Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een normatief kijk. Jef Peeters 1
|
|
- Melanie Bosmans
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een normatief kijk Jef Peeters 1 Dat een ecologisch discours en daarop betrokken normatieve principes binnen het sociaal werk tot nu toe in grote mate afwezig bleven wekt minstens verwondering. Waar goed sociaal werk zich steeds betrekt op de omgeving, blijft dit veelal beperkt tot de sociale omgeving. En omdat duurzame ontwikkeling in eerste instantie geassocieerd wordt met milieuzorg zoals overigens ook in de bredere samenleving gebeurt ziet men dat niet als een zaak voor het sociaal werk. Anderzijds stellen we vast dat er een reëel verband is tussen heel wat sociale en ecologische problemen. We zien daarom ook een ontwikkeling van ecologisch georiënteerde praktijken in het werkveld. Maar dat heeft tot nu toe nauwelijks zeker niet in Vlaanderen geleid tot een fundamentele bijstelling van de denkkaders van het sociaal werk. Hoe zit dat dan met de ecologische crisis? Op welke manier is die relevant voor het sociaal werk? Op deze vragen willen we in deze bijdrage ingaan, vooral vanuit een normatief oogpunt. De urgentie van ecologische rechtvaardigheid Voor een bespreking van de principes van duurzame ontwikkeling is het belangrijk om eerst even naar de grond van de zaak te gaan. Die bestaat erin dat de ecologische crisis van een dergelijke omvang en impact is, dat ze de samenleving voor een enorme uitdaging plaatst. Het gaat daarbij om niet minder dan de overgang transitie in vakjargon naar een andere samenleving. We gaan daar bij wijze van aanzet niet meer dan bondig op in. Daarbij gaan we ervan uit dat de lezer weet heeft van de groeiende stapel rapporten die wijzen op de ernst van onze mondiale situatie. In grote lijnen kan de ecologische crisis beschreven worden als een tweevoudige crisis. Allereerst is er de crisis van het mondiale leefmilieu: we leven op te grote voet. Als mensheid gebruiken we meer natuurlijke hulpbronnen dan er duurzaam beschikbaar zijn. Die overschrijding van de milieugebruiksruimte wordt de ecologische overshoot genoemd. Volgens het Living Planet Report van 2008 was de mondiale ecologische voetafdruk in 2005 al minstens 25% groter dan de planeet aarde duurzaam kan dragen. Vervolgens is er een crisis van sociale rechtvaardigheid, zowel mondiaal als binnen landen. Uit vergelijking van de ecologische voetafdruk tussen landen blijkt een zeer ongelijke verdeling, zowel wat toegang tot, als gebruik van hulpbronnen betreft. Bovendien heeft de neoliberale politiek ook een groeiende kloof tussen arm en rijk binnen landen veroorzaakt. Het moet daarbij duidelijk zijn dat in een situatie van ecologische overshoot een politiek van herverdeling van rijkdom zonder respect voor ecologische grenzen geen goed antwoord is. We riskeren dan een ineenstorting van het huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor een leefbare menselijke samenleving. Anders gezegd: met het huidige productie- en consumptiesysteem bevinden we ons in een impasse. Meer dan 20 jaar geleden al werd dat door Etienne Vermeersch (1988:41) benoemd als het "Scylla-Charybdis"-principe: "Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft, kan men niet anders dan tussen twee klippen laveren. Hoe groter het gedeelte van de wereldbevolking is dat in welstand leeft, hoe meer het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het ecosysteem wordt gevrijwaard, hoe meer dit gepaard gaat met mateloze ellende." Het vraagstuk van de ecologische grenzen radicaliseert dan ook het verdelingsvraagstuk, dat als een vraag naar 1 De auteur is filosoof en doceert sociale filosofie en ethiek aan het departement Sociale School Heverlee van de Katholieke Hogeschool Leuven. Hij leidt het onderzoeksproject Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling, gefinancierd door de Vlaamse Overheid. Meer info en documenten van het project, o.m. een ruimer gedocumenteerde versie van deze tekst (Peeters 2008), op Contact: jef.peeters@khleuven.be. 1
2 ecologische rechtvaardigheid (ecological justice) om een echte herverdeling van toegang tot hulpbronnen gaat. De uitdaging waar we voor staan is dan: bevrediging van behoeften en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner met behoud van het natuurlijk kapitaal. Dat vereist minstens het volgende: een verregaande dematerialisering van de economie; een rechtvaardige verdeling van welvaart ; een nieuwe visie op welzijn. Dat alles betekent niet minder dan een transitie naar een andere samenleving. Duurzame ontwikkeling zou daar moeten aan beantwoorden, en gaat dan om een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel domein van de samenleving onaangeroerd laat. Men spreekt daarom soms ook over duurzame ontwikkeling als een nieuw paradigma van onze samenleving. De vraag naar duurzame ontwikkeling raakt daarom onvermijdelijk ook het sociaal werk. Zo bezien wordt duurzame ontwikkeling dan een nieuw kader om naar het sociaal werk te kijken. Het normatieve kader van duurzame ontwikkeling Om te kunnen nagaan in welke mate sociaal werk kan verbonden worden met duurzame ontwikkeling gaan we eerst wat dieper in op dat laatste concept. Daarbij willen vooreerst opmerken dat de vertaling van sustainable development naar duurzame ontwikkeling toch enigszins misleidend kan zijn. Duurzaam heeft immers ook allerlei connotaties die moeilijk met ontwikkeling als een proces te verbinden zijn, wat regelmatig tot een fout begrip leidt wanneer er over duurzaamheid wordt gesproken. Niet alles wat onder die noemer gebracht wordt heeft betrekking op duurzame ontwikkeling. We zullen het nochtans met deze ondertussen geijkte term moeten doen. Een alternatief dat preciezer zegt waar het over gaat zou volhoudbare ontwikkeling kunnen zijn een term die men in Zuid-Afrika hanteert. 2 Definitie Voor de omschrijving van duurzame ontwikkeling gaan we uit van de definitie uit Our Common Future, het rapport van de World Commission on Environment and Development, bekend als het Brundtlandrapport (WCED 1987). Het is de wereldwijd meest gezaghebbende definitie van duurzame ontwikkeling in het kader van politiek en beleid. Dat blijkt o.a. uit het gebruik ervan door een toenemend aantal internationale organisaties en overheden, waaronder ook de Vlaamse. In vertaling luidt ze als volgt: Een duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die tegemoet komt aan de behoeften van het heden zonder de behoeftevoorziening van de komende generaties in het gedrang te brengen. Er liggen twee gedachten aan de grondslag: het concept behoeften, in het bijzonder de basisbehoeften van de armen van de wereld die prioriteit moeten krijgen; en de notie van grenzen door de huidige stand van de technologie en de sociale organisatie aan de mogelijkheid van het milieu om aan de huidige en toekomstige behoeften te voldoen. (WCED 1987:43, eigen vert.) Meestal wordt enkel de eerste zin van deze definitie geciteerd. De daarop volgende toelichting over de prioriteit van de behoeften van de armen en de erkenning van grenzen is echter van groot belang voor een correcte normatieve interpretatie van duurzame ontwikkeling. In de benadering van Brundtland heeft duurzame ontwikkeling duidelijk een mondiale focus. En de eerste toelichting aangaande de prioriteit van het voorzien in de noden van de armen van vandaag, maakt onmiddellijk duidelijk dat daardoor de levenswijze van de rijken mee in de balans komt. Dat roept onmiddellijk de vraag op naar wat noden, of basisbehoeften zijn, en hoe we ze kunnen onderscheiden van wensen. Vooral in de wetenschap dat bij stijgende welvaart behoeften lijken toe te nemen, is de vraag naar gepaste, en wellicht herziene, opvattingen over welzijn en goed leven van cruciaal belang. 2 We hebben deze term opgepikt uit een gesprek met de Zuid-Afrikaanse professor Lambrecht Engelbrecht op 8/9/2008 in de SSH. 2
