeb ied, w a a rto e in h e t m icro fo o n k an a al k lan k filters w o rd e n opgenom en. D e b esch rev en m icrofoonopstelling le id t n a tu u rlijk gem akkelijk to t een te,,d ro o g 9 k la n k b e e ld, re d e n w a a ro m m en p e r m icrofoon w e e r een g ed o seerd e nagalm m oet kunnen toev oegen, ook al om h e t b eeld m eer re lie f te geven. A l deze fa c ilite ite n stellen een v ak k u n d ig team v an o rk e stle id e r, k lan k tech n icu s en m uzikaal a d v ise u r in s ta a t, o v er één tra n s - m issiew eg een k la n k b e e ld te verw ezen lijk en, d a t de volle rijkdom van h et natuurlijke klankbeeld v errassen d dicht b en ad ert. E c h te r, zoals de fo to g rafie zich o n tw ik k e ld h e e ft to t een eigen kunstvorm en niet gebleven is een techniek die de w e rk e lijkheid n a u w k e u rig a fb e e ld t, zo is ook h e t doel v a n de k lan k - techniek niet alleen de volm aakte w eergave van de w erkelijkheid. Integendeel, hier liggen a rtistie k v eran tw o o rd e m ogelijkh ed en v o o r b eeld en, die in de z a a l n o o it re a lis e e rb a a r zouden zijn en bij een zeer g ro o t d eel v an de u itzen d in g en w o rd t d a a r gebruik van gem aakt. V o o ral bij h et hoorspel en de am usem entsm uziek sp reid t de klanktechniek v aak een groot raffinem ent ten toon. D e besproken m ogelijkheden vinden w e in h et schem a van een

34 370 H. Dorreboom c o n tro le k a m e r C K te ru g (fig. 1). D e ingangen v an de b e w e r- k in g sk an ale n zijn a a n g e slo te n op de h o rizo n tale ra ils v an een kruisbord. O p de verticale rails zijn de signaalbronnen aan g e slo te n ; h e t ste k e n v an een sto p op een k ru is b o rd v e rb in d t een b ro n m et een k a n a a l. V a a k lopen o v er d it k ru isb o rd tev ens voedings-, sig n alerin g s- en stu u rv e rb in d in g e n m ee. H e t geheel s te lt de tech nicus in s ta a t, de v ersch illen d e b ro n n e n zó o v er de k an aalreg ela ars te verdelen, d a t de bediening handzaam is. A ls b ro n n en zijn d a a r in de e e rste p la a ts de m icrofoons in de stu d io, o v erw eg en d co n d en sato rm icro fo o n s m et a a n g eb o u w d e v o o rv e rs te rk e rs M V V. Zij w o rd e n o fw el d ire c t v ia v e rs te rk e r M V en k ru isb o rd m et de k a n a a lre g e la a rs F v erb o n d en, ofw el v ia een vóórm engschakeling, z o d a t F d an als g ro e p sre g e la a r fu n g e e rt. A n d e re sig n a a lb ro n n e n zijn o.a. inkom ende lijnen v o o r v erb in d in g en v a n u it a n d e re ru im ten in h e t geb ouw of d a a rb u ite n, to e ts g e n e ra to re n en z.g. fonom obielen. D it zijn rijd b a re een heden, die de com plete a p p a ra tu u r b e v a tte n v o o r h e t afsp elen v an g ram m o fo o n p laten of h e t opnem en en w e e rg e v e n v an m agnefoonb an d en. D e fonom obielen kunnen via h e t k ru isb o rd op a fs ta n d w o rd en bediend v an af h et cen trale regelpaneel. A lle v erb in d in g en tu sse n tech n isch e ru im ten o n d erlin g of tu sse n su b -een h ed en in één ru im te v o eren h etzelfd e n iveau, n db m, h e t z.g. lijnniveau. A lle sig n alen a a n de onderzijd e v an h e t k ru isb o rd kom en dus op lijnniveau binnen. N a h e t k ru is b o rd volgen de k a n a a lre g e la a rs F en de co rrectiefilters C. D e u itg an g en h ie rv a n w o rd e n sam engevoegd in de p ro g ra m m a ra d P. H e t to ta a l p ro g ram m a w o rd t o v er tu ssen - v e rs te rk e r T V, h o o fd re g e la a r H en lijn v e rs te rk e r L V op lijnniveau g e b ra c h t v o o r tr a n s p o r t n a a r de h o o fd co n tro lek am er, een re g is tra tie k a m e r of de opneem ingang van een fonom obiel in de C K zelf. E lk k a n a a l k a n ook o v er een k a n a a lg a lm re g e la a r w o rd e n a fg e ta k t n a a r de g alm rail G. O v e r een k e te n v an v e rs te rk e rs w o rd e n deze signalen n a a r een galm ru im te g ev o erd. H e t u it de galm - ruim te terugkom ende signaal kan over een inkom ende lijnverbinding op h e t k ru is b o rd w e e r op een k a n a a lre g e la a r w o rd e n g esch ak eld. Bij een h o o rsp el, w a a r a c h te rg ro n d g e lu id e n in de C K w o rd e n g ep ro d u ceerd, w o rd t deze a c h te rg ro n d o v e r de m en g rail en v e rs te rk e rk e te n D in de stu d io h o o rb a a r g em aak t. D e m ed e w e rk e n d e n spelen d a n als h e t w a re teg en een a k o e stisc h decor, v a n d a a r de n aam d ecorsch ak elin g. W a n n e e r v ia h e t k ru isb o rd

35 De elektro-akoestische inrichting van een controlekamer 371 een m icrofoon m et een k a n a a l w o rd t v erb o n d en, w o rd t de decoruitgang van h et betreffende k an aalfilter autom atisch geblokk eerd om rondzingen te voorkom en. B eh alv e nog v e rd e re m en grails b ied en som m ige in sta lla tie s de m ogelijkheid, de p ro g ram m a-u itg an g v an een of m eer k a n a le n los te m ak en v an de P -ra il en d ire c t a c h te r de h o o fd re g e la a r H aan te sluiten. D e z.g. solistenschakeling b ied t de m ogelijkh eid een so list of o m ro eper geheel b u iten h e t o rk e s t om te reg elen. N a a s t deze re la tie f eenvoudige h o o fd circuits s ta a t een g ro o t a a n ta l n e v e n c irc u its: d iv erse m eelu ister- en m eetschak elin g en, intercom, signalering, afstan d sb estu rin g, autom atische v erg ren delingen bij trucschakelingen, etc. D eze veelal zeer gecom pliceerde circuits zullen hier niet w orden besproken. 3. Stereofone uitzendingen V o o r stereo -o m ro ep u itzen d in g en m oet g eeist w o rd e n, d a t h e t sy steem v e re n ig b a a r of compatibel is m et h e t b e s ta a n d e systeem v an o v e rd ra c h t. V a n d a a r d a t de m eest v o o r de h a n d liggende Hoofdtelefoon F ig. 2 K unsthoofd -stereofonie

36 372 H. Dorreboom m ethode m et h e t k u n sth o o fd volgens fig. 2 n ie t to e la a tb a a r is. W e l zouden w e zo de s te re o lu is te ra a r een w e lh a a s t v o lm a a k t klankbeeld kunnen bieden, de gew one lu iste ra a r m et één o n t v a n g to e ste l d a a re n te g e n zou slech ts m et één o o r lu is te re n, m et alle gebreken van dien. E r zijn v ersch illen d e ste re o -sy ste m e n d e n k b a a r, die min of m eer co m p atib el zijn m et de huidige w ijze van uitzenden. H e t gekozen sy steem v an de intensiteits-stereofonie b e ru s t op h e t navolgende. W a n n e e r in de o p stellin g van fig. 3 beide lu id sp re k e rs hetzelfde geluid w eergeven, b.v. een spreekstem, dan h o o rt de L o k a lisa tie t.g.v. in ten site itsv e rsc h ille n n a a r een o n d erzo ek van D r. K. de B o er p ro e fp e rso o n m e rk w a a rd ig genoeg n ie t tw e e stem m en u it tw e e rich tin g en, doch één stem u it een p u n t m idden tu sse n de beide lu id sp re k e rs in. N a a rm a te h e t n iv eau v an de lin k e r lu id sp re k e r w o rd t o p g ev o erd en d a t v an de re c h te r v e rla a g d, v e r p la a ts t de stem zich n a a r links. H e t b lijk t d a t de s p re k e r op een w illekeurig p u n t tussen de beide lu id sp rek ers kan w orden gelokaliseerd, a fh a n k e lijk v an h et in te n site itsv e rsc h il v an de lu id sp re k e r- signalen. Bij de h ie r g e sc h e tste sym m etrische o p stellin g spelen lo optijd- en fazev ersch illen, die bij h e t n a tu u rlijk e rich tin g sh o re n zeer b e la n g rijk zijn, geen ro l. *) *) H et k ader van deze inleiding, w aarin technische schakelingen w o r den b ehan d eld, d w in g t to t een w el zeer sum m iere b e h a n d e lin g v an de theorie van het horen. D e recente zeer uitgebreide lite ra tu u r op dit gebied rech tv aard ig t dit.

37 De elektro-akoestische inrichting van een controlekamer 373 Fig. 4 g eeft een schak eling v o o r com p atib ele stereo u itzen d in g en. D e verschillende groepen van een ensem ble w orden door geric h te m icrofoons gevan g en \ M e t de k a n a a lre g e la a rs F w o rd e n hun signalen gem engd in de rail M y zoals bij m onofone u itzen dingen gebruikelijk (de verfijningen van fig. 1 zijn hier w eggela te n ). V a n elk k a n a a l g a a t v ia de re g e la a r R R een b ijd rag e a n a a r de m en g rail S; a k a n continu of in sta p p e n v a rië re n van + I (R R geheel n a a r links g e d ra a id ) o v er O (m id d e n stan d ) n a a r I (R R geheel n a a r rech ts). H e t 7Ï7-signaal w o rd t op de hoofd- A B C o o o S ch ak elin g F ig. 4 voor puntstereofoni e d ra a g g o lf v an de zen d er, h e t ^ -sig n a a l op een su b -d ra a g g o lf gem oduleerd. D e g e w o n e lu is te ra a r o n tv a n g t alleen h e t M - sig n aal d a t in n iets v e rsch ilt v an w a t hij g ew en d is, de lu is te ra a r m et een sp eciale ste re o -o n tv a n g e r o n tv a n g t M en S beide. D e som M + S v o e rt hij n a a r een links, h e t v ersch il M -S n a a r een re c h ts o p g esteld e lu id sp re k e r. O o k de a flu is te rlu id s p re k e rs in de C K w o rd e n op deze m an ier g esch ak eld. D e v erd elin g v an de signalen v an de g ro ep en A, B en C o v er de lu id sp re k e rs la a t zich voor de in fig. 4 aangegeven stan d en van R R gem akkelijk b erek en en.

38 374 Groep A : M = A S = A L = M + S = 2 A H. Dorreboom R = M-S=o A lleen lu id sp re k e r L g eeft g ro ep A w e e r, deze w o rd t dus geheel links g elo k aliseerd. Groep B : M = B S o L = M + S = B R = M -S= B G ro e p B k lin k t u it beide lu id sp re k e rs even ste rk, B w o rd t dus in het m idden gelokaliseerd. G ro e p C: M = C S = C L = M+S=o R = M -S= 2C A lleen lu id sp re k e r R g eeft g ro ep C w e e r, deze w o rd t dus geheel re c h ts g elo k aliseerd. A lle tu sse n sta n d e n van RR zijn m ogelijk en v o o rts k a n h e t a a n ta l m icrofoons w ille k eu rig w o rd e n u itg eb reid. D e s te re o -lu is te ra a r o n tv a n g t dus h etzelfd e k la n k b e e ld als de m ono-luisteraar, ech ter ruim telijk gespreid. D o o r deze p u n t vorm ige afb eeld in g v an d iv erse g ro ep en in de ru im te - v a n d a a r puntstereofonie - k an h et klan kbeeld aanm erkelijk aan d o o r zichtigheid w innen. V an zelfsprekend zijn er tegen d it discontinue beeld ook b ezw aren aan te voeren. E e n continu k la n k b e e ld k a n w o rd e n v e rk re g e n m et een z.g. A ^F -dubbelm icrofoon in een o p stellin g volgens fig. 5. D e beid e m icrofoons, h o ew el n a a s t e lk a a r g eteken d, s ta a n in w erk e lijk h eid coincid en t in h e t h o riz o n ta le vlak. E en geluid uit w illek eu rig e ric h tin g tr e f t de m icrofoons dus zonder ond erlin g tijd sv ersch il, doch d o o r u itg e sp ro k e n ric h tk a - ra k te ris tie k e n (h ier tw e e cardioiden onder 90 ) o n t s ta a n w e l ric h tin g sa fh a n - kelijke in te n site itsv e rsc h illen. A angetoond kan w orden, d a t bij een juiste keuze van ka -

39 De elektro-akoestische inrichting van een controlekamer 37 5 ra k te ris tie k e n h e t ru im telijk e k la n k b e e ld v o o r de m icrofoon continu in de ru im te tu sse n de beid e lu id sp re k e rs w o rd t afgeb eeld. N ie t alleen de d ire c te geluiden, doch ook hun d iv erse reflecties s ta a n op hun p la a ts '', w a a rd o o r w e e r een sc h a ttin g v an de a fs ta n d v an d e g elu id sb ro n k a n w o rd e n g em aak t. H e t v e rk re g e n k la n k b e e ld h e e ft dus n ie t alleen b re e d te doch ook diepte. D eze vorm van stereofonie w o rd t zo?ie-stereofome genoem d. H e t systeem p a s t op eenvoudige w ijze in h e t schem a v an fig. 4. M e n slu it b.v. de X -m icrofoon a a n op k a n a a l 1 m et R R I geheel n a a r links g e d ra a id en de F -m icrofoon a a n k a n a a l 2 m et R R 2 geheel n a a r rechts. D e signalen van X kom en dan u itsluitend uit de lu id sp rek er L t de signalen van F uitsluitend uit V erb an d tussen standen van richtingsregelaar en afgebeelde zones luid sprek er R, zod at h et schem a van fig. 4 dan hetzelfde resu l ta a t o p lev ert als de opstelling van fig. 5. In fig. 6 is aan g eg even, hoe de tech nicus a a n de s ta n d v an de richtin g sreg elaars R R kan aflezen, hoe de zone van de b e treffen d e vv F-m icrofoon is afg eb eeld. Bij a s ta a n de re g e la a rs geheel n a a r links en re c h ts ; h e t b eeld b e s la a t de volle b re e d te tussen de luidsprekers. In b sta a n beide reg elaars in de m iddensta n d, d.w.z. a = O en de vs-rail b e v a t geen sig n aal. L in k e r en re c h te r lu id sp re k e r s tra le n beid e alleen h e t ÜV-signaal u it en h e t to ta le k la n k b e e ld v ersch ijn t p u n tv o rm ig in h e t m idden. H e t is gem akkelijk te b e re d e n e re n, d a t de in c, d en e afg eb eeld e sta n d e n v an R R de b ijb eh o ren d e zones tengevolg e heb ben. Bij een gecom pliceerd ensem ble in de studio is h et nu m ogelijk, bij de d iv erse g ro ep en en so listen een ste re o - of m onom icrofoon te p la a tse n. H u n signalen w o rd en in de M -ra il n a a r in ten siteit gem engd to t een zo goed mogelijk m onofoon k lan k

40 376 H. Dorreboom beeld, te rw ijl v o o r de s te re o -lu is te ra a r h e t k la n k b e e ld ruim telijk k a n w o rd e n u itg eb o u w d in een a a n ta l n a a s t of o v er e lk a a r vallende zones, w a a r nodig aangevuld m et de puntvorm ige re touches van de m ono-m icrofoons. D e schak elingen v an fig. 4 en fig. 1 zijn op eenvoudige wijze m et e lk a a r te com bineren. 4. Enkele technische facetten van een controlekamer H e t g e z ic h t van een ta k van tech n iek w o rd t v a a k in n iet geringe m ate bep aald doo r zijn historische groei. V o o r de huidige om roepinstallaties w erd de basis gelegd d irect na de jongste oorlog, toen de door ro o fb o u w versleten in stallaties d rin gend v erv angin g en u itb re id in g b eh o efd en en de om roep in eigen b e h e e r en m et to e n nog s te rk b e p e rk te fa c ilite ite n nieuw e a p p a ra tu u r m o est o n tw ik k elen, p ro d u c e re n en in s ta n d houden. K w a lite its v e rs te rk e rs v erg d en to e n flinke afm etin g en en in een c o n tro le ta fe l m et vele b ed ien in g so rg a n en, in g ed eeld n a a r de eisen v an b ed ien in g scom fo rt, w a s v o o r deze v e rs te rk e rs geen p la a ts. Zij w e rd e n d a n ook o n d e rg e b ra c h t in a p a rte k a ste n, som s zelfs in a p a rte a p p a ra te n k a m e rs en d it v erg d e n a tu u rlijk een om vangrijke bekabeling voor sig n a a ltra n sp o rt tussen lessen a a r en a p p a ra te n k a m e r. V o o r a a n p a ssin g a a n en sym m etrering v an deze v erb in d in g en w e rd e n de v e rs te rk e rs u itg e ru st m et in- en u itg a n g stra n sfo rm a to re n. D eze v e rs te rk e rs zijn h ie rd o o r k ritisc h v o o r w a t b e tr e f t de in g a n g sb ro n im p ed an tie, z o d a t alle p assiev e elem en ten tu sse n de v e rs te rk e rs, zoals re g e la a rs en filters, v an h e t laagohm ige c o n sta n te -im p e d a n tie -ty p e m oeten zijn m et een vrij grote tussenschakeldem ping. O m h e t a a n ta l heen- en w e e r-v e rb in d in g e n te b e p e rk e n, m oet m en h e t a a n ta l v e rs te rk e rs p e r k e te n zo klein m ogelijk houden en elke v e rs te rk e r m oet op zich dus een hoge v e rste rk in g lev eren. O m produ ktie en onderhoud te vereenvoudigen, w erd h et a a n ta l v e rs te rk e rty p e n b e p e rk t to t één : een universele v e rs te rk e r, die v o o r alle functies k a n w o rd e n ingezet. U itz o n d e rin g e n w a re n a a n v a n k e lijk slech ts de m o d u la tie -m e e tv e rste rk e r en de aflu isterk ra c h tv e rs te rk e r, die tev e n s als p la te n -sn ijv e rste rk e r d ie n st deed. L a te r is h e t a a n ta l v e rs te rk e rty p e n v o o r sp eciale fu n cties a a n m erkelijk u itg e b re id, o.a. v o o r h e t opnem en en w e erg ev en v an m ag n efo o n b an d en. In h e t o v e rg ro te d eel v an de c o n tro le k a m e rs w o rd e n e c h te r v rijw el alle v e rs te rk e rp la a ts e n nog b e z e t d o o r