3 In dezelfde lijn zegt het Brundtlandrapport dat het bevorderen van economische groei in eerste instantie nodig is in de ontwikkelingslanden. Bovendien vereist duurzame ontwikkeling een verandering van de inhoud van die groei, wat betekent: het streven naar een minder materiaal- en energie-intensieve groei en een meer rechtvaardige verdeling van de vruchten van die ontwikkeling. ( ) Dit moet gericht zijn op het behoud van ons ecologisch kapitaal, het verbeteren van de inkomensverdeling en het vermeerderen van de weerbaarheid tegen economische crisissen. (WCED 1989:70) Wat de notie van grenzen betreft zien we impliciet een optimistische toekomstvisie. De begrenzingen van vandaag zijn niet absoluut, en kunnen door zowel technologische als sociale vooruitgang verlegd worden. Niettemin erkent het rapport dat er beperkingen zijn. Uiteindelijk zijn er wel grenzen aan de groei: Het begrip duurzame ontwikkeling impliceert dat er grenzen zijn ( ); begrenzingen die ook worden bepaald door het vermogen van de biosfeer om de gevolgen van menselijke activiteiten te absorberen. [ ] impliceert dat degenen die ruimer bedeeld zijn hun leefwijze (life-style s) aanpassen aan het ecologische potentieel van onze planeet. (WCED 1989:23) Hoewel de omschrijvingen van Brundtland een zekere vaagheid hebben, en ten behoeve van beleid verdere uitwerking nodig hebben, geven ze op normatief vlak onmiskenbaar een richting aan. Later ontwikkelde concepten als milieugebruiksruimte en de ecologische voetafdruk zijn daarbij duidelijk verdere uitwerkingen van die richting. 3 Het zijn krachtige instrumenten die de twee hoofdbekommernissen van duurzame ontwikkeling de groeiende armoedekloof tussen en binnen Noord en Zuid, en de voortschrijdende milieudegradatie met elkaar verbinden. Hun normatieve keuze is dat iedere mens een gelijk recht heeft op het gebruik van de natuurlijke hulpbronnen van de wereld, wat verregaande consequenties heeft voor de manier waarop onze samenleving functioneert. Een politiek concept In de ruim 20 jaren sinds het verschijnen van Our Common Future zijn er talloze pogingen geweest om de betekenis van duurzame ontwikkeling te preciseren. Overvloediger nog is het gebruik van het adjectief sustainable / duurzaam wat in een aantal gevallen problematisch is vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling. Vormt die veelheid aan omschrijvingen en bijhorende interpretaties een probleem? Het reflecteert vooreerst de complexiteit van het concept van duurzame ontwikkeling. Anderzijds is de woordenstrijd rond duurzame ontwikkeling duidelijk ook verweven met de belangenstrijd die rond de agenda van duurzame ontwikkeling op gang is gekomen. Dat de Brundtlandformulering wel dominant geworden is in internationale discussies over milieu en ontwikkeling, betekent niet dat alle actoren de volledige agenda voor verandering die daarin besloten ligt aanvaarden. Het is daarom belangrijk om voor ogen te blijven houden dat het bij duurzame ontwikkeling allereerst niet om een management- maar om een politiek proces gaat, waarbij de grondslagen van de huidige samenleving opnieuw gedefinieerd worden. Het gebrek aan helderheid van het concept kan dan ook een voordeel zijn, omdat groepen met verschillende belangen daarin een gemeenschappelijke basis kunnen vinden voor concrete politieke acties en beleidsmaatregelen. Dat strookt ook met meer fundamentele overwegingen over de aard en de functie van politieke concepten zoals democratie, vrijheid, sociale rechtvaardigheid. Duurzame ontwikkeling kan in die zin begrepen worden (Lafferty 1995). Naast een gemakkelijk te verstaan first-level betekenis en algemene politieke aanvaarding, ligt er rond de kernideeën een contestatie op een dieper niveau. Zo is ook duurzame ontwikkeling een essentieel gecontesteerd begrip. Het maakt vandaag deel uit van de democratische strijd over de richting waarin onze samenleving zich dient te ontwikkelen. 3 Een uitvoerige Nederlandstalige presentatie van die concepten bieden Jones, P.T. & R. Jacobs Verder: De Jonge W., Mazijn B., Van Assche J. 2000; VODO
4 Het is dan ook niet verwonderlijk dat feitelijke invullingen van duurzame ontwikkeling blijvend gecontesteerd worden, omdat een dergelijke politieke strijd nooit definitief beslecht kan worden. We zien dan ook dat er verschillende opvattingen over duurzame ontwikkeling en bijhorende beleidsmodellen gehanteerd worden afhankelijk van de maatschappelijke actoren: overheden, bedrijven, vakbonden, sociale bewegingen etc. Daarom pleiten wij ervoor dat ook het sociaal werk nadenkt over zijn eigen agenda, criteria, processen voor duurzame ontwikkeling. Dat houdt bijv. in dat men nagaat hoe principes van ecologische rechtvaardigheid (environmental of ecological justice) vertaald kunnen worden naar de concrete context waarin sociaal werkers aan de slag zijn. Het gaat hier immers om begrippen die ontwikkeld werden vanuit de concrete strijd van mensen om de kwaliteit van hun leefmilieu of om de toegang tot hulpbronnen. Hoe oog te krijgen voor de grote ongelijkheden op die domeinen? En aan welke kant gaan sociaal werkers dan staan als essentiële voorwaarden van mensen om welzijn te realiseren in het geding zijn? 4 De normatieve principes Uit de definitie van duurzame ontwikkeling kwamen de zorg voor menselijke basisbehoeften, in het bijzonder die van de armen, en de bescherming van ecologische hulpbronnen al onmiddellijk naar voren als normatieve oriëntatie. Het engagement dat internationaal ontstond sinds de publicatie van het Brundtlandrapport bracht ook nog andere normatieve aspecten in de discussie. Op basis van de literatuur 5 wat dat betreft hebben wij zelf onderstaande lijst met normatieve principes opgesteld. Sommige principes overlappen, maar omwille van hun eigen accent worden ze toch expliciet vernoemd. Bovendien moeten ze in hun samenhang begrepen worden. Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle mensen verbetert: In samenhang met de idee van ecologische grenzen, en de nodige herverdeling van de aanspraken op ecologische hulpbronnen, vraagt de bevrediging van de (basis)behoeften van iedereen om een herdenken van het gangbare, d.i. groeigebonden, welzijnsconcept. Net de gangbare associatie van ontwikkeling met economische groei is één van de hoofdredenen waarom het concept van duurzame ontwikkeling dikwijls dubbelzinnig, of intern contradictoir wordt genoemd. In een meer algemene zin sluit die kritiek aan bij fundamentele kritiek op Westerse opvattingen over ontwikkeling. Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde: Dit is zonder meer de grondvoorwaarde voor duurzame ontwikkeling. De benadering van Brundtland heeft daarbij wel een duidelijk antropocentrische gerichtheid, nl. het overleven en de behoeftebevrediging van de mensheid. Het doel van duurzame ontwikkeling kan daarom vertaald worden naar duurzame productie- en consumptiepatronen. Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid: Alle landen hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het mondiale milieu wij dragen als mensen een gemeenschappelijk lot, maar er is een verschil tussen industrie- en ontwikkelingslanden. Industrielanden dragen de grootste (historische) verantwoordelijkheid voor de milieuproblematiek en hebben bovendien de meeste mogelijkheden. Daarom moeten zij het voortouw nemen in het nemen van maatregelen. Dit principe is duidelijk gebaseerd op overwegingen van billijkheid (equity). Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak: De mondialisering en de interafhankelijkheid die daarmee samengaat, betekenen dat het niet meer volstaat om sociale rechtvaardigheid en herverdeling enkel binnen de eigen samenleving te bekijken. Typisch voor duurzame ontwikkeling is bovendien dat die vraag vanuit de volgende twee aspecten bekeken wordt. 4 Voor een bespreking van die benadering, met een vertaling naar de Vlaamse context, zie Debruyne We zijn hiervoor in belangrijke mate voortgegaan op de comprehensieve studie van Susan Baker (2006), en hebben dat vergeleken met Vlaamse teksten, o.a. E. Paredis
5 Intragenerationele rechtvaardigheid (solidariteit): Het gaat hier om een gelijke toegang tot, en gebruik van hulpbronnen, zowel voor Zuid als Noord, als binnen de onderscheiden samenlevingen. Door Brundtland wordt daarbij benadrukt dat armoede zowel gevolg als oorzaak kan zijn van onduurzaam gedrag. Die functionele relatie tussen armoede en duurzame ontwikkeling maakt dat de reductie van armoede als een belangrijke voorwaarde voor een milieuvriendelijke ontwikkeling gezien wordt. Daarbij ontstaat er een probleem wanneer er teveel gekeken wordt naar het gedrag van de armen zelf. Men vergeet dan dat de levenswijze van de rijken verantwoordelijk is voor het grootste beslag op de milieugebruiksruimte, zowel wat vervuiling als wat gebruik van hulpbronnen betreft. Intergenerationele rechtvaardigheid (solidariteit): Een morele verantwoordelijkheid tegenover de toekomstige generaties is vanuit normatief oogpunt wellicht het meest vernieuwende aspect van de Brundtlandvisie. Hoewel deze dimensie van duurzame ontwikkeling veelvuldig in de verf gezet wordt, zit zij vol problemen wat de toepassing ervan betreft: o.a. hoever in de toekomst moeten we gaan, en hoe kunnen we vandaag weten wat de komende generaties willen? Bovendien laat een soms te sterke klemtoon op de tijdsdimensie van duurzame ontwikkeling de ongelijke spreiding van levensmogelijkheden vandaag de ruimtelijke dimensie onderbelicht. Actieve participatie en inspraak: Beslissingen die vorm geven aan iemands leven vragen om participatieve praktijken. Duurzame ontwikkeling heeft bovendien betrekking op kwesties met een sterk waardegeladen karakter, wat opnieuw vraagt om democratisch genomen beslissingen. Gegeven deze normatieve uitgangspunten blijft er nog heel wat in te vullen naar de wijze waarop die participatie kan vorm gegeven worden, waarbij dan verschillende opvattingen over democratie een rol spelen. Daarnaast zijn er functionele argumenten voor participatie. Die slaan o.a. op de kwaliteit van de besluitvorming en op de legitimiteit en dus de aanvaarding van genomen beslissingen. Probleem blijft wel dat participatie geen garantie biedt op kwaliteitsvolle beslissingen. Vooral in het licht van de urgentie van de grote ecologische vraagstukken van vandaag, wordt ook de vraag gesteld of alleen participatieve besluitvormingsprocessen morele legitimiteit hebben. Daarbij wordt tevens het belang van moreel maatschappelijk leiderschap naar voren geschoven. Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit: Billijkheid, zowel intra- als intergenerationeel, vraagt dat er aandacht is voor verschillen tussen mensen, en feitelijk onderscheiden maatschappelijke taken. Zo kan men vaststellen dat milieudegradatie mannen en vrouwen op een andere manier treffen. Duurzame ontwikkeling vraagt daarom aandacht voor een gendergevoelige kijk op behoeften. Dat principe kan verder verbreed worden naar andere verschillen die relevant zijn voor duurzame ontwikkeling: ethnisch, cultureel, leeftijd etc. Aandacht voor behoefteverschillen staat daarbij duidelijk in verband met principes van mensenrechten en niet-discriminatie. Alles bij elkaar vindt duurzame ontwikkeling - tenmiste in de Brundtlandinterpretatie - zijn morele grondslag in het gelijkwaardigheidsbeginsel van de Verlichting. Met haar aandacht voor een reële gelijkheid van kansen, en zo mogelijk ook van resultaten, en met een pragmatische benadering van de kwestie van economische groei, sluit het ethisch-politiek aan bij de sociaaldemocratie (Dresner 2008:143). In die zin is het de ironie van de geschiedenis dat duurzame ontwikkeling op de agenda van de wereldgemeenschap kwam op een ogenblik dat door wereldleiders het neoliberalisme werd omarmd. Wellicht is daardoor veel tijd verloren gegaan, en vraagt de verscherping van de ecologische crisis vandaag om een meer radicale interpretatie van de grondprincipes van duurzame ontwikkeling. Definitie van Sociaal Werk We willen nu overgaan tot een normatieve vergelijking van duurzame ontwikkeling met de missie van het sociaal werk. Als referentiepunt daarvoor gaan we uit van de internationale definitie van het sociaal werk. Die werd opgesteld door de International Federation of Social Workers en door de International Association of Schools of Social Work in een poging om de 5
6 eigen positie en identiteit van het sociaal werk duidelijk te stellen en te bevestigen. Zowel haar mondiale aanvaarding, als haar normatieve inslag maakt haar o.i. geschikt voor de beoogde vergelijking. Zij luidt als volgt: The social work profession promotes social change, problem solving in human relationships and the empowerment and liberation of people to enhance well-being. Utilising theories of human behaviour and social systems, social work intervenes at the points where people interact with their environments. Principles of human rights and social justice are fundamental to social work. (IASSW & IFSW, 2001) Minstens volgende elementen zijn belangrijk voor onze vergelijking met duurzame ontwikkeling. De fundamentele uitgangsprincipes van mensenrechten en sociale rechtvaardigheid werden verder uitgewerkt in een internationale beginselverklaring als volgt: Mensenrechten en menselijke waardigheid: respect voor het recht op zelfbepaling; promotie van het recht op participatie; behandeling van een persoon als een totaliteit; identificatie en ontwikkeling van sterkten. Sociale rechtvaardigheid: aanvechten van negatieve discriminatie; erkenning van diversiteit; gelijke verdeling van beschikbare middelen; aanvechten van onrechtvaardig beleid en praktijken; werken in solidariteit. Er ligt verder een sterke klemtoon op het proceskarakter van sociaal werk, zoals blijkt uit begrippen als sociale verandering, empowerment, bevrijding. Daarbij is empowerment als een zeer centraal concept in het huidige sociaal werk, een complex, gelaagd en bovendien sterk normatief geladen begrip. Vanuit het geheel van de definitie dient het samen begrepen te worden met het onmiddellijk eraan toegevoegde liberation, wat wijst op de emancipatorische focus van het sociaal werk, en de daarin gehanteerde opvattingen over welzijn. De interventies van het sociaal werk zoeken daarom idealiter aansluiting bij de eigen acties van mensen. Het nastreven en bevorderen van participatie is een centraal aandachtspunt. Daarbij worden die acties van mensen begrepen als interacties met hun omgevingen. Dat vertrekt bij de sociale relaties in de directe omgeving, maar slaat ook op de ruimere maatschappelijke structuren. In principe hoort daar ook de fysische omgeving bij, wat tot nu toe hoofdzakelijk in termen van woonkwaliteit en aspecten van gezondheid begrepen werd. In ieder geval heeft goed sociaal werk een multi-level karakter, inbegrepen een politieke en beleidsgerichte focus. We willen er nogmaals op wijzen dat het hier om een normatief kader gaat. Veel gangbare vormen van sociaal werk voldoen daar wellicht maar ten dele, soms zelfs in zeer beperkte mate, aan. Niettemin geldt het vandaag als toetssteen voor wat goed sociaal werk beoogd te zijn. De duidelijk emancipatorische toon van de internationale definitie staat daarbij duidelijk in contrast met de controlerende, beheersingsgerichte en maatschappijbevestigende functies die het sociaal werk vanaf zijn ontstaan ook dikwijls gekregen heeft. De definities van duurzame ontwikkeling en van sociaal werk aan elkaar getoetst Voorgaande bespreking van de definities van duurzame ontwikkeling en van sociaal werk en hun respectieve normatieve consequenties laat ons nu toe om een bondige vergelijking te maken. Met behulp van een tabel zetten we eerst enkele punten van gelijkenis en verschil op een rij. Daarbij worden de genoemde principes van duurzame ontwikkeling als uitgangspunt genomen (linkerkolom). Daarop geven we dan overeenkomsten, verschillen of nuanceringen t.o.v. het normatieve kader van het sociaal werk aan (rechterkolom). 6