41 De elektro-akoestische inrichting van een controlekamer 377 de u n iv ersele v e rs te rk e r, w a a rv a n e r d a n ook enkele duizenden in g eb ru ik zijn. D e k w a lite its-e ise n v o o r deze v e rs te rk e rs zijn bijzo nder z w a a r. E en p ro g ram m a u it een stu d io d o o rlo o p t im m ers e e rs t een k e te n van v e rste rk e rs in de controlekam er, en in geval van een opnam e, volg t een tw e e d e k e te n in de re g istra tie k a m e r, v ó ó r h e t p ro g ram m a op de b a n d s ta a t. Bij opnam e v an een p ro g ram m a in g ed eelten w o rd t v a a k d o o r m ontage en k o p ieëren h e t to ta le p ro g ram m a sam en g esteld, w a a rb ij w e e r een of m eerd ere k e te n s v an v e rs te rk e rs d o o rlo p en w o rd en, v ó ó r h e t p ro g ram m a op de tw e e d e b a n d s ta a t. Bij de uitzending d o o rlo o p t d it p ro g ram m a d a n nog eens de v e rs te rk e rk e te n s v an h o o fd w e e rg e e fk a m e r en h o o fd c o n tro le k a m e r v ó ó r h e t op de zendlijn kom t. E e n kleine o n v o lm aakth eid in de u n iv ersele v e r s te r k e r zou in d it g ev al d o o r cum ulatie leiden to t e rn stig e v erv o rm in g v an de o o rsp ro n k elijk e sig n alen ; m en z e t deze o n v o lm aakth eid als h e t w a re u it op sam engestelde in terest. Z e e r belangrijk is vooral ook de dynam iek van deze v e r s te rk e rs. Bij zw ak k e m icrofoonsignalen m ag alleen de e e rs te v e rs te rk e r in de CAT-keten een ro l spelen in de sig n a a l/ru is-v e r- houding. G ezien de grote verzw akking ac h te r de eerste v ers te rk e r, o n ts ta a n d o o r re g e lre se rv e en tu ssen sch ak eld em p in g van de k a n a a lre g e la a r en eventu eel filter, doch v o o ra l d o o r sam en voeging v an vele k a n a le n in een m en grail, m oet deze e e rste v e rs te rk e r (en dus alle v e rs te rk e rs ) een zeer g ro te v e rste rk in g leveren, o p d at de tw eede v e rste rk e r in de k eten een ingangssig n aal o n tv a n g t, d a t m instens 20 db h o g er lig t d a n d a t v an de e e rste. In d a t g ev al is de eigenruis v an de tw e e d e v e rs te rk e r v e rw a a rlo o s b a a r. Bij zeer ste rk e m icrofoonsig nalen d a a re n te g e n m en den ke a a n een m icrofoon vrij d ich t bij een g ro te k o p e r- sectie v an een o rk e s t o n ts ta a t d o o r deze hoge v e rste rk in g een o v ereen k o m stig hoog u itg an g sn iv eau, z o d a t de v e rs te rk e r een re la tie f g ro o t u itg an g sv erm o g en m oet k u n n en lev eren. D e enorm e d y n am isch e om vang v an de te v e rw e rk e n signalen v o rm t h e t g ro o tste p ro b leem v an de u n iv erseeltech n iek. Bij de huidige universele v e rste rk e rs van de N R U is de a fstan d tussen ru isniveau en o v e rstu rin g sg re n s 100 d B. V o o r m oderne o rk e ste n is d it e c h te r som s nog n ie t genoeg, z o d a t deze a fs ta n d bij de n ieu w ste, m et nam e de g ed eeltelijk of geheel g e tra n s is to re e rd e in sta lla tie s, nog v e rg ro o t is. M en zou kunnen aanvoeren, d a t h et probleem van de d y n a m iek veel eenvoudiger zou kom en te liggen, indien in h et geval

42 378 H. Dorreboom van sterk e m icrofoonsignalen de v ersterk in g van de eerste v e r s te rk e r w e rd v erm in d erd, b.v. d o o r om schakeling in de tegenkoppeling. H e t om sch akelen op de v e r s te r k e r zelf, die zich som s op een a n d e re v erd iepin g b e v in d t d a n de c o n tro le k a m e r, is e c h te r u it o o g p u n t v a n b ed ien in g scom fo rt m e e sta l n ie t to e la a tb a a r, te rw ijl h e t op a fs ta n d sch ak elen v an d it s o o rt k ritisc h e circu its de e e rste ja re n n a de oorlog n ie t in aan m erk in g kon kom en do o r h e t o n tb re k e n v a n b e tro u w b a a r sc h a k e lm a te ria a l. 5. T r ansistor ering D e invoering v an tra n s is to re n v e ro o rz a a k t een d ra stisc h e w ijziging v a n de tech n isch e o p b o u w v an de co n tro lek am e rc ircuits. T ra n s is to rv e rs te rk e rs zijn klein, p ro d u c e re n w einig w a rm te en h e b b e n een lan g e lev ensd u u r. Zij k u n n en d a a rd o o r d ire c t bij de b ed ien in g so rg anen in de c o n tro le ta fe l w o rd e n in g ebouw d. D e lange leidingen tu sse n ta fe l en a p p a ra te n k a m e r v e rv a lle n en d a a rm e d e k u n n en v e e la l ook de in- en u itg a n g s-tra n sfo rm a - to re n v an de v e rs te rk e rs v erd w ijn en. D e re g e lo rg a n e n k u n n en een h ogere im p ed an tie h eb b en, c o n sta n te in- en uitg angsim ped a n tie v an deze o rg an en is n iet m eer v e re ist, z o d a t ook de v a ste tu ssen sch ak eld em p in g v e rv a lt. D it alles g eeft een g ew eldige be~ p erk in g v an de b en odigde u itg an g sv erm o g en s v an de v e rs te rk e rs en v an hun afm etin gen, doch e r k a n op d it p u n t nog v eel m eer w in st w o rd e n g eb o ek t. H e t is im m ers nu n ie t m eer nodig, h e t a a n ta l v e rs te rk e rs p e r k e te n to t h e t u ite rs te te b e p erk en. In teg e n stellin g to t h e t n iv eau -d iag ram v an de C K in univ erseeltech n iek, d a t een k lein a a n ta l g ro te n iv eau sp ro n g e n v e rto o n t, la a t h e t d iag ram v a n de nieuw e tra n s is to rin s ta lla tie een g ro te r a a n ta l kleine sp ro n g en zien, w a a rd o o r de d y n am iek v an de circu its op eenvoudige wijze k a n w o rd e n v erru im d. V o o rts lig t h e t nu v o o r de h an d, o v e r te g a a n op m e e rd e re v e rs te rk e rty p e n die elk o p tim a a l v o o r een b e p a a ld e fu n ctie zijn ged im ensioneerd. D iv erse v e rste rk e r-te c h n isch e p ro b lem en la te n zich d an zeer ele g a n t oplossen, o.a. d o o r c o n tro le-o rg an en, die v o o rh een ste e d s passief w aren, op te nem en in h e t actieve v ersterk ercircu it. N a tu u rlijk b ied en tra n s is to rin s ta lla tie s ook ta l v a n nieuw e p ro b lem en. D e v o o rn a a m ste volgen u it h e t feit, d a t bij v e rs te rk e rs zonder in- en u itg a n g s tra n s fo rm a to re n de sig n aalcirc u its één pool de n u lle id e r gem een h eb b en m et h e t v o edin g scircu it. W a t in figuur 1, d o o r h e t w e g la te n v an de se c u n d aire circu its, niet zo duidelijk to t uiting kom t is, d a t een C7T-schakeling in

43 D e e le k tro -a k o e s tis c h e in ric h tin g v a n een c o n tro le k a m e r 379 hoge m ate flexibel m oet zijn: men m oet vele circuits op d iv erse p u n ten k u n nen a fta k k e n en deze a fg e ta k te signalen in a n d e re circuits ol op a n d e re p u n ten in h etzelld e circu it w e e r kunnen in jecteren. Bij to e p a ssin g van één c e n tra a l v o e d in g sa p p a ra a t v oor alle v e rs te rk e rs zijn o n d er die o m stan d ig h eden u itg eb reid e n u lleid erlu ssen n iet te verm ijden. H ie rd o o r o n ts ta a t hinderlijk o v e rsp re k e n tu sse n d iv erse circuits, terw ijl de in sta lla tie v o o rts zeer gevoelig w o rd t v o o r sto re n d e m ag netische velden, zow el van la a g fre q u e n te als van h o o g freq u en te o o rsp ro n g. H e t blijk t nochtans, d a t deze en and ere problem en op vaak v errassen d Fig. 7 De nieuwe transistorversterkers tegenover de universele versterker eenvoudige wijze kunnen w o rd e n opgelost. B esp rekin g van deze d e ta ils v a lt e c h te r b u iten d it b estek. V erm eld zij slechts, d a t in de N C R V -stu d io sinds novem ber 1962 een C A f-installatie in g eb ru ik is, die van co n d en sato rm icro fo o n - v o o rv e rs te rk e r to t en m et k ra c h tv e rs te rk e r volledig is g e tra n - sisto reerd. In deze in stallatie zijn de audiolrequente tra n sfo r m ato ren vrijw el geheel v erd w en en, m et u itzo n d erin g van de onverm ijdelijke m ic ro fo o n -in g a n g stra n slo rm a to r en de scheidin gstra n s fo rm a to r v oor de u itg a a n d e lijn. Fig. 7 to o n t links v o o r een m icrofoonversterker van ca. 25 gram, w aarbij nog een tra n s fo rm ato r van 90 gram behoort. R echts voor ligt een lijn v erster

44 3 8 0 H. D o rre b o o m k e r van ca. 120 g ra m ; de b ijb eh o ren d e sc h e id in g stra n sfo rm a to r w e e g t 350 gram. O p de a c h te rg ro n d de b esp ro k e n univ ersele v e rs te rk e r m et een g ew ich t van 4,5 kg. D e in stallaties in de V A R A -stud io zijn ingericht voor m onotone zow el als stereofone uitzendingen en b ev atten de gecom bineerde faciliteiten van de figuren 1 en 4. In technisch opzicht v o r men zij een tu ssen faze tu ssen de buizen- en de tra n sisto rte c h n ie k. D e circu its v óór h e t k ru isb o rd en na de m engrails zijn u itg ev o erd in de u n iv erseeltech m ek, te rw ijl h et deel tu ssen k ru isb o rd en m engrails, d a t het overgrote deel van de bedieningsorganen Fig. 8 R egel tafel bevat, is g etran sisto reerd. V erschillende voorheen passieve o r gan en zijn h ier re e d s in actieve circu its opgenom en. V a n telk e n s tw e e k a n a le n zijn de h o o fd circuits en enkele n ev en circu its sam eng e v a t in een gem akkelijk u itw isse lb a re c o n stru ctiev e eenheid. Z o n k a n a a le e n h e id h u isv e st dus tw e e m o n o k an alen of één s te re o k a n a a l. E en a a n ta l van deze een h ed en n a a s t e lk a a r in een c o n tro le ta fe l geschoven v o rm t h et h o o fd b ed ien in g sv eld. In het vaste deel van de tafel zijn om vangrijke nevencircuits ond e rg e b ra c h t. (Z ie de fo to s van fig. 8 en 9). T e n slo tte nog een enkel w o o rd o v er to ek o m stig e in sta lla tie s, die op het ogenblik in het Technisch C entrum van de N R U

45 D e e le k tro -a k o e s tis c h e in ric h tin g v a n e e n c o n tro le k a m e r 381 Fig. 9 Kanaaleenheid uit de regeltafel WO rden o n tw ik k eld. H ie rin zu llen h alfg eleid ers o.a. een deel van h et g ro te a a n ta l relais en sc h a k e la a rs uit de n ev en circu its v erd rin g en. V o o rts m ag w o rd e n v e rw a c h t, d a t de o p to -elek - tro n ic a in de nabije to ek o m st een b elan g rijk e rol g a a t spelen in elektro -akoestische in stallaties. M a n u sc rip t o n tvangen 4 o kto b er 1963.

46

47 Deel 28 - No De produktie en instandhouding van omroep-technische apparatuur bij de NRU door P. M. Snoek*) V oordracht gehouden te Hilversum op 27 november 1962 voor het N ederlands Akoestisch G enootschap en het N ederlands Radiogenootschap Summary T h e build ings in w h ich the b ro a d c a st studios a re housed as w ell as the electro n ic equip m ent need a c o n sta n t c a re not only as to the m ain ten an ce b u t also an d chiefly w ith re sp e c t to keep ing the tech n iq u e in line w ith the la te s t d evelopm en ts in this field. To this p u rp o se the N R U d isp o ses a p a rt from its L a b o ra to ry o f a P ro d u c tio n G ro u p, to w h ich belong a D esig n s- d epartm ent, W o rk sh o p s, M easuring division, etc. H e t lig t v o o r de h an d, d a t e r te n b eh oeve v an de ra d io - uitzendingen o v er de z e n d e rn e tte n H ilv ersu m I en H ilv ersu m I I, beide g ed u ren d e 17 u ren p e r dag, een u itg e b re id a rs e n a a l van hoogw aardige, voornam elijk elektronische a p p a ra tu u r noodzak elijk is. E e rd e re p u b lik a tie s en fo to re p o rta g e s h eb b en g aandew eg h e t geheim zinnige w a a s, d a t o v er de,,o m ro ep k euken hing, doen v erd w ijn en. W a t de b ezoek e r v an een o m ro epstu d io a a n tre ft, is dan ook een zakelijk en zo efficiënt m ogelijk w erk en d elektro n isc h b ed rijf, zo n d er enige geheim zinnigheid. D e e le k tro - a k o e stie k en de g e lu id sre g istra tie -te c h n ie k zijn w e l algem een b ek en d. N ie tte m in zal h e t v o o r tech n isch g e ïn te re sse e rd e n die vrij n a u w k e u rig w e te n w a t e r zoal in een m oderne o m ro epstu d io a a n a p p a ra tu u r n o o d zak elijk aan w ezig m oet zijn, n ie t geheel duidelijk zijn hoe de N e d e rla n d s e R ad io U n ie, die m et de zorg v o o r de tech n iek b e la s t is, zich die a p p a r a tu u r v e rsc h a ft. A lh o ew el de elek tro n isch e in d u strie in binnen- en b u ite n la n d een a sso rtim e n t b ie d t v an elek tro n isch e b o u w ste n e n, w a a rm e d e ongetw ijfeld k w a lita tie f voortreffelijke in stallaties te bouw en *) N ederlandse R adio U nie, Technische D ienst.