7 Tabel: Vergelijking van normatieve principes Duurzame ontwikkeling Sociaal werk behoeftebevrediging respect voor ecologische grenzen gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid mondiale sociale rechtvaardigheid intragenerationele solidariteit intergenerationele solidariteit actieve participatie en inspraak gendergelijkeid en aandacht voor diversiteit verhogen van welzijn - afwezig - compatibel: afhankelijk van het gehanteerde begrip van welzijn: hier deelt het SW in de problemen van onze samenleving, zoals zich die ook voor DO stellen - impliciet: volgt uit algemene opvattingen van billijkheid, en aandacht voor eigen mogelijkheden/beperkingen van mensen - kenmerkt ook empowerment - accent op onderscheid tussen individuen en tussen groepen in de samenleving, i.p.v. tussen landen ja ja compatibel: afhankelijk van verantwoordelijkheidsbegrip (als gedifferentieerd compatibel met empowerment) ja ja Dit schema maakt onmiddellijk duidelijk dat er tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling een grote normatieve gelijkenis is wat aandacht voor welzijn, rechtvaardigheid, mensenrechten en participatie betreft. Verschillen lijken vooral een kwestie van eigen accenten, zonder dat ze incompatibel worden. Daarbij stippen we wel even aan dat een oriëntatie op welzijn een bredere focus is dan hoeftebevrediging. Verder willen we ook volgende meer algemene gemeenschappelijke kenmerken in herinnering brengen: procesgerichtheid, met een multi-level en multi-actor karakter. Tegenover die overeenkomsten staat de manifeste afwezigheid van een ecologische norm bij sociaal werk. Niet alleen vindt men geen enkele expliciete vermelding in de definitie van bijv. het principe van sustainability. Ook waar het Statement of Principles verwijst naar een aantal internationale verdragsteksten als kader voor de ethische opstelling van het sociaal werk, is er geen enkele vermelding van bijvoorbeeld de internationale overeenkomsten rond milieu en ontwikkeling. Dat is symptomatisch voor de theorievorming in het sociaal werk, zoals we elders uitvoeriger hebben aangetoond (Peeters 2008). Mits een bijstelling van die leemte biedt het concept duurzame ontwikkeling mogelijkheden voor het sociaal werk. Daarbij verwijzen we graag naar volgende uitspraak van Aila-Leena Matthies, een Finse professor in sociaal werk: Extern heeft het sociaal werk een gewettigde mogelijkheid om te eisen dat sociale aspecten ernstig genomen worden over de hele lijn bij de ontwikkeling van gemeenschappen. Ten tweede kan het sociaal werk door gebruik te maken van duurzaamheidcriteria inern reflecteren op haar eigen invloed op de sociale omgevingen van mensen. In het bijzonder brengt het intra-generationele gezichtspunt in het concept van duurzame ontwikkeling het sociaal werk tot de vraag in welke richting het zichzelf ontwikkelt. (2001:134 eigen vert.) 7
8 De stelling die in dit artikel verdedigd wordt is daarom dat sociaal werk zich niet alleen vanuit een maatschappelijke noodzaak dient te oriënteren op duurzame ontwikkeling. O.i. bezit het sociaal werk vanuit de beste bronnen binnen zijn traditie, de potentie om de noodzakelijke holistische aanpak van de sociale, ecologische en economische dimensies van een maatschappelijk probleem te bevorderen. Of, sociaal werk en duurzame ontwikkeling kunnen elkaar versterken. Daarbij willen wij als eerste inspiratie volgende punten aanstippen. Vooreerst dient het sociaal werk zijn contextuele kijk te verbreden tot de fysische omgeving. Dat betekent o.m. de notie biofysische grenzen in rekening te brengen, wat o.a. van belang is voor ideeën over duurzame productie- en consumptiewijzen; meer aandacht te hebben voor de betekenis van de natuurlijke omgeving voor welzijn; zich meer in te laten met processen van ruimtelijke planning en inrichting. Sociaal werk kan vervolgens de sociale dimensie van duurzame ontwikkeling helpen uitdiepen: Zijn emancipatorische focus kan de sociale kwaliteit van processen van duurzame ontwikkeling verbeteren. De bottom-up benadering van empowerment en van andere participatieve praktijken vormen daarbij een troef. 6 De grote aandacht voor sociale rechtvaardigheid kan bij processen van duurzame ontwikkeling de focus op verdelingsvraagstukken helpen verscherpen. Duurzaamheid kan een belangrijke invalshoek zijn om nieuwe pistes binnen de sociale economie te ontwikkelen. Sociaal werk kan ook de focus van duurzame ontwikkeling op behoeften helpen verbreden naar andere aspecten van welzijn, in het bijzonder welke refereren aan nieuwe visies op een betekenisvol leven. Het gaat hierbij duidelijk om een sociaal-cultureel aspect, dat verder onderbouwd moet worden met nieuwe theorieën over welzijn. Om af te sluiten We willen nog even terugkomen op onze eerdere stelling dat het voor het sociaal werk van belang is om aan te sluiten bij een visie op duurzame ontwikkeling als een politiek concept. Goed sociaal werk heeft immers zelf een politieke focus: waar sociale problemen maatschappelijk veroorzaakt worden, daar dienen zij maatschappelijk opgepakt te worden, anders wordt sociaal werk dweilen met de kraan open. Meer algemeen kunnen de normatieve opvattingen waar het sociaal werk voor staat niet waargemaakt worden zonder aanhoudend maatschappelijk debat en politieke strijd. Een oriëntatie op duurzame ontwikkeling heft die strijd niet op. Integendeel, zoals gezegd, is duurzame ontwikkeling zelf ook onderhevig aan een strijd van maatschappelijke belangen om de interpretatie en de wijze van realisatie ervan. In het ontwikkelen van dergelijke politieke visie zal het sociaal werk zich moeten oriënteren op de normatieve strijd rondom duurzame ontwikkeling zoals die vanuit de sociale bewegingen naar boven komt. In het bijzonder dient het sociaal werk daarbij aandacht te hebben voor bewegingen, waaronder organisaties van gebruikers, die vanuit een bottom-up visie werken. 7 Daarbij kunnen we natuurlijk vaststellen dat heel wat sociaal werkers in sociale bewegingen werken. Belangrijk is echter om meer verbindingen te leggen met andere vormen van sociaal werk, en het structuur- en beleidsgericht werken sterker op te pakken. Als maatschappelijke speler dient het sociaal werk zich dan ook kritisch te verhouden t.o.v. normatief ontoereikende interpretaties en programma s van duurzame ontwikkeling. In het 6 Een interessante hypothese, die we momenteel verder onderzoeken, is dat empowerment een min of meer uitgewerkt normatief-methodisch kader is dat het sociaal werk toelaat om bij het werken met de eigen specifieke doelgroepen op een goede manier de verbinding te maken met een omvattender proces van duurzame ontwikkeling. Een voorbeeld daarvan is empowerende schuldbemiddeling (Brodala 2008). 7 Interessant in dit verband is dat VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling) recent actief samengewerkt heeft met nieuwe leden en partners om een gezamenlijke visie op duurzame ontwikkeling uit te schrijven: Nederlandstalige Vrouwenraad, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, Minderhedenforum Vlaanderen, Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen, Vlaamse Jeugdraad. (2008) 8
9 bijzonder zal het sociaal werk dan, al naar gelang de programma s die opgezet worden, een kritisch mede- of tegenspeler zijn van de overheid. Een agenda van duurzame ontwikkeling zal daarbij moeten voldoen aan criteria die: beantwoorden aan de reële omvang van de heersende sociaal-ecologische crisis; daarin tegemoetkomen aan de noden van de minst bedeelden wereldwijd; en gebaseerd zijn op mogelijkheden tot participatief burgerschap. Bibliografie Baker, S. (2006), Sustainable Development, London: Routledge. Brodala, J. (2008), Empowerende schuldbemiddeling, OCMW-Visies, nr.1, Debruyne, P. (2009), Duurzame ontwikkeling zoekt sociale rechtvaardigheid, Alert, jg.35, nr.1, De Jonge W., B. Mazijn & J. Van Assche (2000), Milieugebruiksruimte: operationalisering van een vaag concept, in: B. Mazijn (ed.), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Gent: Academia Press, Dresner, S. (2008), The Principles of Sustainability, 2 nd ed, London: Earthscan. IASSW (International Association of Schools of Social Work) en IFSW (International Federation of Social Workers), - (2001). International Definition of Social Work - (2004), Ethics in Social Work, Statement of Principles, approved at the General Meetings of the International Federation of Social Workers and the International Association of Schools of Social Work, Adelaide, Australia, October Beschikbaar: Jones, P.T. & R. Jacobs (2006), Terra Incognita. Globalisering, ecologie en rechtvaardige duurzaamheid, Gent: Academia Press. (2de druk, met nieuw woord vooraf 2007) Lafferty, W.M. (1995), The implementation of sustainable development in the European Union, in: J. Lovenduski & J. Stanyer (eds.), Contemporary Political Studies I, Belfast: Political Studies Association of the UK, Matthies, A-L. (2001), Perspectives of eco-social sustainability in social work, in: A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, Paredis, E. (2001), Duurzame ontwikkeling: de ambities doorgelicht, NoordZuid Cahier, jg.26, nr.4, Peeters, J. (1999), 'Duurzame ontwikkeling of duurzame levenswijze?', Ethische perspectieven, jg.9, nr.1, Peeters, J. (2008), Empowerment. Een antwoord op het pleidooi voor verantwoordelijkheid, in: J. Zeedijk & P. Van Bortel (red.), Bedrogen door de elite? Kritische beschouwingen bij Theodore Dalrymples cultuuranalyse, Kapellen: Pelckmans, Peeters, J. (2008), Conceptueel onderzoek SOWEDO, Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, oktober. Beschikbaar: %20conceptueel%20onderzoek.pdf Vermeersch, E. (1988), De ogen van de panda. Een milieufilosofisch essay, Brugge: Marc Van de Wiele. VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling ) (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel. Beschikbaar: WCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our Common Future, Oxford: Oxford University Press. Vert.: Onze aarde morgen, Tielt: Lannoo, (gepubliceerd: Tijdschrift voor welzijnswerk, jg 33, nr 301, juli 2009, 25-36) 9
Welkom. Joke Knockaert. Examen
Welkom Joke Knockaert Joke.knockaert@arteveldehs.be Bureau hoekhuis eerste verdieping 1 Auteur Delta zelfstudiepakket : Joke Knockaert 2010-2011 Examen Examen is gesloten boek en schriftelijk. Het examen
Nadere informatieUittreksel uit het verslag van het projectjaar : Conceptueel onderzoek
Project SOWEDO Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling Groeneweg 151, 3001 Heverlee 016 375 100 (122) (159) Project SOWEDO Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling Uittreksel uit
Nadere informatieDe eco-sociale benadering van het sociaal werk: van denkkader tot boek Boekvoorstelling Een veerkrachtige samenleving Leuven, 6 oktober 2010
De eco-sociale benadering van het sociaal werk: van denkkader tot boek Boekvoorstelling Een veerkrachtige samenleving Leuven, 6 oktober 2010 Situering Project SOWEDO: Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame
Nadere informatieWerken aan een veerkrachtige samenleving Hoofdlijnen van het eindrapport
Project SOWEDO Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling Werken aan een veerkrachtige samenleving Hoofdlijnen van het eindrapport Gebaseerd op Carley en Spapens Jef Peeters Voorwoord Beste lezer,
Nadere informatieWerken aan een veerkrachtige samenleving Hoofdlijnen van het eindrapport
Project SOWEDO Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling Werken aan een veerkrachtige samenleving Hoofdlijnen van het eindrapport Gebaseerd op Carley en Spapens Jef Peeters Voorwoord Beste lezer,
Nadere informatieVeerkracht en burgerschap Sociaal werk intransitie. Voorstelling boekproject Lerend Netwerk, 10-9-2014
Veerkracht en burgerschap Sociaal werk intransitie Voorstelling boekproject Lerend Netwerk, 10-9-2014 Uitgangspunten Kader van Een veerkrachtige samenleving: verder ontwikkeld 5 jaar publicaties Internationaal
Nadere informatieHet huis met de zeven kamers
Het huis met de zeven kamers Hans van Ewijk Hans.vanewijk@uvh.nl www.hansvanewijk.nl Zeven ramen van sociaal werk Domein Theorieën Ethiek Disciplines Beleid en organisatie Methodes Professionalisering
Nadere informatieKeurmerk: Duurzame school
Keurmerk: Duurzame school Doorlopende leerlijn voor duurzame ontwikkeling van basisonderwijs (PO) t/m voortgezet onderwijs (VO) PO-1 Kennis en inzicht (weten) Vaardigheden (kunnen) Houding (willen) Begrippen
Nadere informatieAdvies. over het ontwerp van kaderdecreet Vlaamse ontwikkelingssamenwerking
Brussel, 5 juli 2006 050706_Advies_kaderdecreet_Vlaamse_ontwikkelingssamenwerking Advies over het ontwerp van kaderdecreet Vlaamse ontwikkelingssamenwerking 1. Inleiding Op 24 mei 2006 heeft Vlaams minister
Nadere informatieDe Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen: Een globale visie voor lokaal beleid en actie
De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen: Een globale visie voor lokaal beleid en actie Jan Beyne Programme Manager CIFAL Flanders Bovenlokaal Bibliotheekbeleid Brussel, 17 0 2018 1. CIFAL FLANDERS UNITAR
Nadere informatieWerelden verbinden Lies Schilder Directeur NVMW Jaarcongres 21-11-2013
Werelden verbinden Lies Schilder Directeur NVMW Jaarcongres 21-11-2013 Opbouw verhaal De identiteit van de sociaal werker Identiteitsversterking > hoe? Twee soorten leren Van twee soorten naar hybride
Nadere informatieHoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012)
Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) De Hoge Raad voor Vrijwilligers (HRV) kijkt relatief tevreden terug op 2011, het Europees Jaar voor het Vrijwilligerswerk.
Nadere informatieS ci c aal w er e k r en e d u u r u z r ame m sta t ds d ont n w t ikkel e ing
Sociaal werk en duurzame stadsontwikkeling Lezing HUB Brussel 15 december 2011 2 1 Inhoud 1. De uitdaging: transitie 2. Wie? Sociaal Werk en civiele samenleving 3. Een gepast beeld voor DO 4. DO en SW-praktijk
Nadere informatieSOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Algemene vorming op het einde van de derde graad secundair onderwijs Voor de sociale
Nadere informatieEerste krachtlijnen. Het Post-2015 doelstellingenkader. Coördinatie Ontwerp Standpuntbepaling. voor de Vlaamse Regering
Het Post-2015 doelstellingenkader Coördinatie Ontwerp Standpuntbepaling voor de Vlaamse Regering Eerste krachtlijnen VI E Staten-generaal van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking I. INLEIDING: HET WAAROM
Nadere informatieWAT IS DE ROL VAN HET SOCIAAL- CULTUREEL VOLWASSENENWERK OP HET VLAK VAN GEMEENSCHAPSVORMING?
O1 WAT IS DE ROL VAN HET SOCIAAL- CULTUREEL VOLWASSENENWERK OP HET VLAK VAN GEMEENSCHAPSVORMING? Werktekst visiedag 5 oktober 2005 O2 WAT IS DE ROL VAN HET SOCIAAL- CULTUREEL VOLWASSENENWERK OP HET VLAK
Nadere informatieEen veerkrachtige samenleving Over sociaal werk en transitie
Een veerkrachtige samenleving Over sociaal werk en transitie Alma De Walsche in gesprek met Jef Peeters1 Tussen ecologie en de sociale problematiek staat er vaak een dik schot. Een groene levensstijl is
Nadere informatieHoe kan de ontwikkeling van ervaringswerk en -kennis een participatieve jeugdhulp versterken?
Hoe kan de ontwikkeling van ervaringswerk en -kennis een participatieve jeugdhulp versterken? Tijs Van Steenberghe, vakgroep sociaal werk, expertisecentrum Quality of Life Jessica De Maeyer, vakgroep orthopedagogiek,
Nadere informatieSociaal werk de toekomst in!