48 384 P. M. Snoek zijn, h e e ft de N R U m oeten e rv a re n, d a t een eigen p ro d u k tie - a p p a r a a t n iet geheel gem ist k a n w o rd en. E r is in de v e e rtig ja re n d a t de om roep in N e d e rla n d b e s ta a t, altijd een w isse lw e rk in g g e w e e st tu sse n p ro g ram m a-eisen en technische m ogelijkheden. D eze w isse lw e rk in g h e e ft een specifiek-technische program m abehandeling doen o n tstaa n, die a p p a r a tu u r v ereist, w a a rv o o r de in d u strie slech ts w einig b e la n g stelling k a n h eb b en, o m d at noch s ta n d a a rd is a tie, noch n o rm alisatie, noch se rie fa b ric a g e to e p a s b a a r zijn bij de v e rv a a rd ig in g v an deze a p p a ra tu u r. H e t zijn ste e d s ex clusieve een lin gen ", die v e r v a a rd ig d m oeten w o rd e n. D ire c t n a de b ev rijd in g v a n ons la n d in 1945 is de T ech n i sche D ie n s t beg o n n en de gevolgen v an de in de oorlog op de a p p a r a tu u r gepleegde ro o fb o u w, h e t te k o rt en de tech n isch e a c h te rsta n d, o n g ed aan te m aken. In een e e rs t w a t onduidelijke o rg a n isa tie v o rm w e rd e n b e sc h ik b a re m a n k ra c h t en m a te ria a l ingezet voor de produktie van door eigen sta f ontw o rpen in sta l la tie s. T o t op h ed en is deze wijze van voorziening gevolgd, m et dien v e rsta n d e, d a t s e d e rt enkele ja re n een, u itslu ite n d m et p ro d u k tie b e la ste, lo g isch -g eo rg an iseerd e h o o fd afd elin g deze ta a k u ito efent. O n d e r p ro d u k tie w o rd t in d it v e rb a n d v e rs ta a n, de gehele m ate rië le v erzo rgin g v an ro e re n d en o n ro e re n d goed te n d ien ste van de binnenlandse om roep. H o ew el deze produ ktie van elektro n isch e a p p a r a tu u r zeer b ela n g rijk is, is d it z e k e r n ie t de enige ta a k. E en specificatie v an de p ro d u k tie, die overig ens n ie t alleen uit goederen doch ook uit diensten b e sta a t, lu id t als volgt: P ro d u k tie -g o e d e re n V e rsp a n e n d e m e ta a lb e w e rk in g. N iet-verspanende m etaalb ew erking. L assen. V erfspuiten en moffelen. H o u tb ew erk in g. K u n ststo fv e rw e rk in g (g e w a p end p o ly e ste r). In strum en tm aken. E lektronische en elektrotechnische m ontage. V e rw a rm in g s- en lu ch tb eh an d e- lin gstech n iek. P ro d u k tie -d ie n ste n H e t o n tw e rp e n en volledig tek en en v an elektronische en m echanische a p p a ra tu u r. Sam enstellen van m eet- en o nderh o u d sv o o rsch riften. H e t v e rric h te n van p erio d iek e m etingen aan alle elektro n ische in sta lla tie s en onderdelen d aarv an. H e t u itv o eren v an p re v e n tie f o n d e r houd en h e t v errich ten v an re p a ra tie s aan deze in sta lla tie s. H e t o n d erh o u d en v an alle o n d er de N R U -zo rg vallende gebouw en.

49 Omroep-technische apparatuur bij de NRU 385 P roduktie -goederen P rodu ktie -diensten B o u w k u n d e. S a n ita ir en loodgieterij. S tofferen. A utom obieltechniek. H e t o n tw e rp e n en doen u itv o eren van interne verbouw ingen en m inder om vangrijke nieuw bouw w erken. H e t ex plo iteren v an een a u to p a rk, a u to re p a ra tie w e rk p la a ts, w a s p la a ts en b enzin estatio n. D e organisatie van de interne com m unicatie, c e n tra le p recisietijd aan w ijzing, au to p o o l (ta x ib e d rijf). C entrale inkoop. Technisch m agazijn. F in an ciële,,p la n n in g v o o r in v esterin g en o n d erh o u d. In het k ad er van deze inleiding zal slechts op de v e rv a a rd i ging v an s tu d io -a p p a ra tu u r w a t n a d e r w o rd e n ingegaan. T w ee so o rte n [behoeften geven aan leid in g to t v e rv a a rd ig in g van elektronische stu d io -ap p aratu u r, n.1.: a. ) V e rv a n g in g v an b e s ta a n d e a p p a ra tu u r; b. ) U itb re id in g van de a p p a ra tu u r, n oodzak elijk d o o r n ieu w b o u w en verbouw ingen van h et stu d io -areaal. D e v erv an g in g v an b e s ta a n d e a p p a ra tu u r is m eesta l een gevolg v an v ero u d erin g, n ie t van slijtage of o n b e tro u w b a a rh e id. N ieu w e o n tw ik k elin g en in de technische p ro g ram m av erzo rg in g (galm effecten, e lek tro n isch e geluiden) en nieu w e o n tw ik k elin g en van de tech n iek zelf (stereo fo n ie, tra n sisto rte c h n ie k ) dw ingen op een gegeven m om ent een o verig ens k w a lita tie f nog goede in stallatie te vervangen. D e gem iddelde le v e n sd u u r v an een c o n trö le k a m e r-in sta lla tie of een reg istratiek am er-in stallatie ligt tussen zeven en tien ja a r. D e u itb reid in g v an h e t stu d io -a re a a l v ra a g t v a n zelfsp re k en d om a d e q u a te a p p a r a tu u r ; o n d an k s de o p k o m st v an de telev isie is de geluidsom roep nog springlevend en groeit nog steeds. D e v oor sub a) of sub b) dienende a p p a r a tu u r w o rd t o n t w orpen en getekend op h e t: Ontwerpbureau H e t o n tw e rp b u re a u (17 m an) w o rd t hoofd zak elijk "g e v o e d d o o r :

50 386 P. M. Snoek a. D e afd elin g v an de T echnische D ie n st, die de u itzendingen verzo rgt (de gebruikers van de in stallaties). b. W e n s e n v an de p ro g ra m m a sta v e n v an de om roepveren ig ingen. c. E igen initiatieven van de ontw erp -afdeling. O p de te k e n k a m e r v an h e t o n tw e rp b u re a u is een o n d e rv e r deling in tak e n gem aakt en w el als volgt: E én groep b e h a n d e lt de sc h a k e lte c h n ie k ", w a a ro n d e r w o rd t v e rsta a n de to ta le sam enstelling van een com plete in stallatie. D eze g ro ep w o rd t b ijg e sta a n d o o r de g ro ep,,o n tw e rp b o u w ste n e n ". B o u w sten en zijn de v e rs te rk e rs, v o e d in g sa p p a ra te n, filters, enz., die een u n iv ersele b ru ik b a a rh e id b e z itte n en in v ersch illen d e soorten in stallaties w o rd en toeg epast. E en d e rd e g ro ep is v e ra n tw o o rd e lijk v o o r de m echanische c o n stru c tie s. D e re g e lta fe ls m et k ru isb o rd p a n e le n en in steek - een h ed en zijn tam elijk g ecom pliceerd aan g ezien alle bedieningso rg an en v o o r de g e b ru ik e r z itte n d b innen h a n d b e re ik " m oeten v allen. H e t is d a n ook n o o d zak elijk in de re g e lta fe l ied e re kubieke decim eter te ben utten. T e n slo tte b e h o o rt to t h e t o n tw e rp b u re a u de g roep S te rk - stro o m te c h n ie k en v e rlic h tin g " ; deze v e rz o rg t de o n tw e rp e n voor licht- en k ra c h tin stallaties. A lle N R U -o n tw e rp e n w o rd e n ste e d s volledig u itg e te k e n d volgens h e t m ono-systeem. Z o d ra een o n tw e rp g ereed is en n a d a t b e slo te n is of de u itv o erin g in eigen b e h e e r" of d o o r d e rd e n " zal geschieden, k a n de p ro d u k tie a a n v a n g e n. D e m eeste g ro te re o n tw e rp e n, zoals co n tro le- en re g is tra tie k a m e r-in s ta l- la tie s w o rd e n als geheel in eigen b e h e e r u itg ev o erd, w a a rb ij d a n v a a k b o u w ste n e n (v e rste rk e rs, enz.) d o o r d erd e n, volgens N R U -te k e n in g e n, zijn to eg elev e rd. D e eigenlijke vervaardiging in eigen beh eer geschiedt door de : A fdeling Jf^erkplaatsen D eze afd elin g (60 m an) is v e ra n tw o o rd e lijk v o o r alles w a t in eigen b e h e e r w o rd t v e rv a a rd ig d en w e l v o o r h e t gehele p ro - d u k tie p ro c e s. D e onderafdelingen zijn: a) P ro d u k tie w e rk p la a ts (m e ta a lb e w e rk in g, b e z e ttin g 18 m an). V e rsp a n e n d e en n ie t-v e rsp a n e n d e m e ta a lb e w e rk in g en la sse n vorm en de hoofdw erkzaam heden.

51 Omroep-technische apparatuur bij de NRU 387 b) S ch ild erw erk p laats (bezetting 3 m an). S ch ild eren, sp u ite n en m offelen zijn h ie r de w e rk z aam h ed en, logisch volg end op de w e rk z a a m h e d e n van de P ro d u k tie - w e rk p la a ts. c) T im m erw erkplaats-m eubelm akerij (bezetting 12 m an). A lh o ew el de m e ta a lb e w e rk in g v o o r de a p p a ra te n b o u w h e t b e la n g rijk st is, k a n een m achinale h o u tb e w e rk in g sa fd e lin g n ie t gem ist w o rd e n. Z o m oeten de h o u ten lu id sp re k e r-b a s- reflexkasten m et de grootste zorgvuldigheid w orden v e rv a a r digd. D it zijn dan ook juw eeltjes van m eubelm akersw erk. V e rd e r v e rw e rk t deze afd elin g ook de k u n ststo ffe n, zoals p la k d o e k, b u re a u - en ta fe lb la d b e d e k k in g, p ro fie lm a te ria a l en ook gew apend po ly ester. O o k v o o r o n d e rh o u d sw e rk in de stu d io g eb o u w en en k a n to ren bew ijst deze afdeling dagelijks zijn nut. d) In s ta lla tie w e rk p la a ts (b ezettin g 15 m an). N a d a t de sc h ild e rw e rk p la a ts de v e rv a a rd ig d e fram es, g e ste l len, k asten, rekken en panelen aan deze afdeling heeft afg elev erd, w o rd e n h ie r alle elek tro n isch e m ontage- en b e d ra - d in g sw erk zaam h ed e n u itg ev o erd. O o k de m o n ta g e -te r-p la a tse in de tech n isch e ru im ten v an de stu d io g eb o u w en w o rd t d o o r deze afd elin g v erzo rg d. e) A u to w e rk p la a ts (b ezettin g 9 m an). A angezien de om roep over een vrij groot w ag en p ark b e sch ik t ( i 70 v ra c h t- en p e rso n e n w a g e n s) is h e t e x p lo ite re n v an een eigen re p a ra tie w e rk p la a ts alleszins v e ra n tw o o rd. D e m eest m oderne o n d erh o u d s- en re p a ra tie g e re e d sc h a p p e n w a a rb o rg e n de b e d rijfsz e k e rh e id v an de au to m o b ielen, m et nam e de re p o rta g e w a g e n s, w a a rm e d e vele ra d io p ro g ra m m a 's w orden verw ezenlijkt. D e A fdeling W e rk p la a ts e n w o rd t geleid d o o r een s ta f van d rie p erso n en. D e nieuw v e rv a a rd ig d e a p p a r a tu u r w o rd t g eco n tro le e rd en afgeregeld volgens de hiervoor gestelde norm en. Slechts a p p a ra tu u r, die q u a m eetgegevens b in n en een vrij n a u w to le ra n tie - veld liggen, mogen in bedrijf w orden genomen. D eze controle w o rd t uitgeoefend door de afdeling: M eet- en Onderhoudsdienst Z o als de naam reeds aanduidt, zijn de h oo fd taken h e t v e r

52 388 P. M. Snoek ric h te n v an m etingen, die p e rio d ie k w o rd e n u itg e v o e rd en h e t onderhouden van de in stallatie s (bezetting 47 m an). E nkele cijfers over de geïnstalleerde elektronische a p p a ra tu u r: 4050 u n iv erseelv ersterk ers, z.g. insteek -eenheden. 530 m icrofoons, dynam isch- en b a n d ty p e. 300 m icrofoons, condensatortype. 160 professionele m agnefoons voor sta tio n a ir gebruik. 77 p ro fessio n ele m agnefoons v o o r tr a n s p o r ta b e l g e b ru ik 150 professionele gram m ofoon-afspeelm achines. H e t is duidelijk, d a t v o o r een im m er b e d rijfsz e k e r g eb ru ik een goed georganiseerd onderhoudssysteem noodzakelijk is; een sy stem atische preventieve keuring op frequentie -g etro uw heid, v e r vorm ing en sto o rn iv e a u van de in s ta lla tie en o n d e rd e le n h ie rv a n v o o rk o m t p ra k tis c h ie d e re b e d rijfssto rin g. V e rv a n g in g v an alle v e rste rk e rb u iz e n n a 3000 b e d rijfsu re n is een zeer p ra k tisc h e m aatregel gebleken. V oldoende reserv e in de schakelm ogelijkhed en en de aan w ezig h eid v an v o ld o en d e essen tiële re se rv e -o n d e r- delen in elk stu d io g eb o u w m ak en d a t in de uitzendin g m e rk b a re storingen to t een grote uitzondering behoren. D e b in n enkom ende m agazijn g o ederen v an e le k trisc h e a a rd w orden door de M eetd ien st gekeurd. D e e le k trisc h e licht- en k ra c h tin s ta lla tie s v an de g eb o u w en w o rd e n d o o r een g roep e le k tric ie n s, to eg ev o eg d a a n de M e e t- en O n d e rh o u d sd ie n st, in s ta n d gehouden. D e g e d e c e n tra lise e rd e vorm v an h e t com plex stu d ieg eb o u w en, alsm ede de p a rk a c h tig e tu in aan leg, die de H ilv ersu m se stu d io 's zo a a n tre k k e lijk in h e t s ta d sb e e ld doen p assen, m ak en d a t een vrij grote groep van technici nodig is om alle gebouw en in p e r fecte s ta a t te houden. O n d e r b e h e e r v an de N R U s ta a n n am e lijk, de als k a n to re n in g erichte v illa 's en p o ly n o rm " p av iljo en s m ed eg erek en d, een v e e rtig ta l geb o u w en, g ed eeltelijk ook b u iten H ilv ersu m gelegen, die de nodige zorg op b o u w k u n d ig en v erw arm ingstechnisch gebied vereisen. D eze ta a k is opgedragen aan de : A fdeling Bouwkunde D eze afd elin g (28 m an) b e h e e rt tev e n s de in de g ro te stu d io g e- bouw en aanw ezige uitgebreide luchtbehandelingsinstallaties. V o o ra l de m u ziek stu d io 's dien en op zo c o n sta n t m ogelijke tem p eratu u r en vochtigheidsgraad gehouden te w orden, in v e r

53 Omroep-technische apparatuur bij de NRU 389 ban d m et de stem m ing en de verdere conditie van de m uziekin stru m en ten. D a a r de b e z e ttin g v an de stu d io s ste e d s v a rie e rt (g ro te en kleine ensem bles, m et of zo n d er to e h o re n d p u b liek ) is de verw arm ing en luchtbehandeling grotendeels geautom atiseerd. V o o r de b ew ak in g h ierv a n is in elk stu d io g eb o u w een v aste sta f van m achinisten " gedetacheeerd. H e t sp re e k t vanzelf, d a t de a c tiv ite ite n v an een p ro d u k tie - afd elin g vele financiële en com m erciële a c tiv ite ite n m et zich m eebrengen. A let de zorg d a a rv o o r is b e la s t de afdelin g (12 m an) : Commerciële en Financiële Zaken Z o a ls b e k e n d is, m oet de b in n en lan d se om roep zich b ed ru ip en v an een deel d e r gelden, die u it de ra d io -re trib u tie (lu iste rb ijd ra g e n ) w orden geput. E r is een bud gettering van verschillende k o sten so o rten. Z o w e l in v esterin g als e x p lo itatie v rag en een financiële planning", alsm ede een controle op de lopende begroting. E r w o rd e n d o o r de T echnische D ie n s t p e r ja a r 6000 k 7000 u iteen lo p en d e o rd e rs g e p la a ts t; in h e t C e n tra a l Technisch M a gazijn bevinden zich ± 5500 soorten artikelen, alles onder b e h e e r v an deze afdeling. V o o r h et coördineren van alle afdelingsactiviteiten is er te n slotte de afd elin g : Bedrijfsbureau N a a s t de w e rk z aam h ed en, v e rb o n d e n a a n de plan ning, de co ö rd in atie en de b eh an d e lin g v an algem ene zak en, v e rz o rg t deze afdeling (b estaan d e uit 28 m an) h et beh eer van de autopool. H e t b o v en g e sc h etste h e e ft to t doel een g lo b a a l inzicht te geven in de organisatie van de H oofdafdeling P rodu ktie van de T echnische D ienst. O p zichzelf is een produktie - en onderhoudsbed rijf m et ruim 190 m an p e rso n e e l n ie t zo in d ru k w e k k e n d. D a t een d erg elijk b e d rijf w o rd t g e h a n te e rd v o o r de re a lise rin g v an de dag elijkse ra d io p ro g ra m m a 's w ijst e r op, d a t de N e d e rla n d se R ad io U nie geen p a p ie re n in s titu u t is, doch een lev en d o rg aan, d a t er voor zorgt, d a t de door de om roeporganisaties sam eng esteld e p ro g ra m m a 's op de m eest m oderne en b ed rijfszek ere wijze kunnen w orden u itg estraald. Manuscript ontvangen 4 oktober 1963.

54

55 Deel 28 - No De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO D e in te rn a tio n a le W e te n sc h a p p e lijk e R ad io U n ie U R S I v ierd e m et h a a r algem ene v e rg a d e rin g in T okio een gouden jubileum. In 1913 ric h tte n negen fysici en ingenieurs u it zes la n d e n in B ru ssel de In te rn a tio n a l C om m ission of W ire le s s T e le g ra p h y op, die h a a r in te re sse geleidelijk u itb re id d e. N u in 1963 zijn 28 N a tio n a le C o m ité's lid v an de U n ie. D a a rv a n w a re n e r 23 in h e t ex ecu tief com ité v e rteg en w o o rd ig d. D rie nieu w e leden, die zich tijd en s de v e rg a d e rin g aan m eld d en, n.1. A rg en tin ië, K e n y a en F o rm o sa (C h in a ) h a d d e n d itm a a l nog geen stem rech t. A an de v e rg a d e rin g e n in T okio nam en ca. a c h th o n d e rd p erso n e n deel, w a a rv a n ongeveer vierhonderd van buiten Jap an kw am en. D r. S m ith R osé tr a d a a n h e t eind v an de algem ene v e rg a d e rin g af, m a a r b le e f als ju is t a fg e tre d e n p re sid e n t lid v an h e t b e stu u r. D r. K o g a w e rd benoem d to t p re s id e n t v o o r de p erio d e D r. B e rk n e r w e rd e re -p re sid e n t. D e c a u x en p ro fe sso r P ro k h o ro v b lev en v ice-p resid en t, te rw ijl de p ro fe sso re n D iem in g er en S ilv er in deze functie w e rd e n benoem d. K o lo n el H e rb a y s en p ro fe sso r M a n n e b a c k w e rd e n h erk o zen als se c re ta ris-g e n e ra a l en penningm esster. D e C o m m issie-v o o rzitters V o ge ( II) en R atcliffe ( I I I ) w e rd e n h erk o zen. V o o rts w e rd e n to t v o o rz itte r gekozen D r. E sse n (I), p ro fe sso r B o o k e r (IV ), p ro fe s so r C h ristia n se n (V ), D r. S tu m p ers (V I), p ro fe sso r G riv e t ( V I I ). D e n aam v an C om m issie I I I w e rd gew ijzigd in D e Io n o sfe e r en die v an C om m issie I V in D e M a g n e to s fe e r. H ie r w e rd dus duidelijk h e t u itslu ite n d g eb ru ik v an rad io tech n isch e hulp m iddelen afgew ezen. H e t oude o n d e rw e rp van Com m issie IV, de atm osferische storingen, w e rd nu to eb e d eeld a a n een p e rm a n e n te subcom m issie v an I V m et p ro fe sso r K im p a ra als v o o rz itte r. V o o r de C om m issies V I en V I I w e rd ook een v o o rste l to t w ijziging v an h e t w e rk g e b ie d g ed aan. C om m issie V I zou zich b e la ste n m et de w e te n sc h a p d e r com m unicatie ( C o m m u n icatio n S ciences' ) en V I I m et de fysische a c h te rg ro n d v an h e t ra d io w e rk. In de p ra k tijk zou de elek tro m ag n e tisc h e th e o rie d a a rd o o r v an V I n a a r V I I o v e rg aan. T erw ijl in C o m m issie V I I d it v o o rste l w e rd g o ed g ek eu rd, w ild e m en e r in C om m issie V I lie v e r nog eens o v e r den ken. H e t is b.v. m oeilijk te zien, hoe m en co m m u n icatie-w eten sch ap k a n b ed rijv en, zo n d er p ro p ag atieth eo rie, diffractietheorie of antennes te b estud eren.

56 392 D e beide v o o rzitters zullen tra c h te n een oplossing te vinden. D e U R S I h e e ft zich g e ste ld a c h te r een v o o rste l van de U n ite d S ta te s A cad em y of Sciences om een p ro g ram m a v an b e p e rk te d u u r u it te v o eren op h e t gebied van de w e te n sc h a p van de atm osfeer, in de geest van h et in tern a tio n aal geofysisch ja a r. E r zijn een a a n ta l o n d e rw e rp e n, die o n d erlin g n au w v e rb a n d houden, m aar die toch in verschillende organisaties w orden b e sp ro k en. D a a rto e b eh o ren aeronom ie, de stu d ie v an de ionosfe er en de fy sica v an de hogere lagen in de atm o sfeer, geom agnetism e, zonnefysica, en soortgelijke onderw erpen, die men voo r a l in A m erik a liev e r als een g ro o t geheel w il b eh an d elen. D eze o n d e rw e rp e n kom en nu a a n de o rd e in U R S I en I U G G (de in te rn a tio n a le unie v o o r g eo d esie en geofysica), in I U P A P (de in te rn a tio n a le unie v o o r zuivere en to e g e p a ste n a tu u rk u n d e ), en in ter-u n ie-co m ité's zoals C O S P A R (ru im te-o n d erzo ek ) en I U S T R (h et in teru n ie-co m ité v o o r de invloed v an de zon op a a rd e ). M en w il a l deze stu d ies nu o n d e rb re n g e n in een nieu w e asso ciatie v o o r zonne- en a a rd s e fy sic a ( so la r a n d te r r e s tr ia l p h y sic s ), die n a u w m et U R S I sa m e n w e rk t, of zelfs in een geheel nieuw e unie. In d it la a ts te g ev al zou de U R S I h a a r C om m issies I I I, I V en V a fs ta a n. (D e ra d io -a stro n o m e n voelen e r n iets v o o r g e sp litst te w o rd e n in een groep, die zich m et de zon, en een andere groep, die zich m et de m elkw eg bezig houdt.) E en comm issie zal binnen een ja a r r a p p o r t u itb ren g en. H e t is de v ra a g of de U R S I bij h e t a fs ta a n v an zo n g ro o t d eel v an h a a r w e rk g eb ied nog v old oende le v e n sk ra c h tig zou blijven. D r. B e rk n e r, die een g ro o t v o o rs ta n d e r v an de nieuw e a sso c ia tie is, m een t v an w el. V oorlopig zal U R S I sym posia over de hier genoem de o n d erw erpen slechts sam en m et de andere geïnteresseerde unies organiseren. D e B a lth. v an d e r P o l gouden m edaille w e rd u itg e re ik t a a n p ro fe sso r R yle v o o r zijn w e rk op h e t g eb ied d e r an tenne-sy n - these en aan kolonel H e rb a y s voor zijn v erdiensten op o rg a n isa to risc h gebied. M e v ro u w v an d e r P ol, die als e re g a ste h e t gehele congres b ijw oonde, re ik te p erso o n lijk de beide m edailles uit. P ro fesso r M an n eb ack hield bij deze gelegenheid een h e r d en k in g sred e o v er lev en en w e rk v an v an d e r P ol. P ro fe sso r R yle sp ra k over grote antennes. D e volgende algem ene vergadering van U R S I w o rd t gehouden in M ü n chen, begin sep te m b e r In de v e e rtie n dag en, die d a a ra a n v o o ra f g aan w o rd t in Jo eg o slavië een sym posium g e o rg a n ise e rd (o.a. ook o v er a a rd s e v erschijnselen, die d o o r de zon beïnvloed w orden). F. L. Stumpers.

57 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 393 Commissie I Over radiostandaarden en metingen S inds de la a ts te bijeenkom st is de o n tw ik k elin g van frequen - tie s ta n d a a rd e n op a to m aire of m oleculaire b asis snel v o o rtg e g aan. O p h e t gebied v an w a te rs to f-m a s e rs en caesium bundels ta n d a a rd e n zijn aan m erk elijk e re s u lta te n b e re ik t. H ierb ij b lijk t d a t de nog in 1956 v o o rg esteld e definitie v an een seconde als onderdeel van een tropisch ja a r n a a r huidige begrippen te onnauw keurig is en d a t men deze astronom ische definitie wil v e r vangen door één op atom aire basis. H ierbij w o rd t de tijdseenheid gedefinieerd als een zek er a a n ta l p erio d en v an een fre q u en tie die sam en h an g t m et de o v erg an g tu sse n b e p a a ld e en erg ien iv eaus v an h e t atoom. D a a r m en hierbij u it k a n g aan van v ersch illen d e m a te ria le n h e e ft m en te n b eh oeve v an h e t congres in 1966 van h et B ureau In te rn a tio n a l des Poids et M esures w aarbij de seconde opnieuw gedefinieerd m oet w orden, de resoluties aan genom en d a t m en v o o r die definitie zal g eb ru ik en één d e r b e ste o n d erzo ch te overg angen. D a a r n a zal m en de re la tie v an a n d e re overgangen to t de eerstgenoem de onderzoeken. D eze s ta n d a a rd fre q u e n tie zal d a n ook g e b ru ik t m oeten w o rd e n v o o r de sta n - d a a rd fre q u e n tie -u itz e n d in g e n. V e rd e r w e rd e n b e sp ro k e n m eetm eth o d en v an ele k trisc h e g ro o t h ed en v o o r fre q u e n tie g e b ie d e n v an 30 k H z a f to t 800 M H z, re su lta te n van standaard frequ entie -uitzending en, benevens v e r gelijkingen van stan d a ard en. V an de laser die zeer grote im pulsvorm ige verm ogens k a n geven w o rd t v e rw a c h t d a t hij g e b ru ik t zal w o rd e n om astro n o m isch e a fsta n d e n te m eten en n au w k e u rig de lich tsn elh eid te b ep alen. J. W. Alexander Commissie II Over radio en troposfeer H e t v ro e g e r to t de tro p o s fe e r b e p e rk te o n d erzo ek in g sg eb ied v an deze com m issie is th a n s g efo rm u leerd als d a t van niet-geion iseerd e m edia. M e n b e re id t zich re e d s v o o r op de to ek o m stig e o n d erzo ek in g en v an p la n e ta ire atm o sferen. D e op de tro p o sfe e r b e tre k k in g h eb b en d e o n d e rw e rp e n k o n d en als v o lg t ingedeeld w o rd e n.

58 Modellen van de troposfeer Bij de in te rp re ta tie van propagatiem etingen en van m eteorologische stu d ies is m en min of m eer o n a fh a n k e lijk v an e lk a a r to t re p re s e n ta tie v e m odellen gekom en. H ie rv a n w e rd e n over" zichten gegeven. D e m eteorologische w a arn em in g en leren, d a t m en dikw ijls gelijktijdig m et tu rb u le n te lag en en m et lag en v an lam in aire s tru c tu u r te m ak en h eeft. D e e e rste leiden to t zuivere v e rstro o iin g sv e rsch ijn se len ( s c a tte r p ro p a g a tio n ), de la a ts te v o o ra l to t g eo m etrisch -o p tisch e p ro p a g a tie. M e n h e e ft de in d ru k d a t de to t nu to e in g ev o erd e m odellen te veel als a a n e lk a a r te g e n g e ste ld b esch o u w d w e rd e n. M e n m ag ze e e rd e r als e lk a a r aanvullend o p v atten, m ede om dat de consequenties van de v e r schillende th e o re tisc h e m odellen m eer a a n e lk a a r v e rw a n t blijken te zijn dan men in v erb an d m et hun verschillende uitgangsp u n ten zou v e rw a c h te n. G e su g g e re e rd w e rd om zoveel m ogelijk de m odellen u it de w a a rn e m in g a f te leiden. In h e t g ev al v an,,s c a tte r p ro p a g a tio n k a n m en bijv. de in v loeden v an de g ro o tte van de schijnbare a a rd s tra a l, van die van h e t effectieve v erstro o ie n d e volum e, en v a n de in te n s ite its fa c to r b e p a a ld d o o r h e t ruim telijk e fo u rie rsp e c tru m v an de v erd elin g v an de b rek in g s- index-fluctuaties, van e lk a a r scheiden door hun verschillende a f hankelijkheid van a fsta n d en frequentie. D e kennis van de inte n s ite its fa c to r le id t d a n v ia h e t fo u rie rsp e c tru m to t de au to - c o rre la tie fu n c tie v an de b rek in g sin d ex. 2. Radio klimatologie In A m erik a h e e ft m en g e tra c h t deze v o o r alle o m stan d ig h eden v a s t te leggen in sta tistisc h e gegevens b e tre ffe n d e k a ra k te ris tie k e grootheden zoals de verhouding van schijnbare en w a re a a rd s tra a l. V a n F ra n se zijde w e rd g esu g g ereerd d a t h e t b e te r is d ergelijke gegevens afzo n d erlijk te b esch o u w en voor de gev allen w a a rin een b e p a a ld p ro p a g atiem e ch an ism e (tu rb u le n te atm o sfeer, lam in aire s tru c tu u r v a n b e p e rk te om vang, u itg e b re id e d u c ts ) b lijk t te o v e rh eerse n. 3. Radarmeteorologie Bij de in de la a ts te tijd s te rk o n tw ik k e ld e m eettechniek w o rd t veel v an D o p p le r-e ffe c te n g eb ru ik g em aak t. In h e t b ijzo n d er k a n m en d a a rb ij de sn elh eid sv erd elin g v an v allende re g e n d ru p p e ls bestuderen. D e analoge verdeling voor sneeuw vlokken is to t een

59 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 395 veel sm aller in terv al b ep erk t. H e t is gebleken d a t bij een gegeven h oeveelh eid n e e rsla g h e t ijs v an h ag elb u ien b ijzo n d er ste rk e rad arreflecties tew eeg brengt. D irecte m etingen wijze op de b e lan g rijk e invloed v an vochtige o v e rg an g slaag jes op ijsk rista lle n (w erking als van een L uneberg -lens). H e t blijkt aldus ook mogelijk h e t sch eid in g sfro n t tu sse n sn eeu w en re g e n n e e rsla g te lo k a lise re n en d a a ru it w in d v e rp la a tsin g e n a f te leiden. D erg elijk ra d a ro n d e rz o e k w o rd t v o o ra l in J a p a n op g ro te sc h a a l v e rric h t, m ede d o o r h e t b e la n g e rv a n v o o r h e t volgen v an ty p h o n en. M en m aak t hierbij ook gebruik van p aram etrisch e v ersterk ers. 4. Invloed van de grond op troposferische radioverbindingen E en o v erzich t w e rd gegeven van de ta lrijk e w aarn em in g en w a a rb ij h e t te rre in p ro fie l een ro l sp e e lt (zoals bij o b sta c le g ain ) of ook de b o d em v e g etatie (blijkend bijv. u it de invloed v an h e t o o g sten v an een k o re n v e ld te r p la a tse v an een refle ctiep u n t v an een v erb in d in g ). H. Brem m er Commissie III Over de ionosfeer H e t a rb e id sv e ld v an deze com m issie b e p e rk t zich v o o rta a n to t de io n o sfeer, o m d a t de d a a rb o v e n gelegen ex o sfeer geheel a a n com m issie I V to eg ew ezen is. H e t ionosferisch onderzoek kan men zich over de volgende ond erw erpen verdeeld denken ; 1) H e t v erlo o p v an de e le k tro n e n d ic h th e id N (h ) als fu n ctie van de h oogte in de v ersch illen d e lagen. N ieu w e gegevens w e rd e n v o o ra l v e rk re g e n o v e r de D -la a g en o v er h e t gebied boven h e t m idden v an de F -la a g. D e D -la a g w e rd op vele w ijzen onafhankelijk van e lk a a r onderzocht, nam elijk door re c h t stre e k se m etingen m et io n enso n d es, en m et b eh u lp v an h e t F a ra d a y -e ffe c t en D o p p le r-e ffe c t v an signalen afk o m stig v an ra k e tte n. O n d e r 70 km h e e ft m en in h e t algem een hogere e le k tro n e n d ic h th e d e n gev onden d a n men v ro e g e r v e rw a c h tte, te rw ijl de io n isatie v o o ra l m et L y m a n -a -stra lin g b lijk t sam en te hangen. Tijdens Z onne-erupties (D ellinger-effect) en p erioden v an ste rk e a u ro ra l a b s o rp tio n w e rd e n tijdelijk veel hogere d ich th ed e n d a n n o rm a a l g e c o n sta te e rd. O o k w e rd e n de botsingsfrequenties in de D -laag n ad er onderzocht, w a ar-

60 396 bij o n d e r m eer g eb ru ik g em aak t w e rd van w a arn em in g e n over m odulatieverm indering tussen tw ee stations. V o o r N (h ) b ep alin g en boven h e t m idden v an de F -laag w e rd v o o ra l h e t F a ra d a y -e ffe c t to e g e p a st. D e re s u lta te n, die in o vereenstem m in g zijn m et m etingen a a n ionensonden, w ijzen op afw ijkin gen v an h e t v ro e g e r m e e sta l aangenom en diffusie ev enw ich t, te rw ijl de e le k tro n e n - en io n e n te m p e ra tu u r m e rk b a a r k u n n en versch illen. D e v erh o u d in g v an de to ta le a a n ta lle n e le k tro n e n boven en o n d e r h e t m idden v an de F- la a g b lijk t nogal v e ra n d e rlijk te zijn, doch lig t ste e d s boven de eenheid. O o k k an m en th a n s d o o r,,ionospheric so unding v a n u it a a rd s a te llie te n, dus v an boven af, h e t N (h ) p ro fiel boven h et m idden van de F -laag onderzoeken. Bij de v o o rtg ezette m etingen van de a a rd e a f v an v e rstro o in g (b ack scatterin g ) v an een h o o g freq u en t sig n aal a a n de afzo n d erlijk e io n o sfe e r-e le k tro n e n b lijk t de in te rp re ta tie v an h e t w a a rg e - nom ene (zoals fre q u e n tie v e rb re d in g ) op m oeilijkheden te stu iten. 2) H e t ionisatiem ech anism e v an de lagen. O p d it geb ied is w einig vordering gem aakt; veel is nog onzeker. 3) G eom agnetism e in de e v e n w ic h tsto e sta n d. D e b ek en d e d y n a- m otheorie v o o r de E -la a g le id t h ie r to t p a tro n e n v o o r de ruim telijke stroom verdeling. In h e t bijzonder h an g t de o v erd ag langs de e q u a to r g e c o n sta te e rd e e q u a to ria l e le c tro je t ten n a u w ste sam en m et h e t volgens deze th e o rie b e s ta a n d e p o la risa tie v e ld (v e ro o rz a a k t d o o r h e t u it e lk a a r g a a n van p o sitiev e en n eg atiev e lad in g en ). D e v ro e g e re vorm v an de th eo rie hield n ie t vold oende rek en in g m et v e rtic a le stro m ingen. H e t noodzak elijke b e s ta a n h ie rv a n b lijk t bijv. d a a ru it d a t de getijde-fluctuaties des nachts dieper in de E -laag d o o r d rin g en d a n o v erd ag. 4) O n re g e lm a tig e gebieden in de io n o sfeer ( io n o sp h eric irreg u la ritie s ). D e m etingen h ie ra a n w ijzen op een c o rre la tie m et de bovengenoem de,,e q u a to ria l e le c tro je t. B oven h e t m idden van de F -laag w e rd e n w aarn em in g en v e rric h t v a n u it sa te llie te n. V eel w e rd g ed iscussieerd o v er h e t o n ts ta a n van deze gebieden, die vooral buigingseffecten veroorzaken w a n neer zij b etrek k elijk klein zijn, doch zich bij g ro tere afm etingen ook kunnen v errad en door hun w erking als convergeren d e of d iv e rg ere n d e lensjes v o o r p a sse re n d e golven. In elk gev al schijnt m en h ie r te m aken te h eb b en m et in sta b ilite i- ten die in het ionosferische plasm a m oeten o n tsta a n als ge-