Sociaal werk de toekomst in! Koen Hermans en Kristof Desair Centrale vragen van het congres Wat zijn de belangrijkste maatschappelijke veranderingen waarvoor het sociaal werk zich geplaatst ziet? Welke
Nadere informatieBoodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010
Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010 Belgisch voorzitterschap van de Europese Unie: Conferentie over Biodiversiteit in een veranderende wereld 8-9 september 2010 Internationaal Conventiecentrum
Nadere informatieDe Bilt, 7 februari 2019
De Bilt, 7 februari 2019 De Global Goals (1) Wereldwijde agenda met 17 doelen voor duurzame ontwikkeling: Sustainable Development Goals Duurzaamheid in de breedste zin In 2015 vastgesteld door VN Te realiseren
Nadere informatieHet volwassenenonderwijs en levenslang leren: een krachtige synergie
Het volwassenenonderwijs en levenslang leren: een krachtige synergie Workshop 1: Missie en impact van het volwassenenonderwijs Maria Bouverne-De Bie Universiteit Gent Kernpunten en actielijnen Kernpunten
Nadere informatieMaster of Science in het Sociaal Werk en Sociaal Beleid. Faculteit Sociale Wetenschappen
Master of Science in het Sociaal Werk en Sociaal Beleid Faculteit Sociale Wetenschappen Inhoud & achtergrond Sociaal Werk & Sociaal Beleid Internationale definitie van sociaal werk: Social work is a practice-based
Nadere informatieAnkerpunten voor morgen
Ankerpunten voor morgen Wat doen we? Van waaruit doen we dat? Deus Caritas Est : deze boodschap maakte Pieter Jozef Triest gevoelig voor de noden van zijn tijd. Vertaald naar vandaag, is ook onze zendingsopdracht:
Nadere informatieAardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo)
Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo) Sectoren kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden Kernen 1. Burgerschap 36: hoofdzak de Nederlandse
Nadere informatieVOORBIJ DE ECOLOGISCHE ONSCHULD
VOORBIJ DE ECOLOGISCHE ONSCHULD Zolang ik het milieudebat al volg, merk ik dat het ecologische vraagstuk voor velen het karakter van een moeilijke zo niet onmogelijke keuze krijgt. De keuze tussen milieu
Nadere informatieMax Havelaar: 25 jaar ontwikkeling. Persontmoeting 28 augustus 2014 Lily Deforce Directeur
Max Havelaar: 25 jaar ontwikkeling Persontmoeting 28 augustus 2014 Lily Deforce Directeur Agenda 25 jaar Fairtrade: van de boer in het Zuiden tot op ons bord - Evolutie van 1989 tot 2014 - Trade not aid
Nadere informatieSociaal werk en duurzame ontwikkeling
JEF PEETERS Vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling is gemeenschapsopbouw in de meest brede zin het belangrijkste perspectief voor het sociaal werk. De klimaatcrisis is slechts het topje van de ijsberg
Nadere informatieMorele Ontwikkeling van Jongeren. Hanze Jeugdlezing 2012
Morele Ontwikkeling van Jongeren Hanze Jeugdlezing 2012 Wiel Veugelers Universiteit voor Humanistiek Universiteit van Amsterdam Opbouw verhaal Wat is morele ontwikkeling? Wat leert onderzoek over morele
Nadere informatieDe homo economicus bestaat niet
De homo economicus bestaat niet Economie De wereld gaat aan vlijt ten onder, dat is de boodschap van het nieuwe boek van VU filosoof Govert Buijs. We moeten echt anders gaan denken over arbeid en winst.
Nadere informatieWerk maken van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) ifjkbq lîéêäéö=ïéêâöêçéé=çåçéêïáàë=c=kjb NU=à~åì~êá=OMNM=J _çâêáàâ=
Werk maken van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) ifjkbq lîéêäéö=ïéêâöêçéé=çåçéêïáàë=c=kjb NU=à~åì~êá=OMNM=J _çâêáàâ= NME uitgedaagd 2005-2014 = VN-decennium van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling
Nadere informatieOproep: ondertekening Europees charter participatieve democratie in ruimtelijke planningsprocessen
Oproep: ondertekening Europees charter participatieve democratie in ruimtelijke planningsprocessen Yves Fauvel Onderteken mee en volg het voorbeeld van de Provincie Oost-Vlaanderen #planningkwadraat 2
Nadere informatieBELEIDSPARTICIPATIE DOOR EEN KINDERRECHTENBRIL
BELEIDSPARTICIPATIE DOOR EEN KINDERRECHTENBRIL Een reflectie-instrument voor beleidsmakers Sara Lembrechts Kenniscentrum Kinderrechten vzw (KeKi) KeKi s dubbele opdracht - Brugfunctie: bijdragen tot een
Nadere informatieInhouden, benaderingen, didactische aanpak en doelstellingen
Duurzaam onderwijs aan de KU Leuven: Inhouden, benaderingen, didactische aanpak en doelstellingen 1. Inhouden Wat zijn mogelijke inhouden van duurzaam onderwijs? Aan de KU Leuven kiezen we ervoor om niet
Nadere informatieLuc Van den Brande Laten we samen aan Europa bouwen
Luc Van den Brande Laten we samen aan Europa bouwen Inhoud Mijn overtuigingen 2 Mijn prioriteiten 3 Bakens voor morgen 8 Laten we samen aan Europa bouwen 1 Mijn overtuigingen Mijn overtuigingen Een Europa,
Nadere informatieVisie op duurzaam Veranderen
Visie op duurzaam Veranderen Ruysdael Ruysdael is een gerenommeerd bureau dat zich sinds haar oprichting in 1994 heeft gespecialiseerd in het managen van veranderingen. Onze dienstverlening kent talloze
Nadere informatieAantekening Levensbeschouwing Hoofdstuk 2: Waarden en normen
Aantekening Levensbeschouwing Hoofdstuk 2: Waarden en normen Aantekening door C. 814 woorden 16 januari 2014 5,6 52 keer beoordeeld Vak Methode Levensbeschouwing Standpunt Waarden, normen en moraal Waarde:
Nadere informatieVALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg. een populair recept
VALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg een populair recept een maatschappelijk probleem add some learning opgelost! deze bijdrage een perspectief
Nadere informatieArmoede en ongelijkheid in de wereld. Inleiding tot een eenvoudig én complex onderwerp Francine Mestrum, 27 maart 2016
Armoede en ongelijkheid in de wereld Inleiding tot een eenvoudig én complex onderwerp Francine Mestrum, 27 maart 2016 Wat gaan we bestuderen? Wanneer en hoe zijn armoede en ongelijkheid op de agenda van
Nadere informatiePRESENTATIE DE KRACHTLIJNEN VAN STERK SOCIAAL WERK VOOR DE TOEKOMST
PRESENTATIE DE KRACHTLIJNEN VAN STERK SOCIAAL WERK VOOR DE TOEKOMST De globale definitie van sociaal werk Sociaal werk is een praktijk-gebaseerd beroep en een academische discipline die sociale verandering
Nadere informatieMaken transities de wereld duurzamer?
Maken transities de wereld duurzamer? Erik Paredis Centrum voor Duurzame Ontwikkeling Universiteit Gent www.cdo.ugent.be Benelux conferentie 2014 Leren in Transitie 18 november 2014 Gent 1. Denken over
Nadere informatieWAAR WIJ VOOR STAAN. Socialisten & Democraten in het Europees Parlement. Fractie van de Progressieve Alliantie van
WAAR WIJ VOOR STAAN. Fractie van de Progressieve Alliantie van Socialisten & Democraten in het Europees Parlement Strijden voor sociale rechtvaardigheid, het stimuleren van werkgelegenheid en groei, hervorming
Nadere informatie1. De uitdagingen waarvoor we staan
Opbouw 1. De uitdagingen waarvoor we staan en / in transitie 2. Denken over transities Erik Paredis Centrum voor Duurzame Ontwikkeling Universiteit Gent 3. En wat met cultuur? 4. Bestaande transitienetwerken
Nadere informatieLokale sociale innovatie: een kijk vanuit de marges van overheid en markt
Lokale sociale innovatie: een kijk vanuit de marges van overheid en markt Stijn Oosterlynck Centrum OASeS Departement Sociologie Universiteit Antwerpen Observatie #1: lokale sociale innovatie sinds 1970s
Nadere informatieI. Inleiding.. II. Opbouw van dit beleidsstuk.. 1. Motieven MVO.
MVO Beleid Inhoudsopgave I. Inleiding.. II. Opbouw van dit beleidsstuk.. 1. Motieven MVO.. People.1. Goed werkgeverschap... Maatschappelijke betrokkenheid.... Eerlijk zakendoen.. Planet.1. Duurzame mobiliteit...