61 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 397 volg van de v o o rtd u ren d er op invallende solaire deeltjes. E en geheel nieuw U R S I o n d e rw e rp, d a t v an de p ala eo - atm osfeer, kan m isschien h et b este bij deze commissie v erm eld w o rd e n. H e t g a a t h ier om een re c o n stru c tie v an de geologische geschiedenis van de a a rd a tm o sfe e r, w a a ro v e r m en m eer zek erh eid k a n v erk rijg en d an v o o rh een m et behulp van de gegevens v e rk re g e n u it de vele stra lin g sm etin g en in de ex o sfeer. In de d o o r B e rk n e r u itg e sp ro k e n lezing o v er d it gebied kw am vooral h et vroeger veel geringere zuurstofgeh alte van de atm osfeer te r sprake. H. B r emmer Commissie IV Over de magnetosfeer O v e re e n k o m stig een nieuw e beslissing zal deze com m issie zich algem een bezig h o u den m et h e t ru im te-o n d erzo ek binnen de atm o sfeer; de onm iddellijk d a a rb u ite n gelegen in te rp la n e ta ire ru im te b e h o o rt d an to t h e t w e rk g e b ie d v an com m issie V. D e vroegere ta a k van IV, om schreven als ruis van aard se o o r sprong, w o rd t v o o rtaan aan een subcom m issie opgedragen. W a t h e t re c h ts tre e k s ru im te-o n d erzo ek b e tre ft, viel de a a n d a c h t op h e t g ro te b elang v an h e t g eb ru ik v an L angm uir-sondes. D o o r de hierbij gereg istreerde stroom -spanningscurve gedeta ille e rd te a n a ly se re n (b ep alin g van de tw e e d e afg eleid e) k a n m en h e t volledige en erg iesp ectru m van de e le k tro n e n v erk rijg en. In h e t geb ied van de stra lin g sg o rd e ls h e e ft men d isco n tin u ïteiten in de e le k tro n e n d ic h tb e id k u n n en c o n sta te re n. D it b leek bijv. u it de in h e t v e rsla g v an com m issie I I I genoem de io n o sp h eric sounding van boven af; men v erkreeg hier in bepaalde gevallen re g is tra tie v an reflecties die afk o m stig m o esten zijn van v o o rtp la n tin g langs een aard m a g n e tisc h e k ra c h tlijn (om geven d o o r verh o o g d e e le k tro n e n d ic h th e d e n ), die een m om entane sate l- lie tp o sitie m et de io n o sfeer v erb o n d. U it de vele gegevens b lijk t d a t in de hogere exosfeer de te m p e ra tu u r slech ts w einig m et de hoogte v e ra n d e rt, m a a r d a t h a a r w a a rd e v an de o rd e v an 1500 K g ed u ren d e een zonnecyclus g ro te v a ria tie s v e rto o n t. D eze v ariaties doen zich ook voor bij de dichtheid van de lucht.,,w h is tle r -w aarn em in g en w o rd e n nog ste e d s op g ro te sch aal u itg ev o erd, aan g ev u ld d o o r w aarn em in g en a a n k u n stm atig e w h istlers. O n d e r de la a tste kunnen we ook degene rekenen die door

62 398 n u cleaire explosies o p g e w e k t b lek en te zijn. D e re g is tra tie s v a n u it sa te llie te n to o n d e v o o r h e t e e rs t re c h ts tre e k s a a n d a t de w h istle rv e rsc h ijn se le n in d e rd a a d m et de ex o sfeer te m aken h eb b en. D e d isp e rsie ", de g ro o th e id die de s te rk te v a n w h istle rs k en m erk t, b lijk t g ed u ren d e m ag n etisch e sto rm en g erin g er te zijn dan norm aal. V e e l a a n d a c h t w e rd b e ste e d a a n de la a g fre q u e n te ra d io s tra - lingen v an exosferisch e o o rsp ro n g die zich op dezelfde w ijze v o o rtp la n te n als de w h istle rs. H e t als c h o ru s" b ek en d e ty p e van deze stralingen blijkt gecorreleerd te zijn m et de m agnetische a c tiv ite it. V o o r h e t a n d e re ty p e, b e k e n d als h iss", h eeft men een co rrelatie w aargenom en m et stralingsm etingen in b a l lonnen op 40 km hoogte. D it w ijst op de v e rw a c h te sam en hang m et stro m en snelle so laire d eeltjes, die zich d a n h ier u it d o o r h e t effect v an de d o o r deze d e e ltje s uitg ezo n d en re m stra lin g. W a t de d ire c te o o rz a a k v an deze stra lin g e n b e tre ft, d e n k t m en zow el a a n C e re n k o v stra lin g (op fre q u e n tie s w a a rv o o r de fasesn elh eid g erin g er is d a n de sn elh eid v an de so laire d eeltjes) als aan cy clo tro n stralin g van de rondom de m agnetische k ra c h t lijnen sp ira lise re n d e d e e ltje s; in h e t la a ts te g ev al h e e ft m en d an m et aanzienlijke D oppler-verschuivingen te m aken. O p g ro n d v an de vele th a n s b ek en d e gegevens k a n m en de in de exosfeer mogelijke golfvoortplantingen theo retisch o n d erzoeken. D e th e o rie w o rd t b e tre k k e lijk eenvoudig in de beid e g ren sg ev allen v an de h y d ro m ag n etische b e n a d e rin g en v an de conventio nele ra d io b e n a d e rin g. D e o v erg an g tu sse n b eid e lig t bij de la g e re w h istle rfre q u e n tie s. H e t h y d ro m ag n etisc h e gebied is v an b ela n g v o o r h e t v e rk la re n v an de fysische o p b o u w van de ex o sfeer in v e rb a n d m et de sto rin g e n v e ro o rz a a k t d o o r de v o o rtd u re n d e a a n v o e r v an so laire d eeltjes. H ie r sp e e lt v o o ral h e t o p tre d e n v an een m inim um v an de A lfv è n -v o o rtp la n tin g ssn e l- heid een ro l w a a rd o o r e r geen g eb ied b e s ta a t a lw a a r deze snelheid g erin g er is d an die v an de aan k o m ende so laire d eeltjes. A ld u s k u n n en schokgolven o n ts ta a n die h e t in sta b ie le k a r a k te r v an h e t a a rd m a g n e e tv e ld nabij de o v erg an g n a a r de in te rp la n e ta ire ru im te zouden k u n n en b e p a le n. D e d u b b ele b rek in g h e e ft in h e t rad io g e b ie d to t gevolg d a t v o o r de b u iten g ew o n e golf een ondoordringbare zone o n ts ta a t die zich bij toenem ende fre q u entie v a n u it de e x o sfeer te r u g tr e k t to t de F -la a g ; v o o r de gew one golf is deze zone steeds veel dich ter bij de a a rd e gelegen. M e n re a lis e e rt zich e c h te r d a t de v o o rtg eleid in g v an de buitengew one golf langs de krachtlijnen als w h istle r binnen de

63 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 399 d o o rd rin g b a re zone slech ts m ogelijk is bij h e t b e s ta a n v an de re e d s bovengenoem de n ie t hom ogene elek tro n en d ic h th e id. D eze in h o m o g eniteit k a n ook de soms w a a r te nem en geleiding van zeer hoge frequenties langs aardm agnetische krachtlijnen v e r klaren. H e t onderzoek aan boord van satellieten v ersch aft veel m a te ria a l o v er m ag netische storm en. M en k an d a a rb ij verifiëren d a t de a a rd m a g n e tisc h e k ra c h tlijn e n g ed u ren d e de b eg in fase in een k lein ere ruim te g ed ro n g en w o rd e n, te rw ijl de d a n aan w ezig e deeltjes grotere energieën verkrijgen. V o o rts is h e t mogelijk geb lek en de b eg in fase v an een m agnetische sto rm te re a lise re n o n d e r la b o ra to riu m o m sta n d ig h e d e n. W a t de snelle fad in g ach tig e v e ra n d e rin g e n (m icro p u lsaties) v an h e t a a rd m a g n e e tv e ld b e tre ft is geb lek en d a t deze v e r s te r k t voorkom en w a n n e e r de rad io - a b so rp tie in de p o o llich tg ebied en ( a u ro ra l a b s o rp tio n ) bijzonder g ro o t is, doch n ie t w a n n e e r deze zich v o o rd o e t in h e t d a a rb in n e n gelegen arctische gebied ( p o lar cap abso rp tio n "). H+ B r emmer Subgroep. Atm osferische ruis H ierb ij viel v o o ra l de a a n d a c h t op h e t vele w e rk, d a t in Ja p a n op d it gebied g e b e u rt. P ro f. K im p a ra b eh a n d e ld e h e t spectrum van de bliksem ontlading. D it neem t om gekeerd evenred ig m et de fre q u e n tie a f v an 100 k H z to t 3 M H z, v an 3 to t 100 M H z o m g ekeerd ev en red ig m et h e t k w a d r a a t v an de f re quentie, d aarb o v en zijn de individuele v ariaties g ro ter. D e v erzw ak k in g is o n g ev eer 7 to t 9 db p e r 1000 km to t ca 10 k H z en d a a lt bij hogere frequenties to t 1 i 3 db /1000 km. A tm osferische sto rin g en v an a fs ta n d e n boven 1750 k 2000 km w o rd e n d o o r de io n o sfeer op 83 km hoogte te ru g g e k a a ts t. M e n h eeft ook gek ek en n a a r de v o o rtp la n tin g v an atm o sferisch e sto rin g en o n d er bijzondere o m stan d ig h ed en, b ijv o o rb eeld n a zo n n e-u itb arstingen, bij geom agnetische sto rm en, n a k ern explo sie s, enz. D e donder begint dikw ijls als een supersonische golf m et een snelheid van m eer dan 1000 m /sec. H o rn e r (E n g e la n d ) g a f een o v erzich t v an de re s u lta te n van h e t in te rn a tio n a a l geofysisch ja a r en v an h e t p ro g ram m a van h e t in te rn a tio n a a l ja a r v an de ru stig e zon. M e n h e e ft op ta l van p la a tse n h e t verm ogen v an de atm o sferisch e sto rin g en gem eten als functie van de fre q u en tie, de w a arsch ijn lijk h e id sv erd elin g van de am plitude, en h et a a n ta l ontladingen p er m inuut. D e C C IR -

64 400 b lik sem o n tlad in g en teller h eeft m a a r een slech te c o rre la tie m et de lo k ale o n w e e rsa c tiv ite it. V olgens M u lle r-h iile b ra n d (Z w ed en ) lig t d it a a n de g ro te b a n d b re e d te. D e P ie rc e -te lle r m et een b a n d b re e d te van 0,2-1,8 k H z te lt slech ts o n tlad in g en in een gebied van 500 km 2. D e C C I R - te lle r die to t 32 k H z b re e d kan zijn b e s trijk t een veel g ro te r o p p e rv la k. M en h e e ft een r a p p o r t v oor de C C I R g em aak t, w a a rin n iet alleen een nieuw e v erd elin g van h e t sto o rv erm o g en o v er de w e re ld w o rd t g e b ra c h t, m a a r ook die d e ta ils van de s tru c te u rv a n atm o sferisch e sto rin g en w o rd e n b e h a n d eld w elke nodig zijn om de v e re iste sig n aal-ru isv erh o u d in g en v oor rad io com m u n icatie v a s t te stellen. T och v e rla n g t m en nog ste e d s m eer g e d e ta ille e rd e en n a u w k e u rig e r gegevens, re d e n w a a ro m in h e t ja a r v an de ru stig e zon ook w e e r zeer veel d a ta op h e t gebied van atm osferische storingen zullen w orden verzam eld. Ish id a (Ja pan ) h eeft een th e o re tisc h e tw ee-d im en sio n ale am p litu d e v erd elin g o p g esteld, die a fh a n g t v an de om stan digheid, of lo k ale sto rin g en de o v e rh a n d h eb b en, d an w el m et een continue v erd elin g van v er v e rw ijd e rd e sto rin g en g erek en d m oet w o rd e n. In O h ira gold h et eerste op hoge frequenties en h et tw eed e op zeer lage. F. L. Stumpers Commissie V Radio-astronomie D e com m issie voor ra d io s te rre n k u n d e hield o n d er leiding van de vice-voorzitter D r J. P. H agen zeven w etenschappelijke v erg ad erin g en en enige v erg a d erin g en m et m eer zakelijk k a ra k te r, w aarin ook resoluties w erden opgesteld en besproken. E lke w eten schappelijke vergadering w erd ingeleid door een specialist op d it geb ied en ook v e rd e r tijd en s discussies en a n d e re m e e s ta lk o rte m e d e delingen d o o r deze in leid er g e p re sid ie e rd.d e z e m an ier van w e rk e n bleek in de p rak tijk goed te voldoen. O p een van de zakelijke v erg ad erin g en w e rd u itv o erig g esp ro k en o v er de e e rste re s u lta te n v an h e t p ro je c t W e s tf o r d en o v er de gevolgen v an een v e rd e re v o o rtz e ttin g van d it p ro je c t op g ro te re sch aal. D e le id e r v an d it project, D r M o rro w, gaf een overzicht van de belangrijkste re su lta te n, die m et de p ro e fb a n d van dipolen, w elk e m idden 1963 w erd gelanceerd, zijn bereik t. In het algem een blijken deze re su ltaten overeen te kom en m et de verw achtingen, al bleek de

65 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 401 efficiency van deze band lager te zijn dan verw ach t, w a t v e r m oedelijk a a n een sam en k lo n ten van dipolen te w ijte n zal zijn, d a a r de optische w aarnem ingen w el m et de verw achtingen overeen kw am en. Bij de geringe d ich th eid v an de p ro e fb a n d w a re n zoals v e rw a c h t m etingen van de toen am e v an de continue rad io - straling door de aanw ezigheid van de band zeer moeilijk. G e d u ren d e de k o rte tijd d a t de b a n d h ie rv o o r vold oende d ich th eid h ad k o rt n a de lan cerin g zijn deze ook n iet gelu kt. V o o rtz e ttin g v an d it p ro je c t op veel g ro te re sc h a a l b lijft een g ev aar v o o r de to ek o m st van b e p a a ld e o n d erd elen v an h e t ra d io -astro n o m isch onderzoek. V e rd e r w erd gesproken over de reserv ering van fre q u en ties v o o r ra d io ste rre n k u n d e, w a a rb ij de com m issie zich steld e ach ter de voorstellen van de In ter-u n ie Com m issie voor F re quentie toew ijzingen voor R uim te- en R adiosterrenku ndig O n d e r zoek (IU C A F ). D e com m issie to o n d e h a a r b ezo rg d h eid o v er een v e rd e re u itb reid in g van de ta k e n v an deze com m issie to t allerlei a n d e re ta k k e n v an w e ten sch ap, d a a r d it to t een v erm in d erin g van de activ iteit van de commissie in het gebied van de ra d io ste rre n k u n d e zou k unnen leiden. V a n de w eten sch ap p elijk e v erg a d erin g en w a s e r één gew ijd a an instrum enten en techniek van de rad io sterren k u n d e. D e belangrijk ste nieuw e in stru m en ten, die in de la a ts te d rie ja a r g ereed zijn gekom en zijn de 63 m eter radiotelescoop te P ark e s (A ustra lië ), de 90 m e te r ra d io te le sc o o p te G re e n b a n k (U S A ), de vaste 120 bij 180 m eter reflector in Illinois (U SA ) en h et m iddendeel van de K raus-telescoop (40 bij 40 m eter) te N ancy ( F ra n k rijk), terw ijl verschillende andere grote instrum enten op v erschillende p laatsen in aanbouw zijn. D e vooruitgang van de tech niek van de ra d io te le sc o o p b lijk t n iet alleen u it de toen am e van deze in stru m e n te n m a a r ook u it de g ro te re o p p e rv la k te - en rich t- nauw keurigheden, die in verschillende van de genoem de in stru m enten zijn b e re ik t. Z o w e rd v o o r de 63 m e te r telesco o p te P a rk e s een o p p e rv la k te -n a u w k e u rig h e id van 4 mm opgegeven en een ric h tn a u w k e u rig h e id van 0,1-0,2 boogm inuten. L a g e -ru isv e rste r- k e rs w o rd e n nu al vrij algem een to e g e p a st, w a a rd o o r ook de gevoeligheid van de gebruikte ontvangers v erd er is vergroot. D e overige zittingen w erden gewijd aan de volgende ond erw e rp e n : h e t o n d erzo ek v an de M elk w eg, p u n tb ro n n e n, de ru stig e en actiev e zon, h e t systeem van zon en p lan eten. H ie ro n d e r zullen alleen enkele h o o g tep u n ten u it deze v ersch illen d e zittin g en w orden verm eld. E en b elangrijk elem ent in de ra d io ste rre n k u n d e is de o n td ek k in g

66 4 0 2 v an de lin eaire p o la risa tie v an de continue ra d io s tra lin g v an de M e lk w e g en van vele p u n tb ro n n e n. D e lin eaire p o la risa tie v an h et M elkw egstelsel w erd besproken in m ededelingen over w a a r nem ingen op 408 en 610 M H z te D w in g elo o en C am b rid g e. H o e w e l g ro te delen van de hem el geen b elan g rijk e p o la risa tie bezitten zijn er verschillende gebieden w a a r vrij sterk e p o la risatie w o rd t w aarg en o m en. D e fa ra d a y d ra a iin g w elk e deze s tr a ling in de io n o sfeer o n d e rv in d t b ied t ook nieuw e m ogelijkheden v oor io n o sfeero n d erzo ek. D e v a a k vrij ste rk e p o la risa tie v an de ra d io s tra lin g van vele p u n tb ro n n e n is een v an de nieuw e gegevens o v er deze v eelal nog ste e d s ra a d se la c h tig e objecten. V ele v an deze p u n tb ro n n e n blijken d u b b el te zijn, w a a rb ij de rich tin g van de p o la risa tie een v o o rk e u r v e rto o n t v o o r de rich tin g von de verbin d in g slijn van de beide com ponenten of er lood recht op, zoals uit w aarn em ingen m et de 63 m eter telescoop te P ark e s blijkt. S p ectrale w a a r nem ingen tonen een vrij grote spreiding in spectrale eigenschappen v an v ersch illen d e p u n tb ro n n e n. E en a a n ta l van deze b ro n n en is nu ook g eid en tificeerd m et o p tisch w a arg en o m en o bjecten. U it een stu d ie v an h e t o p tisch e sp ectru m is gebleken, d a t d it in enkele g ev allen een zeer g ro te ro o d v ersch u iv in g v e rto o n t, z o d a t deze o b jecten op zeer g ro te a fs ta n d in h e t h eelal zouden m oeten w o rd e n g e p la a tst. R a a d se la c h tig is hierbij, d a t v o o r één v an de bronnen fluctuaties in de lich tsterk te zijn w aargenom en. D e p u n t b ro n n en blijven ste e d s een fascin eren d gebied van o nderzoek, w a arb ij h e t benodigde sch eid en d verm ogen v an de ra d io te le sc o o p v a a k speciale w a a rn e m in g ste c h n ie k e n v ra a g t, zoals h e t g eb ru ik van in terfero m eters m et in stelb are a fstan d tussen de afzonderlijke an te n n es, sy n th e se m eth o d es en h e t g eb ru ik v an o ccultaties van de pun tbronnen door de m aan. V o o r h e t e e rs t w e rd e n w a arn em in g en b e sp ro k e n w elk e m et b eh u lp v an r a k e tte n zijn g e d a a n v an h e t zeer langgolvige deel van h e t sp ectru m van de ra d io s tra lin g v an de M elk w e g. U it w aarn em in g en w elk e d o o r de U n iv e rsite it van M ich ig an w e rd e n g e d a a n op 1,2 en 2 M H z b leek d a t h e t sp ectru m in d it frequen - tieg ebied n ie t n a a r lag ere fre q u e n tie s b lijft toenem en, m a a r een maximum m oet vertonen. V e rd e re bevestiging van deze w a a r nem ingen b lijft nodig, d a a r de re s u lta te n v an een C a n a d e e s onderzoek m et een ra k e t in d it zelfde frequentiegebied d it m aximum niet vertoonden, w aarbij ech ter andere w aarnem ingstechnieken w erden toegepast. H e t onderzoek van ons p lan eten stelsel heeft de la a tste jaren

67 De XIVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 403 grote voortgang gem aakt door h et gebruik van gevoeliger o n t v an g ers en ook d o o r g eb ru ik v an zeer ste rk e ra d a rz e n d e rs in de ra d a ra stro n o m isc h e o n d erzoekin gen in de V.S. Z o kon v o o r h e t e e rs t de zon m et b eh u lp v an r a d a r (op 38 M H z ) w o rd e n o n d erzo ch t, w a t nieuw e m ogelijkheden b ie d t v o o r h e t onderzoek van de b u iten d elen v an de zon. D eze w aarn em in g en to n en een duidelijke 2 7 d aag se-p erio d e, w a t w ijst op e llip tic ite it van de zon g ed u ren d e deze w a a rn e e m p e rio d e. H e t r a d a r w e r k op de m aan w e rd v e rd e r v o o rtg e z e t en le v e rt nu g e d e ta ile e rd e r a d a r k a a r te n op. D e a a n v a n k e lijk b e sta a n d e v ersch illen in de b ep alin g van de astro n o m isch e een heid u it v ersch illen d e ra d a rw a a rn e m in g e n v an p la n e te n zijn s te rk v e rm in d e rd en liggen nu v rijw el alle binnen eik a ars foutgrenzen. O p vele a n d e re o n d erd elen v an de ra d io ste rre n k u n d e, zoals h et onderzoek van de zon, op 21 cm -straling van h et M elk w eg ste lse l en e x tra g a la c tisc h e stelsels, de th erm isch e stra lin g v an de M elk w eg en de p la n e te n w e rd v e rd e re v o o rtg a n g g em aak t, w a a rb ij e c h te r in h e t algem een geen o p zien b aren d e re s u lta te n te verm elden zijn. O p de la a ts te zakelijke zittin g w e rd een nieuw e subcom m issie ingesteld te r voorbereiding van de stichting van een in te rn a tio n ale ra d io s te rre n w a c h t en to t b e v o rd e rin g v an de in te rn a tio n a le sam en w erk in g op h e t gebied v an de ra d io s te rre n k u n d e o n d er v o o rzittersch ap van D r J. G. B olton. A ls v o o rz itte r v o o r de volgende p erio d e w e rd benoem d P ro f. D r W. N. C h ristia n se n (A u stra lië ). C. A. M uller D eze commissie beh an d elt: a) Netwerk theorie* Commissie VI Radiogolven en netwerken H o n d e rd ja a r geleden b eh an d e ld e K irchhoff elek trische n e tw e rk e n op een sy stem atisch e m an ier, die m en nu,,g ra p h th e o ry noem t. W e in b e rg b eh a n d e ld e e r de b e la n g rijk ste p u n te n van. N a a r zijn mening heeft deze theorie geleid to t nieuw e of m eer elegante bew ijzen v an stellingen u it de n e tw e rk th e o rie. Iri p a s te dezelfde th eo rie to e op sc h a k e ln e tw e rk e n, en M a y e d a op n e tw e rk e n v o o r com m uni-

68 404 catie of tra n s p o rt. B erge m eende, d a t b e p a a ld e eenvoudige coderin g sp ro b lem en ook g em ak k elijk er m et beh ulp van deze th eo rie w orden opgelost. V o o r n iet-lin eaire n e tw e rk e n g af L u b b o ck een inleiding, die bijna geheel g e b a se e rd w as op h e t w e rk van W ie n e r, B ose, Lee a a n M a ss. In st. of T echnology. B ellm an b eh an d e ld e de to ep assin g van dynam ische program m ering, kw asilin earisatie en storingsrek en in g in een a a n tre k k e lijk e v o o rd ra c h t. B ose b eh an d e ld e een speciaal niet-lineair teruggekoppeld systeem, d a t o.a. als gelijkstro o m - en la a g fre q u e n tv e rs te rk e r, m et g ro te s ta b ilite it k an dienen. B laq u iere b eh an d e ld e fysische to ep assin g en v an de F o k k e r-p la n c k vergelijking. b) Informatietheorie* K ailath gaf een overzicht van zijn behandeling van com m unicatiek a n a le n als lin eaire, in de tijd v a ria b e le, filters. D e to ep assin g h ierv a n op ech o p ro b lem en v an de m aan, V e n u s en de p ro je c t W e s tfo rd " n a a ld je srin g h e e ft veel succes geh ad. W o z e n c ra ft b eh an d e ld e h e t seq u en tial-co d in g " systeem, als v o o rb eeld van efficiënte coderin g v o o r sa te llie tc o m m u n ic a tie, m a a r ook v o o r een te le fo o n -n e tw e rk. T u rin re fe re e rd e o v er een a a n ta l b elan g rijk e open problem en in ra d a r- en com m unicatietheorie. H e t zgn. singuliere geval, w a a rb ij een p lau sib el m ath em atisch m odel to t de m ogelijkheid v an foutloze o n tv a n g st leid t, w o rd t n ie t goed b eg rep en. O o k de b e ste sig n aalk eu ze v o o r m -aire (n iet lin eaire) signalen is nog een open k w e stie. M ej. M o u rie r b e h a n d e ld e de v ra a g, hoe m en kon c o n tro lere n, of een sig n aal s ta tio n n a ir is. F o rte t gaf een algem een overzicht van de toepassing van de functieth eo rie bij com m unicatie. A b ram so n g a f een o v erzich t van nieuw e o n tw ik k elin g en op h e t gebied van de p a tro o n h e rk e n n in g. S ifo ro v g af nieuw e re s u lta te n v o o r h e t gev al van een zw ak k e b ew eg en d e zen der, die in ruis w o rd t ontv an g en. D it is p ra k tis c h b elan g rijk bij ruim teverbindingen. P eterso n gaf een overzicht van de coderingstheorie m et speciale aan d ach t voor nieuw e ontw ikkelingen. c) Elektromagnetische theorie* B rem m er en T w e rs k y a n a ly s e e rd e n v e rstro o iin g in ''tro e b e le " m edia (random ). B rem m er b e sc h o u w t h e rh a a ld e v e rstro o iin g als een M a rk o v proces, en le id t een b ala n sv erg elijk in g af, die hij door L ap lace-tran sfo rm atie op kan lossen. T w ersk y g a a t het

69 De XIVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 405 p reciese g e d ra g v an één enkele v e rs tro o ie r na. Z ijn m ethode v ra a g t nogal veel w iskunde, en het is moeilijk om op een conseq u en te wijze to t h e t algem een geval (veel v erstro o iin g en) o v er te gaan. T och kon ook hij enige re s u lta te n experim enteel to etsen. Sim on h ad een tro p o sferisch e v erb in d in g g em aak t, w a a rb ij ste e d s lm sec. g e b ru ik t w e rd om de b e ste fre q u e n tie te zoeken, die d a a rn a loom sec. v o o r tra n sm issie diende. O p die m an ier k rijg t men ca. 5dB verbetering t.o.v. h et gem iddelde. K a rb o w ia k b ra c h t zw ak k e w illekeu rig e koppelingen a a n tu ssen de eigentrillingen van golfpijpen, om strooiingseffecten in re k e ning te brengen. F u ru tsu m eende n u ttig e analogieën te k unnen form uleren tussen de kw antum -m echanische analyse van corpu s culaire strooiing en de strooiing van radiogolven. S kinner b e h an d eld e co h eren tie bij stro o iin g aan tu rb u le n te m edia. B lanc L a p ie rre b eh an d e ld e g alm effecten bij o n d e rw a te r geluidsdetectie. In de v erg ad erin g, die a a n d iffra c tie th e o rie gew ijd w a s, gal K eller een overzieht van de A m erikaanse lite ra tu u r over diffra c tie v oor k o rte golven, K a rb o w ia k b re id d e de th eo rie van de eigenfuncties van re so n a n tie h o lte n u it v o o r w a n d e n m et verliezen. Z ijn o n d erzo ek is n a u w v e rw a n t a a n een a n d e r o n d erzo ek d o o r M arcuvitz ("leaky m odes"). M o rita behandelde verschillende oplossingen van elek tro m ag n etische ra n d w a a rd e p ro b le m e n, die in de la a tste jaren in Jap an gevonden zijn. V e rd e r w erd een gen e ra lisa tie v an h e t principe v an H u y g en s b eh a n d e ld (R o ubine), h e t g eb ru ik van d istrib u tie s v an S c h w a rtz bij p ro b lem en m et o p p e rv la k te d isco n tin u ïteiten (B ouix), en d iffractie p ro b lem en bij oppervlakken, die zich to t in h et oneindige u itstrek k en (R obin). R um sey g af h e t algem ene o v erzich t v oor fre q u e n tie -o n a fh a n - kelijke a n te n n es (stru c tu re n dus, die geen b e v o o rre c h te fre q u en tie vertonen : spiralen, antennes m et exponentieel groeiende elem enten). D a a rn a a s t sp rak Ishim aru over antennestelsels m et ongelijkm atige v erd elin g d e r a fsta n d e n, O h b a o v er h e t p a tro o n van p a ra b o lisc h e a n te n n e s en E in a rsso n o v er cilindrische an te n n es v an w illekeu rig e len g te. P ro f. B a rlo w b e h a n d e ld e de inw endige stra lin g sd ru k en h e t H a ll-e ffe c t in m edia m et verliezen. K uzim in en M axim ov g e n e ra lise e rd e n de M in k o w sk y vergelijking v o o r w illekeurige anistrope m edia. In 1965 zal onder auspiciën van Com m issie V I een Sym posium o v e r elek tro m ag n etisch e th eo rie g eo rg an iseerd w o rd e n in D elft. P rof. Tim m an zal d it bijeenroepen.

70 406 Speciaal comité voor ruimte onderzoek P ro f. S ilv er, die h e t v o o rz itte rsc h a p re e d s w a a rn a m, w e rd nu to t v o o rz itte rsc h a p v an d it com ité benoem d. W e a v e r en S ilv er vroeg en zich af, w a t m en m et b eh u lp v an mm- en in fra ro d e golven kon leren o v er de p la n e te n, zow el op h e t geb ied van de o p p e rv la k te stru c tu u r, als op d a t v an de atm o sfe e r. R e s u lta te n en verm oedens o v e r de o p p e rv la k te te m p e ra tu u r en de sam en stelling van de a tm o sfe e r v an V en u s, M.ars en J u p ite r w e rd e n b eh an d e ld. O N e ill b e h a n d e ld e actie v e co m m u n icatiesatellieten, m et bijzondere n ad ru k op T elstar. G olom b, die zijn lezing in h e t Ja p a n s begon, steld e de v ra a g, of men bij h et ruim te-onderzoek e e rst m oest coderen, en dan u itzenden, o fw el de gegevens zo n d er b e w e rk in g d o o rstu re n en op a a rd e v e rw e rk e n. H e t m ak en v an een goed p la n is m oeilijk, v o o ra l als m en m et o n v e rw a c h te re s u lta te n ook rek en in g m oet houden. B o u rd eau, C h ap m an en M a e d a b e h a n d e ld e n h e t o n d e rw e rp a a n de ionosfeer m et ra k e tte n en satellieten. E r zijn, dankzij C a n a dese, A m e rik a a n se en Jap a n se r a k e tte n nu veel m eer d ire c te gegevens o v er de sam en stellin g v an de a tm o sfe e r op g ro te hoogte, de elektronendichtheid en de v ariaties d aarv an, de ionendichtheid en de e le k tro n e n te m p e ra tu u r. M e t C o s p a r w o rd t n a u w sam engew erkt. F. L. Stumpers Commissie VII Over radio^elektronica D eze commissie had drie ond erw erp en in h et program m a opgenom en, nl.: 1. M a s e rs en L a s e rs 2. P la sm a 's 3. Satellietcom m unicatie 1. H e t e e rste o n d e rw e rp w a s g e sp litst in een fysisch d eel en een d eel o v er to ep assin g en. O v e r h e t e e rste d eel g af D r Jav an een inleiding w a a rin hij een overzicht gaf van de o n tw ik k e lingen s e d e rt D e tech n iek v an de ro b ijn m a se r w e rd v e rd e r o n tw ik k e ld, m a a r de g ro o tste v o o ru itg an g h e e ft p la a ts