Nadere informatie1. Duurzame ontwikkeling
Communicatie en maatschappelijk verantwoord ondernemen 1. Duurzame ontwikkeling Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is een begrip dat nauw verbonden is met het begrip duurzaam ondernemen, dat in 1987
Nadere informatieNAAR EEN EUROPA VOOR ALLE LEEFTIJDEN
NL NAAR EEN EUROPA VOOR ALLE LEEFTIJDEN AGE- STANDPUNT IN HET KADER VAN HET 2007 - EUROPEES JAAR VAN GELIJKE KANSEN VOOR IEDEREEN The European Older People s Platform La Plate-forme européenne des Personnes
Nadere informatieProf. dr. Erik Paredis UGent
EEN DUURZAME SAMENLEVING Prof. dr. Erik Paredis UGent EEN DUURZAME SAMENLEVING DUURZAAM ALS EEN GECONTESTEERD BEGRIP De term duurzaam kan verschillende betekenissen hebben. Tot een jaar of dertig geleden
Nadere informatieWerken aan diversiteit Visie en missie van de stad Mechelen
Werken aan diversiteit Visie en missie van de stad Mechelen 1 1. Aanleiding Een aantal bovenlokale processen en gebeurtenissen maken het aanzicht van en het leven in onze stad heel divers. Migratiestromen,
Nadere informatieIn welke mate kunt u zich vinden in het benoemen van vrijheid, gelijkheid/gelijkwaardigheid en solidariteit als basiswaarden voor
Ontwikkelteam Burgerschap Ronde Derde ronde () REFERENTIE BU000880 Naam Coen Gelinck Organisatie Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) E-mailadres coengelinck@nvlm.nl Namens wie geeft
Nadere informatieUitdagingen voor de sociale professional anno Tine Van Regenmortel, Vlaardingen, 26/11/2015
Uitdagingen voor de sociale professional anno 2015 Tine Van Regenmortel, Vlaardingen, 26/11/2015 We vragen veel van de sociale professional» Van zorgen voor naar zorgen dat» Van leunen naar ondersteunen»
Nadere informatieNut en noodzaak van (sturen op) duurzame zorg
Nut en noodzaak van (sturen op) duurzame zorg Prof.dr. Robbert Huijsman MBA, Hoogleraar Management & Organisatie Ouderenzorg Senior manager Kwaliteit & Innovatie, Achmea .... Wat bedoelen we met duurzaamheid?
Nadere informatieDuurzame Ontwikkeling
Duurzame Ontwikkeling Korte toelichting op het begrip Praktische invulling - in bedrijven - technologie Invulling in het onderwijs J. Venselaar 17 november Duurzame ontwikkeling in het onderwijs 1 Duurzaam..
Nadere informatie8763/19 jwe/gra/sp 1 TREE.1.B
Raad van de Europese Unie Brussel, 3 mei 2019 (OR. en) 8763/19 JEUN 64 EDUC 221 SOC 330 EMPL 245 NOTA van: aan: nr. vorig doc.: Betreft: het secretariaat-generaal van de Raad het Comité van permanente
Nadere informatieInspraak? Outreach? Joost Bonte. 12 oktober 2017
Inspraak? Outreach? Joost Bonte 12 oktober 2017 "De functie van het werk is mensen te ondersteunen bij het oplossen van en omgaan met problemen en verstoringen in hun functioneren in wisselwerking met
Nadere informatieOpeningstekst VN-Resolutie: 2030 Agenda voor Duurzame Ontwikkeling. Resolutie goedgekeurd door de Algemene Vergadering op 25 september 2015
Openingstekst VN-Resolutie: 2030 Agenda voor Duurzame Ontwikkeling Verenigde Naties A/RES/70/1 Algemene Vergadering Distr.: Algemeen 21 oktober 2015 Zeventigste zitting Agendapunten 15 en 116 Resolutie
Nadere informatieEcologie van het leren
Ecologie van het leren Beneluxconferentie dr Manon C.P. Ruijters MLD Apeldoorn 17 oktober 2013 Ecologisch? Ecologie is verbindingen en samenhang diversiteit interacties tussen organismen en hun omgeving
Nadere informatieGeluk en Capabilities: een filosofische analyse. Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte
Geluk en Capabilities: een filosofische analyse Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte Geluk: welke bijdrage door filosofen? De academische filosofie is veel heterogener
Nadere informatieInhoud. Inhoud. 1.1 Een boek over sociaal werk, de studie en het beroep Trends en ontwikkelingen die een impact hebben op modern sociaal
5 Inhoud Inhoud Deel I Wat ons bindt 11 1. Verantwoording 13 Peter Wouters 1.1 Een boek over sociaal werk, de studie en het beroep 13 1.2 Trends en ontwikkelingen die een impact hebben op modern sociaal
Nadere informatieVersterken van RRI: welke innovatieve beleidspraktijken en structuren zijn nodig?
WP5 Versterken van RRI: welke innovatieve beleidspraktijken en structuren zijn nodig? Dr. Anne Snick EWI KVAB KBS Focus op RRI 6 september 2016 R&I is Responsible... maar waarvoor? DOEL van RRI = antwoorden
Nadere informatiesociaal-culturele methodiek en vier functies: 10 kwesties
sociaal-culturele methodiek en vier functies: 10 kwesties 12 december 2012 www.socius.be sociaal-culturele methodiek en vier functies: 10 kwesties de kwestie ondertussen op het terrein info? 1. Dans der
Nadere informatieExamenprogramma aardrijkskunde havo
Examenprogramma aardrijkskunde havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein
Nadere informatieLeve het werkmilieu. ZEE EVENT 10/11/10 Jeanet van Antwerpen Partner-bestuurder
Leve het werkmilieu ZEE EVENT 10/11/10 Jeanet van Antwerpen Partner-bestuurder Opbouw Context: zekerheden van de toekomst Duurzaamheid gebiedsontwikkeling en werkmilieus Sturingsknoppen: ruimtelijk, financieel,
Nadere informatieC O N C E P T BELEIDSPLAN MOS/MEERSSEN EN ONTWIKKELINGSSAMENWERKING
C O N C E P T BELEIDSPLAN MOS/MEERSSEN EN ONTWIKKELINGSSAMENWERKING 2019-2021 Ondersteuning bij het behalen van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG Sustainable Development Goals/Global Goals) Achtergrond
Nadere informatieHET CO-CREATIEF PROCES
HET CO-CREATIEF PROCES Tijs Van Steenberghe, vakgroep sociaal werk, expertisecentrum Quality of Life Jessica De Maeyer, vakgroep orthopedagogiek, expertisecentrum Quality of Life Didier Reynaert, vakgroep
Nadere informatieStichting Techniekpromotie
- - - Stichting Techniekpromotie 1 In de visie komt duidelijk naar voren dat verwondering en wetenschap in de gehele doorlopende leerlijn zouden moeten blijven samengaan. In hoeverre spreekt dit beeld
Nadere informatieBelangrijke woorden Herstel Centraal
Belangrijke woorden Herstel Centraal Herstel Gezondheid Hoop Spreken we dezelfde taal? Talenten Dromen Zingeving Empowerment Herstelondersteuning Samen keuzes maken Eigen regie Ontwikkeling Netwerk Vrije
Nadere informatieKinderrechten in ontwikkelingssamenwerkin
Kinderrechten in ontwikkelingssamenwerkin KINDERRECHTEN IN ONTWIKKELINGS- SAMENWERKING BTC Infocyclus April 2016 Annelies Maertens (KIYO) PLATFORM KINDERRECHTEN IN ONTWIKKELINGSSAMENWERKING 2007 nalv wetswijziging
Nadere informatieKadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015
Kadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015 Doel en beoogde opbrengst van de dialoog De opdracht van het platform is te komen tot een integrale, maatschappelijk breed gedragen en
Nadere informatieStand van zaken van de Smart City -dynamiek in België: een kwantitatieve barometer
Stand van zaken van de Smart City -dynamiek in België: een kwantitatieve barometer AUTEURS Jonathan Desdemoustier, onderzoeker-doctorandus, Smart City Institute, HEC-Liège, Universiteit van Luik (België)
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De Protestantse Kerk in Nederland (PKN) onderhoudt middels de organisaties Kerk in Actie (KiA) en ICCO Alliantie contacten met partners in Brazilië. Deze studie verkent de onderhandelingen
Nadere informatieVan een geïntegreerde visie naar methodische handelingsprincipes
Van een geïntegreerde visie naar methodische handelingsprincipes Katrien Steenssens & Barbara Demeyer 24 maart 2009 Activering: wortels van het discours Sociale argumenten wegwerken sociale ongelijkheden
Nadere informatieGELIJKE KANSEN IN BELGIË
GELIJKE KANSEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK 1. EEN WOORDJE UITLEG Tijdens het bezoek aan de Democratiefabriek hebben jullie kunnen vaststellen dat bepaalde elementen essentieel zijn om tot een democratie
Nadere informatiePARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS- EU
PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS- EU Commissie politieke zaken 5.3.2009 AP/100.506/AM1-24 AMENDEMENTEN 1-24 Ontwerpverslag (AP/100.460) Co-rapporteurs: Ruth Magau (Zuid-Afrika) en Filip Kaczmarek
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Introductie In dit proefschrift evalueer ik de effectiviteit van de academische discussie over de ethiek van documentaire maken. In hoeverre stellen wetenschappers de juiste
Nadere informatieDe rol van de International Arbeidsorganisatie in de XXI ste eeuw
De rol van de International Arbeidsorganisatie in de XXI ste eeuw Rudi Delarue Directeur Internationaal Arbeidsbureau voor de EU en de Benelux landen Presentatie voor de Alumnidag vande KU Leuven 09-03-2012
Nadere informatieREGIONALE SAMENWERKING IN VLAANDEREN DE AGENDA
REGIONALE SAMENWERKING IN VLAANDEREN DE AGENDA Filip De Rynck 1 Gebied of regio: een kruispunt Verschillende ratio s laden schalen op: met verlengd lokaal bestuur en met Vlaamse planningsregio s (eerder
Nadere informatieEEN DUIM VOOR DELEN. ik deel INFOFICHE. daar wordt iedereen beter van
daar wordt iedereen beter van EEN DUIM VOOR DELEN INFOFICHE 1 1.1 DEFINITIE Delen is een vorm van consuminderen (minder verbruiken) en consumanderen (anders verbruiken). Bij delen ligt het accent op gebruiken
Nadere informatieCYCLUS 1 (JANUARI/FEBRUARI 2016)
ALGEMENE INFORMATIECYCLUS PROGRAMMA CYCLUS 1 (JANUARI/FEBRUARI 2016) DEEL I: VORMING WEEKEND 1 VAN ZATERDAG 09/01/2016 OM 08u30 TOT ZONDAG 10/01/2016 OM 18u00 WEEKEND 2 VAN ZATERDAG 23/01/2016 OM 09u00
Nadere informatieDe Duurzaamheidbalans. Telos Brabants Centrum voor Duurzame Ontwikkeling
De Duurzaamheidbalans Telos Brabants Centrum voor Duurzame Ontwikkeling Opbouw presentatie Wat is Telos? Telos visie op duurzame ontwikkeling De duurzaamheidbalans Toepassingsgebieden Wat maakt de DB interessant?