71 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO 407 gevonden bij de gasvorm ige optisch e m aser of la se r. H o e w e l de h ie rv o o r noodzak elijke o m g ekeerde n iv e au b e zettin g a l in 1940 w a s ingezien, is d it to e n n ie t v e rd e r g e b ru ik t, m a a r s e d e rt 1961, to en de e e rste la s e r v ersch een, zijn e r a l m eer d an 150 o v erg an g en g e b ru ik t in h e t g eb ied v an 0,59 to t 32,5 m icron. Bij to ep assin g v an de in te rfe ro m e te r v an F a b ry -P é ro t m et tw e e evenw ijdige v lak k e spiegels, v allen o n d er h e t D o p - p ler-profïel, b eh o ren d bij de sp e c tra a llijn van de la s e r o v erg ang, in h et algem een m eer dan één to t resonantie te brengen fre q u entie. D e u itg a a n d e golflengte w o rd t dus p as eenduidig, indien d it a a n ta l k a n g e re d u c e e rd w o rd e n to t één enkele. D it k a n op v ersch illen d e m an ieren to t sta n d g e b ra c h t w o rd e n, bv. d o o r re d u c tie v an de in te n site it, w a a rd o o r een g erin g er g ed eelte v an h e t D o p p le r-p ro fie l boven de m inim aal v o o r de la se rw e rk in g v e re iste d re m p e lw a a rd e k om t te liggen. D e inte n siteitsk ro m m e v an een ald u s o v erb lijv en d e re so n a n tie fre - q uentie v e rto o n t (alleen bij de g a sla se r) als functie v an de fre q u en tie een deu k in h e t m idden, die bij v e ra n d e rin g v an in te n site it op zijn p la a ts b lijft, te rw ijl de ligging v an de d a a r n a a s t o p tre d e n d e m axim a v e ra n d e rt. D e p la a ts v an h e t m idden is derhalve geschikt als stan d aard freq u en tie. D e sta b i lite it h ie rv a n w o rd t s te rk b eïn v lo ed d o o r de u itv o erin g sv o rm v an h e t geheel. Bij aan w ezig h eid van iso to p en w o rd t de reso n an tiek ro m m e iets asy m m etrisch v erv o rm d. D e b re e d te v an de reso n an tie k ro m m e w o rd t in h o o fd zaak b e p a a ld d o o r de th erm isch e flu ctu atie van de len g te v an de in te rfe ro m e te r, in veel g erin g er m ate d o o r C o m p to n effecten. D e gevoeligheid is zo g ro o t g ew o rd e n d a t ak o estisch e sto rin g en en seism ische invloeden m erk b aar w orden. Z elfs de invloed van de oriënta tie t.o.v. h e t a a rd m a g n e tisc h veld is m e rk b a a r d o o r de la se r te draaien. E en la se r van 100 cm lengte zou voldoende n au w keurig zijn om de M ichelson proef te doen. H ie rn a k w am en v ersch illen d e d e ta il-p ro b le m e n te r sp ra k e in afzo n d erlijk e v o o rd ra c h te n, w a a rv a n genoem d k a n w o rd e n een N ed erlan d se bijdrage van J. H aism a. H ierin w erd b e sch rev en een u itv o erin g van een H eliu m -N eo n g a sla se r m et s te rk g ered u ceerd e afm etin gen, w a a rd o o r o.m. de re so n a n tie - sc h e rp te w o rd t v e rb e te rd. M e n b e re ik t hierm ede d a t slechts één enkele v erb red e longitudinale (in de asrichting w e g strale n de) resonantiefrequ entie overblijft. D a a rn a a s t zijn ook trillingen m ogelijk in v o o rtp la n tin g sric h tin g e n o n d e r een geringe hoek m et de as. A lle w aarn eem b are trillingsw ijzen kunnen

72 408 z ic h tb a a r g e m a a k t w o rd e n en lev eren d an een p a tro o n d a t zeer s te rk v an de len g te van de in te rfe ro m e te r a fh a n g t. H e t continue k a r a k te r v an deze a fh a n k e lijk h e id w e rd aan g eto o n d in een fdm, w a a rb ij de in te rfe ro m e te rle n g te d o o r een gering o p w arm en w e rd gew ijzigd. S o o rtg elijk e p a tro o n v e ra n d e rin g e n tred en ook op, als het ingaande verm ogen v arieert. In een inleidende v o o rd rach t b esp rak D r. Scovil verschillende toepassingen, w a a rv a n w e hier enige noemen. D e ru isa rm e la s e r v e rs te rk e r w o rd t bij de o n tv a n g e rs m et de T e lsta re x p e rim e n te n g e b ru ik t. H oew rel deze v e rs te rk e r een la a g ru isg e ta l h e e ft bij cm -golven, neem t d it s te rk toe bij v erd e r afnem ende golflengte. B ovendien tred en verzadigingseffecten op bij toenem end ingaand verm ogen. D e g ro te verm ogens bij een g ep u lste la s e r m aken ook een optische ra d a r mogelijk. Toch zijn voor een zo ek rad ar n o r m ale rad io g o lv en te verkiezen, v an w ege de te sm alle bundel. O o k als D o p p le r-ra d a r zijn e r goede m ogelijkheden. D o o r to e p a ssin g v an de la s e r bij com m unicatia lijkt h e t m ogelijk g ro te a fsta n d e n te o v erb ru g g en. D e verliezen tre d e n in hoofdzaak in de lenzen op. O p dit gebied is nog veel o n t w ikkelingsw erk te doen. D e la se r heeft ook toepassingen voor onderzoek van p lasm a s in h e t la b o ra to riu m en in de hogere atm o sfeer. A ld u s h e e ft m en echo s gevonden die w a arsch ijn lijk a fk o m stig zijn van m eteoorgruis. M e t zeer ste rk e p u lsen van een gekoelde ro b ijn la se r k an m en n iet-lin e aire effecten o n d erzo ek en zoals o p w ek k in g van harm onischen, optische vernieling van m aterie. 2. D e v o o rd ra c h te n o v er p la sm a s w a re n o n d ersch eid en in het fysisch onderzoek van deze gasontladingen in h et la b o ra to riu m en die v an p la sm a 's op geofysische en astro fy sisc h e schaal. Bij b e p a a ld e n iet-th erm isch e p ro cessen tr e e d t u ltra v io le tte en co rp u scu laire stra lin g op. In h e t gev al v an de zon kom t de la a tstg e n o e m d e s tra lin g (zonnew ind) te re c h t in de m agn eto sfeer van de aard e, w a a rd o o r de van A llen-gordels gevorm d w orden. D e daarm ee sam enhangende geofysische v erschijnselen h e e ft men m et succes in h e t la b o ra to riu m kunnen n a b o o tse n. W ^at h et atm osferische plasm a b e treft, heeft men nog opg em erk t d a t een continue r a d a r s tr a a l een ru im te v a a rtu ig reed s 20 m inuten voor zijn passage door de s tra a l kan bem erken.

73 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO A an de p ro b lem en van de satellietco m m u n icatie w a re n een serie v o o rd ra c h te n gew ijd. E en deel h ie rv a n b eh an d e ld e de e rv a rin g e n m et de huidige sa te llie te n, een a n d e r deel b e sp ra k de problem en, w a a ra a n men w e rk t. D e e rv arin g e n h eb b en w el a a n g e to o n d, d a t h e t een niet eenvoudig probleem is o p e ra tio n e le com m unicatie to t sta n d te b rengen. D e enorm e k o sten eisen een w e lh a a s t a b so lu te b e tro u w b a a rh e id, w a t ook een zeer z w a a r pro b leem gebleken is. V a n 1960 a f zijn e r v ersch illen d e p ro jecten to t u itv o erin g gekom en, te w e te n : 1. de p assiev e sa te llie t, 2. de eveneens p assiev e dipoolgordel, 3. de actiev e sa te llie t, 4. de synch ro ne actiev e sa te llie t. D e e e rste m eth ode m et de E cho -b allo n s, w a a rv a n de eerste inschrom pelde, eist grote zendverm ogens. D e tw e e d e m eth ode w a a rb ij de e e rste lan cerin g m islukte, h eeft b e p e rk te lev en sd u u r d o o r de stra lin g sd ru k van de zon en a a rd m a g n e tisc h e effecten. M en is h e t nog n iet eens o v er de storing van deze dipolen op astronom ische w aarnem ingen. D e ex p erim en ten m et de actieve s a te llie t T e ls ta r I h eb b en o n to elaatb are ach teruitgang van de zonnecellen, die h et v e r m ogen van de s a te llie t v erzo rg en, te zien gegeven. D eze w o rd t v ero o rzaak t door beschadiging van deze cellen als de sa te l lie t de s te rk s te stra lin g szo n e van de b in n en ste A llen-g ordel p a s s e e rt, w a t n ie t geheel te voorzien w a s. B oven dien w e rd e n ook tra n s is to rs in h e t com m andosysteem g e sto o rd en n a 7 m aanden viel de s a te llie t uit. D e t e l s t a r I I h eeft een veel g ro te r apogee dan zijn v o o rg an g er, w a a rd o o r de g ev aarlijk e b e stra lin g stijd k le in e r is. O p g ro n d van m etingen v e rw a c h t m en d a t de zonnecellen geen probleem m eer zullen zijn bij een operationele uitvoering. D e T e lsta r II is ech ter om onbekende reden een tijd uitgevallen, m aar heeft zich w eer h e r steld, w a a rv o o r de v e rk la rin g ook o n tb re e k t. N a een m islukte poging to t lan cerin g v an de synchro ne satelliet Syncom I is de tw eede in juli 1963 m et succes gelan ceerd. O fschoon h et a a n ta l com ponenten bij een operationele u itvoering k le in e r k an zijn d an bij de huidige ex p erim en tele, b lijft h e t g ro te pro b leem de b e tro u w b a a rh e id v an de m a te ria le n en com ponenten o n d er deze speciale o m stan d ig h ed en v an hoogvacuum, tem p eratu u r en straling. T en behoeve van een econom isch operationeel systeem w e rk t men aan diverse p ro b lem en, w a a rv a n de b e tro u w b a a rh e id al genoem d is.

74 410 V e rd e r tr a c h t m en h e t effectief u itg e stra a ld e verm ogen te vergroten (vooral van de synchrone satelliet op zo grote afsta n d ) d o o r v e rb e te rin g v an h e t a n te n n e sy ste e m. V e rg ro tin g v an h e t verm ogen v e ro o rz a a k t im m ers m eer gew icht, g ro te re afm etin g en m eer k o ste n en zal de b e tro u w b a a rh e id n ie t v e r b e te re n. A len zo e k t h e t d a a ro m lie v e r in v e rb e te rin g v an h e t a n te n n e c irc u it d o o r de stra lin g v an de a n te n n e altijd n a a r de a a rd e gericht te houden. J. W. Alexayider H. B r emmer Excursies B eh alv e deze v o o rd ra c h te n w a s e r een u itg e b re id p ro g ram m a v an excursies n a a r v ersch illen d e la b o ra to ria. D eze gav en een goed b eeld v an de g ro te m ate van a c tiv ite it in Ja p a n op alle gebieden van de verschillende com m issies. W e noem en hier de bezochte institu ten, m et enkele dem onstra tie s en onderw erpen, 1 H e t T a n a sh i L a b o ra to ry, o n d e rd e e l van de E le c tro te c h n ic a l L a b o ra to rie s v an h e t m in isterie v an H a n d e l en In d u s trie. H ie r zagen w e op h e t gebied van m etingen en s ta n d a a rd s o.a. een m illim eterg o lfm icro calo rim eter op 35 G H z. E e n n ieu w ty p e halfgeleider-oscillator, genaam d Sogicon (Sem iconductor O s cillatio n G e n e ra to r b y In jectio n an d C o n stru c tio n ) die een v ersm ald g ed eelte h e e ft in h e t m idden v an een staafv o rm ig e h alfg e leid er, w a a rb ij o scilleren o p tre e d t als de v o o rsp annin g een g re n s w a a rd e o v e rsc h rijd t. V e rd e r een g a so n tla d in g sfre - q u e n tie v e rd u b b e la a r op 34 G H z, en een m a g n e to h y d ro d y n a mische g en erato r die 500 W opw ekte. 2. E le c tric a l C om m u nicatio n L a b o ra to rie s v an de N ip p o n T e le g ra p h an d T elep h o n e P u b lic C o rp o ra tio n. H ie r noem en w e een 11 G H z p a ra m e trisc h e v e rs te rk e r m et d o o r v lo e ib are s tik s to f gek oelde S ilv er-b o n d ed "' germ anium diode m et een ru isg e ta l v a n 1,5 db bij 140 K. V o o rts com ponenten v o o r m illim etergolfcom m unicatie via ro n d e golfpijpen in h e t 48 G H z g eb ied en een p la stic d iffra c to r m et slech ts 12 db d iffractiev erlies als b ru ik b a re v e rb e te rin g op de n a tu u rlijk e d iffractie (o b sta c le gain) d o o r een b erg.

75 De XlVde algemene vergadering van de URSI IN TOKYO N H K T ech n ical R e se a rc h L a b o ra to rie s v an de Ja p a n B ro a d - castin g C o rp o ra tio n. H ie r w e rd g ed em o n streerd de telev isie oog-cam era, w a a rb ij continu w eerg eg ev en w e rd h e t p u n t w a a r h e t oog op g erich t is, w a n n e e r h e t k ijk t n a a r bv. een te le visiebeeld. G e d e m o n stre e rd w e rd een im age-am plifier-orthicon m et een 10 k eer gro tere gevoeligheid dan een conventio n eel im ag e-orth icon. O n d e rd e le n w e rd e n geto o n d v an een systeem voor kleurentelevisie, w erkend m et tw ee im age-orthicon c a m e ra 's, één v o o r h e t v e rlic h tin g sk a n a a l, de a n d e re v ia een optisch filter m et afw isselen d e s tre p e n van de drie prim aire kleuren. 4. H e t K.D.D. R e search L a b o r a to r y te T o k y o. D it la b o ra torium s ta a t in d ie n st v an h e t lichaam d a t alle telecom m unicatieverbindingen n a a r en van Jap an verzorgt. G ro te a a n d a c h t w o rd t h ie r b e ste e d a a n de a u to m a tise rin g v an alle telecom m u nicatiem iddelen. V a n de ta lrijk e a n d e re gebieden die h ie r o n d erzo ch t w o rd e n, noem en w e in h e t b ijzo n d er freq u e n tieb a n d co m p ressie, co d erin g ssy stem en v o o r de o v e rd ra c h t van facsim ile's en de elektronische vertaalm achine. 5. H e t R ad io R e se a rc h L a b o ra ty te K o k u b u n ji v an de Jap an ese P.T.T. H ie r w o rd t in de e e rste p la a ts h e t ionosferische routineonderzoek (aan de hand van w aarnem ingen in vier Ja p an se sta tio n s) c e n tra a l geleid. Bij h e t vele o n d erzo ek o v er de fysische opbouw van ionosfeer en exosfeer m aak t men behalv e v an de b ek en d e tech n iek en v o o r h e t m eten m et L angm uir-so n d es ook g eb ru ik v an b ep alin g en v an ionosferische p la sm a fre q u e n tie s en te m p e ra tu re n d o o r een h o o g freq u en te b ijd rag e a a n de gelijkspanning toe te voegen. D e o n tw ik k e ld e m eth o d en w o rd e n u itg e p ro b e e rd in een ru im te m et afm etin gen v an de o rd e v an 1 m e te r w a a rin m en m et een p lasm a de D -la a g of E -la a g k a n n a b o o tse n. In v e rb a n d m et h e t g ro te p ra k tisc h e b elang v o o r Ja p a n w o rd t h ier ook veel rad io m eteorologisch o n d erzo ek v e rric h t. 6. D e s te rre n w a c h t v an T o k y o. D it is een g ro o t in stitu u t, d a t bij de U n iv e rsite it b e h o o rt. H e t g ro o tste o ptisch e in s tru m ent is een 65 cm re fra c to r, te rw ijl d a a rn a a s t v ersch illen d e k lein ere in stru m e n te n aan w ezig zijn, zoals een B a k e r-n u n n - S ch m id t cam era v o o r sa te llie tw a a rn e m in g e n, en enige heliografen. V e rd e r verzorgen verschillende radiotelescopen ro u tin e w a arn em in g en v an de ra d io s tra lin g van de zon op een g ro o t a a n ta l fre q u e n tie s. Ja p a n h e e ft op d it speciale gebied van h et zonneonderzoek een zeer goede naam. M en g a a t nu

76 412 ook beginnen m et h e t m elk w egonderzo ek, w a a rv o o r een eerste in stru m en t ju ist w as gereed gekom en: een v a st opgesteld e sferische re fle c to r m et een d ia m e te r v an 25 m eter, en een b e w e e g b a re lijn an ten n e, afg estem d op een golflengte v an 21 cm. 7. H e t sa te llie t-w a a rn e m in g ssta tio n te K ash im a m a a k t deel u it v an de R ad io R e se a rc h L a b o ra to rie s. D it b e sc h ik t o v er een fra a ie 30 m e te r-re fle c to r. D e a p p a ra tu u r m et gekoelde p a ra m e trisc h e v e rs te rk e rs in de in g a n g stra p p e n w a s nog in h e t la a tste stadium van opbouw. A llerlei te sts w orden uitgevoerd. 8. H e t K.D.D. satelliet-w aarn em in g sstatio n te T akah agi b e h o o rt to t een particu liere m aatschappij, heeft analoge a p p a ra tu u r, m a a r is m eer p ro fessio n eel in g ericht, en in een v e rd e r stadium van opbouw. 9. D e ra d io s te rre n w a c h t te H ira iso b e sc h ik t alleen o v er klein ere in stru m en ten v o o r ro u tin e w aarn em in g en. H e t is h e t centrum w a a r de Ja p an se v o o rsp ellin g en o v er z o n n e a c tiv ite it en p ro - p a g a tie w o rd e n o p g esteld u it alle b e sc h ik b a re rad io -, ionosfeer-, geom agnetische en optische gegevens, w aarbij een b e tre k k e lijk h oge b e tro u w b a a rh e id b e re ik t w o rd t. D eze la a ts te d rie sta tio n s w e rd e n b ezo ch t tijd en s een w eekeinden-excu rsie, w a a rb ij in een m odern Ja p a n s zo m erh o tel w erd overnacht. Z o leerde men m eer van de Japanse leefg ew o o n ten ken nen, d a n in de w e ste rs e h o tels van T okio. Z elfs in de d o rp e n (o v e ra l w o rd t rijst v erb o u w d ) is televisie al in de m eeste huizen doorgedrongen. N a a s t de w etenschappelijke excursies w erden in de w eek einden en n a de algem ene v e rg a d e rin g to u ristisc h e excursies g eo rg an iseerd, n a a r de N a tio n a le p a rk e n N ik k o en H a k o n e, de oude sted en K y o to en N a ra. W ij zagen zeer veel fra a ie tem pels van de B o ed d h istisch e en S h in to -istisch e g o d sd ien st, im p o sante m onum enten als de B o ed d h a van K a w a m u ra, h e t h isto risch e N ijo k a ste e l, en veel goede v o o rb eeld en van tuinaanleg, zoals de keizerlijke tuinen van K yoto. O nze Japanse gastheren zijn er w el in geslaagd deze A lgemene V erg ad erin g to t een onvergetelijke herinnering te m aken. J. W. A lexander C. A. M uller H. Bremmer F. L. Stum pers