Nadere informatieBACHELOR IN SOCIAAL WERK
BACHELOR IN SOCIAAL WERK COMPETENTIES INLEIDING Aan de basis van het onderwijs aan de KHLeuven liggen competenties. Deze beschrijven welke kennis, attitudes, vaardigheden,... studenten doorheen hun opleiding
Nadere informatieMondiaal basisinkomen als motor van Transitie
Nedworc, Utrecht 08-01-2019 Mondiaal basisinkomen als motor van Transitie Dirk Barrez Meer info artikel over mondiaal basinkomen artikel over transitie = inleiding transitie boek PALA.be - onze globaliserende
Nadere informatieVisie Iedereen inspireren om hun ultieme geluk te bereiken.
BUSINESSPLAN IDENTITEIT Om Matthijs Rolleman Producties meer richting te geven, is er een duidelijke identiteit ontwikkeld vanuit de theorie van Kay Morel s Identiteitsmarketing. Deze identiteit geeft
Nadere informatieSport en tewerkstelling van jongeren. Marc Theeboom / Joris Philips
Sport en tewerkstelling van jongeren Marc Theeboom / Joris Philips studie Kan sport bijdragen tot competentie-ontwikkeling voor kortgeschoolde jongeren, waardoor hun tewerkstellingskansen toenemen? initiatieven
Nadere informatieStrategie duurzaam inkopen
Strategie duurzaam inkopen Gemeente Franekeradeel, afdeling Bouwen en Milieu Minke Lotens - Eichhorn Augustus 2010 status: Definitief Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 Aanleiding 3 Kaders 3 Het begrip duurzaam
Nadere informatieHoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept (stam + contexten)?
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED ASO STUDIERICHTING : ECONOMIE Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept
Nadere informatieGovernance voor duurzamer wonen en bouwen: ervaringen, lessen en toekomstpistes
Governance voor duurzamer wonen en bouwen: ervaringen, lessen en toekomstpistes Erik Paredis Centrum voor Duurzame Ontwikkeling Universiteit Gent www.steunpunttrado.be Omschrijving van het onderzoek Bijdrage
Nadere informatieWaar sta jij? (Uit: Kompas)
Waar sta jij? (Uit: Kompas) Dit is een discussieactiviteit over: de basisvoorwaarden van menselijke waardigheid, het respectievelijke belang van burgerlijke en politieke rechten en van sociale en economische
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage
Examen HAVO 2009 tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur tevens oud programma Nederlands Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage Dit examen bestaat uit 21 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor
Nadere informatieGENT IN TRANSITIE?! Zoektocht naar duurzame vormen van stedelijke ontwikkeling
GENT IN TRANSITIE?! Zoektocht naar duurzame vormen van stedelijke ontwikkeling Sophie Devolder Onderzoekslijn Steden in Transitie Steunpunt TRADO CDO - UGent Vandaag bouwen aan morgen 01 Vergelijkend evaluatiekader
Nadere informatieInnovatie in zorg. Prof.Dr. Dominique Verté
Innovatie in zorg Prof.Dr. Dominique Verté 1. Achtergrond België = 10 e oudste land ter wereld België Vlaams Gewest Brussels H. Gewest Waals Gewest Totaal 60-plus 22,99% 24,11% 18,44% 22,41% Totaal 80-plus
Nadere informatieSustainable development goals
Sustainable development goals The road to dignity by 2030 Ending Poverty, Transforming all Lives and Protecting the Planet = De weg naar waardigheid, Armoede beëindigen, alle levens veranderen en de aarde
Nadere informatieEUROPEES PARLEMENT. Commissie industrie, externe handel, onderzoek en energie. van de Commissie industrie, externe handel, onderzoek en energie
EUROPEES PARLEMENT 1999 2004 Commissie industrie, externe handel, onderzoek en energie 10 april 2001 VOORLOPIGE VERSIE 2000/2243(COS) ONTWERPADVIES van de Commissie industrie, externe handel, onderzoek
Nadere informatieNaam : Klas : Datum :
Duurzame ontwikkeling Over duurzame ontwikkeling circuleren inmiddels honderden definities. Vaak wordt de internationaal aanvaarde definitie uit het rapport "Our Common Future" (Brundtland-rapport, 1987)
Nadere informatieVoor de delegaties gaat hierbij de in hoofde genoemde oriënterende nota met het oog op de zitting van de Raad (Epsco) op 8 juli 2019.
Raad van de Europese Unie Brussel, 21 juni 2019 (OR. en) 10416/19 SOC 496 EMPL 384 ECOFIN 649 EDUC 328 SAN 310 GENDER 30 ANTIDISCRIM 20 NOTA van: aan: Betreft: het secretariaat-generaal van de Raad het
Nadere informatieMVO-Control Panel. Instrumenten voor integraal MVO-management. Extern MVO-management. MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie
MVO-Control Panel Instrumenten voor integraal MVO-management Extern MVO-management MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie Inhoudsopgave Inleiding... 3 1 Duurzame ontwikkeling... 4 1.1 Duurzame
Nadere informatieIn welke mate kunt u zich vinden in het benoemen van vrijheid,
Ontwikkelteam Burgerschap Ronde Derde ronde () REFERENTIE BU00077 Naam Jeannet Hommel Organisatie Vecon E-mailadres voorzitter@vecon.nl Namens wie geeft u reactie? Namens een organisatie of netwerk Namens
Nadere informatieNeurowetenschap en Onderwijs W O E N S D A G 2 9 A P R I L B R U S S E L
Neurowetenschap en Onderwijs W O E N S D A G 2 9 A P R I L 2 0 1 5 B R U S S E L Stelling Stelling: Goed onderwijs betrekt de resultaten van cognitieve neurowetenschappen en de neuropedagogiek in de besluitvorming
Nadere informatieBIJLAGE EXPO 2025 COMMITMENT
LETTER OF COMMITMENT BIJLAGE EXPO 2025 COMMITMENT Vrijdag 2 oktober 2015, 2 e concept Leeswijzer en de relatie van dit document tot andere documenten 1. De afzender van een Letter of Commitment wordt aangeduid
Nadere informatieWillen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Nadere informatie