77 VERGADERING OVER KLEURENTELEVISIE IN LONDEN 413 De subgroep van studiegroep X I van het CCIR. kwam onder voorzitterschap van Mr. E rik Esping in Londen bijeen om de problemen verband houdende met de keuze van een kleurentelevisienorm voor omroepdoeleinden in E uropa te bespreken. De vergaderingen werden bij gewoond door delegaties van 19 P T T - administraties. D aarenboven waren vertegenw oordigers aanwezig van 13 erkende particuliere aangeslotenen, alsmede experts van 4 industriële organisaties en w aarnem ers van 2 internationale organisaties. De subgroep werd geconfronteerd met een grote hoeveelheid resultaten van experimenten door PTT-adm inistraties, door leden van de EB U en door de industrie uitgevoerd. Deze resultaten behelsden alle aspecten van een kleurentelevisie-omroep: het ontw erp van studio-apparatuur, magnetische bandregistratie, zenders, propagatie-onderzoek en ontvangers. De gedelegeerden hadden gelegenheid deel te nemen aan een aantal demonstraties van de drie systemen: N T S C, SEC A M en PAL. D esondanks vonden veel landen dat nog niet zoveel w erk is verricht dat een definitieve keuze voor een Europees systeem kan w orden gedaan. Sommige delegaties brachten als standpunt naar voren dat reeds nu een beslissing mogelijk was op grond van het w erk dat tot op heden aan T S C -, SE C A M - en PALsystemen is verricht, gekoppeld met de 10-jarige N TSC -ervaring in de V erenigde Staten. M aar de meeste delegaties vonden het beter met een aanbeveling te wachten tot de volgende bijeenkomst van studiegroep X I, voorjaar 1965 in W enen te houden. CONGRESSEN E.D. International Conference on Magnetic Rceording Gedurende de week beginnend met 6 juli 1964 zal in het gebouw van de Institution of Electrical Engineers in Londen een internationale conferentie worden gehouden over magnetische registratie. De conferentie zal alle magnetische registraties op bewegende dragers om vatten, er zullen zittingen worden gewijd aan audio-, video-, rekenmachine- en data-registratie. V erdere inlichtingen: Institution of Electrical Engineers, Savoy Place, London, England. BOEKAANKONDIGINGEN In de serie Technische M itteilungen H albleiter van Siemens & Halske A.G. verscheen de nieuwe uitgave,,liebersteuerungsfester U K W -T uner". H et N ational Bureau of Standards gaf als Technical N ote 233 uit een publikatie over,,sensitivity Indices for Hall G enerators". BOEKBESPREKINGEN In tr o d u c tio n to th e o re tic a l p h y s ic s, (Classical M echanics and Electrodynam ics door Roald K. W angsness, John W iley and Sons. N ew York-London, 1963, 413 bladzijden, 189 figuren. Prijs 72 sh. M eer dan de helft van het boek is gewijd aan de mechanica, afgeleid worden o.a. de vergelijkingen van Lagrange en Hamilton, w aarna trillingen van gekoppelde systemen, snaren en membranen uitvoerig worden besproken.. In het dan volgende gedeelte over de elektriciteitsleer w orden de wetten van M axwell geformuleerd uitgaande van die van Coulomb, Ampère en F araday. De wetten van M axwell w orden daarna gebruikt bij de behandeling van de

78 414 elektro- en m agnetostatica en v an de golfvoortplanting in de ruimte (met breking en reflectie aan grensvlakken) en in golfpijpen. Tenslotte zijn een aantal onderw erpen verzam eld onder het hoofd:,»wisselwerking tussen elektrom agnetische velden en m aterie. H ier worden met behulp v an de elektronentheorie de verstrooiing en de dispersie v an elektromagnetische golven in materie verklaard. D an volgt een beschouwing over diffractie aan grensvlakken met openingen (spleten en ronde gaten)» w aarna nog iets gezegd w ordt over dia- en param agnetism e. E r w ordt vooral uitvoerig ingegaan op dié verschijnselen, bij de behandeling w aarvan begrippen of mathematische methoden ter sprake komen, die voor de studie van de kwantum m echanica nuttig kunnen zijn. D it boek is namelijk bedoeld voor studenten, die colleges over kwantum m echanica en theorie van de vaste stof willen volgen, w aarvoor enige kennis van de klassieke theoretische natuurkunde nodig is. D esgew enst kan men zijn kennis toetsen aan 110 over het gehele boek verdeelde vraagstukken. De schrijver, hoogleraar aan de universiteit van Arizona, is erin geslaagd de stof diepgaand en toch op een overzichtelijke en duidelijke wijze te behandelen. A anbevolen voor ieder die de mechanica en de elektrodynam ica nog eens op wil halen. M. W. T r a n s is to r in v e r te r s a n d c o n v e r te r s, by Thom as Roddam, Iliffe Books Ltd., London 1963, 240 bladzijden, 201 figuren. Prijs 42 sh. Bij inverters gaat men uit van een gelijkspanning en zet deze om in een wisselspanning, bij converters richt men deze wisselspanning later nog eens gelijk. Deze converters geven dus een andere af gevlakte gelijkspanning. M eestal w ordt een oscillator van een of andere soort met hoog rendem ent gebruikt. De golfvorm is daarbij veelal van secundair belang. Soms is men geïnteresseerd in een sinusvormige uitgangsspanning. In de eerste hoofdstukken w orden de typische schakeleigenschappen van transistoren (dus met groot signaal) besproken. Een hoofdstuk is gewijd aan lineaire en verzadigde ijzerkern spoelen. D aarna wordt een algemene beschouwing gegeven over de negatieve weerstand, die als basis voor vele inverter schakelingen dient. Achtereenvolgens w orden oscillerende schakelingen met één transistor en balansschakelingen besproken. O ok dubbele balansschakelingen komen aan de orde. Soms, zoals in een van Jensen afkom stige schakeling, gebruikt men ijzerkernspoelen met regelbare m agnetisatie. O ok w orden m aatregelen beschreven om de uitgangsspanning constant te houden (bij converters na gelijkrichting). De schakelingen met sinusvormige uitgangsspanning kregen een hoofdstuk apart, soms met m aatregelen voor hoge frequentiestabiliteit. Schakelingen met tunnel diodes komen ook nog even aan de orde. H et geheel behandelt een belangrijk toepassingsgebied v an de elektronica, de toegepaste verm ogens lopen van enkele m W tot enkele k W. H et boek geeft een goed en vrij com pleet overzicht v an de literatuur (aan de hand v an de bekendste Amerikaanse en Engelse tijdschriften). M ede dank zij de talrijke schem a s en de eenvoudige beschrijving ervan, zal dit boek voor iedere elektronicus, die zich in deze materie wil verdiepen, of zich op dit gebied wil oriënteren, een w aardevolle aanw inst zijn. W. Z. P r in c ip le s o f fe e d b a c k d e s ig n, by G. Edw in and Thom as Roddam. Iliffe Books Ltd., London, 1963, 238 bladzijden, 202 figuren. Prijs 45 sh. D it boek is, zoals de schrijvers in hun voorw oord aangeven, bedoeld om de kloof tussen de ontw erper van de uitgekookte bredeband-versterker en de bouwer van de doorsnee audioversterker te overbruggen. Hierm ee is inderdaad kort de betekenis van het bock sam engevat: een praktische handleiding bij het ontw erpen van eenvoudige terug gekoppelde versterkers. In het inleidend deel w ordt het principe v an terugkoppeling en de betekenis van Nyquist- en Bode-diagrammen behandeld. T er illustratie worden de diagram -

79 415 men van eenvoudige netwerken, van een versterker met kathode- en schermroosterontkoppeling en van een transformator nader uitgew erkt In de volgende hoofdstukken w ordt beschreven hoe men stabiliteitsvoorw aarden in diagram m entaai kan vertolken en hoe men na keuze van de mate van tegenkoppeling de amplitude- en fasekarakteristiek met behulp van een /u/^-calculator kan reconstrueren. O ok w ordt aandacht geschonken aan de wijziging van de in- en uitgangsim pedantie en de vervorm ing bij toepassing van tegenkoppeling. E en apart hoofdstuk is gewijd aan signal flow -diagrammen, een onderw erp w aarover reeds veel geschreven is. V oor velen zal het hier gebodene een nuttige eerste confrontatie met deze methode uit de netw erkanalyse zijn. T o t slot benaderen de schrijvers het onderw erp nog w at meer theoretisch, om zodoende voor de lezer de toegang tot de meer specialistische literatuur te vergemakkelijken. T h. J. van K. T r a n s is to r T e le v is io n R e c e iv e r s, by T. D. Tow ers, Iliffe Books Ltd., London, 1963, 194 bladzijden, 188 figuren. Prijs 55 sh. H et aantal boeken, die zich speciaal bezig houden met de problem atiek van het transistoriseren van televisieontvangers is slechts dun gezaaid. In het onderhavige boek w ordt men aan de hand van praktisch gerealiseerde schakelschem a s met deze problemen vertrouw d gem aakt en kan men tevens kennis nemen van reeds gevonden oplossingen hiervoor. Noodzakelijkerwijze is daarbij de nadruk meer komen te liggen op de schakeltechnische mogelijkheden dan op de zuiver natuurkundige verschijnselen in de halfgeleiders. De typische beperldngen doch ook de voordelen, die de toepassing van transistors in televisieontvangers met zich brengt komen desondanks toch duidelijk naar voren. V oor de televisietechnicus die reeds goed vertrouw d is met de huidige stand van de (buizen)schakelingentechniek doch nog niet in de gelegenheid w as om zich via de literatuur op de hoogte te stellen van de reële mogelijkheden welke de transistor hier biedt zal dit boek dan ook ongetwijfeld in een leemte kunnen voorzien. In het eerste hoofdstuk geeft de schrijver een kort historisch overzicht. D aarna volgt een vergelijkende beschouwing buis transistor, w aaruit enerzijds een zekere analogie en anderzijds de typische verschillen duidelijk naar voren komen. Een blokschema van een televisie-ontvanger laat zien welke specifieke functies vervuld moeten worden. In de dan volgende hoofdstukken w ordt telkens een bepaald blok meer in detail besproken. A chtereenvolgens w orden behandeld de transistor-afstem eenheid (tuner), de beeld-middenfrequent versterker, de videoversterker, het geluidsgedeelte, circuits voor de synchronisatiescheider, de beeldtijdbasis, de lijntijdbasis en de schakelingen om de beeldbuis naar behoren te doen functioneren. O ok w ordt een ap art hoofdstuk gewijd aan de benodigde voedingsspanningen voor de verschillende gedeelten van een televisie-ontvanger. D an volgt een aantal bladzijden w aarin de opbouw van enkele typen transistors wordt weergegeven en waarbij tevens de kenmerkende eigenschappen w orden genoemd. In het laatste hoofdstuk w ordt aan de,,servicing van getransistoriseerde televisie-ontvangers de nodige aandacht geschonken. De gekozen indeling van het boek heeft het gunstige gevolg gehad dat men zich snel over het onderw erp kan oriënteren. H et geheel is logisch en we zouden haast zeggen didactisch van opzet. Behalve voor de reeds genoemde categorie kunnen we het boek verder ook aanbevelen voor studerenden, service-technici en gevorderde amateurs. B. T. J. H. T e le v is io n E n g in e e r in g, Volume I, second edition by S. W. Amos and D. C. Birkinshaw. Iliffe Books Ltd., London 1963, 297 bladzijden, 179 figuren. Prijs 45 sh. Dit boek is het eerste deel van een serie van vier over televisietechniek, oorspronkelijk opgezet als handboek voor technici van de BBC-televisiestaf. De eerste uitgave hiervan verscheen reeds in 1953, onder de titel,,cam era T u b es.

80 4 1 6 Deze tweede uitgave is aanzienlijk uitgebreid en de vele ontwikkelingen van de laatste jaren zijn er geheel in verw erkt. D it eerste deel behandelt hoofdzakelijk onderwerpen, die betrekking hebben op opneem- en weergeefbuizen. N aast de principes van televisie is in een extra hoofdstuk aandacht besteed aan de optiek. Een ander hoofdstuk is gewijd aan elektronenoptiek en behandelt elektrostatische en magnetische lenzen alsmede de afbuiging van elektronenbundels. De eigenschappen van verschillende typen opneembuizen w orden eveneens uitgebreid beschreven. Enkele berekeningen zijn in appendices aan het eind van het boek opgenomen. H et boek kan nuttig zijn voor een ieder, die zich wil verdiepen in de werking van televisie-cam era s in het algemeen en van opneembuizen in het bijzonder. Hoewel de verschillende onderw erpen vrij uitvoerig w orden behandeld, is het geheel toch duidelijk op de praktijk afgestemd. De literatuurverw ijzingen zijn evenwel zeer beperkt en sterk Engels georiënteerd. A. G. van D. Uit het N.E.R.G. VERSLAG VAN HET EXAMEN RADIOMONTEUR EN RADIO TECHNICUS GEHOUDEN IN HET NAJAAR 1963 Radiomonteur H et schriftelijk exam en werd gehouden op 7 oktober De mondelinge examens vonden plaats op 18, 19 november, 2 en 3 december Radiotechnicus S C H R IF T E L IJK deelgenomen afgew ezen M O N D E L IN G teruggetrokken deelgenomen afgew ezen herexam en H E R E X A M E N deelgenomen geslaagd 3 3 geslaagd 38 H et examen eerste deel w erd gehouden op 14 oktober De examens voor het tweede deel vonden plaats op 25, 26 november, 3 en 12 december a) b) c) E E R S T E D E E L deelgenomen afgew ezen geslaagd T W E E D E D E E L deelgenomen afgew ezen herexam en geslaagd /

81 4 1 7 a) deze candidaten slaagden in het NAJAAR 1963 voor het E E R S T E DEEL. b) deze candidaten slaagden in het V O O RJA A R 1963 voor het EERSTE DEEL. c) deze candidaten slaagden vroeger voor het E E R S T E DEEL. NIEUW E LEDEN Ir. J. F. van der Brugge, Bosrand 3, Dwingeloo. E. van Eldik, Hilvertsw eg 254, Hilversum. Ir. L. K. Regenbogen, D r. H. Colijnlaan 144, Rijswijk (Z.H.). Ir. T. W. van Steenbergen, Thorbeckestraat 6, Huizen (N.H.). VOORGESTELDE LEDEN Ir. G. Baak, M ient 165, Den H aag. Ir. P. K. J. van den Berg, Am bachtshof 20, Bodegraven. Ir. J. W. T. M. A. Cramer, Kleine Houtweg 34, Haarlem. Ir. J. W. Ero, Schenkkade 297, Den Haag. Ir. H. J. Goebertus, Jozef Israëlslaan 35A, Rijswijk (Z.H.). C. J. Heuvelman, Tim orstraat 6, Eindhoven. Ir. E. Olsen, Helm erslaan 83, Eindhoven. Ir. A. C. Tuinenburg, G eversstraat 42, Oegstgeest. C. A. V issers, O ostblok 164, Delft. BEDANKT ALS LID Ir. J. Domburg, de B ontstraat 2, Son. NIEUW E ADRESSEN VAN LEDEN Ir. E. H. Boiten, Spanjaardsberglaan 13, Santpoort. Ir. A. E. M. Calon, A ntoniuslaan 37, Blerick-Venlo. Ir. B. G. H ooghoudt, Sterrew acht 3, Leiden. A. W. Kymmell, c/o Page Communications Engineers Ine., 2001 W isconsin Avenue N.W., W ashington 7, DC, U.S.A. Ir. F. M aarleveld, M esdagstraat 12, Den Haag. Ir. W. Milort, Kam. Onnesweg 243, Hilversum. Ir. G. J. Slot, Prof. van 't H offlaan 7, V oorschoten. Ir. B. J. W esselink, Dr. Kuyperlaan 46, Huizen (N.H.). Bij de administratie zijn de nieuwe adressen van de hieronder genoemde leden onbekend. Ieder die hierover inlichtingen kan geven wordt verzocht dit te melden aan de administratie van het N E R G, postbus 6108, Den Haag. Ltz E 1 E. V. Glaser, Driehuizerkerkweg 28, Driehuis-Velzeu. Ir. E. J. Post, 7 ld T roy Drive, Springfield, N ew Yersey, U.S.A. Drs. H. J. A. Vesseur, Joseph H aydnlaan 14, Utrecht. D it n u m m e r w e r d g e d r u k t o p 14 m e i 1964

82