Sociaal werk en duurzame ontwikkeling

Transcriptie

1 JEF PEETERS Vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling is gemeenschapsopbouw in de meest brede zin het belangrijkste perspectief voor het sociaal werk. De klimaatcrisis is slechts het topje van de ijsberg van een mondiale ecologische crisis op het vlak van de biodiversiteit en de beschikbaarheid van vruchtbaar land, voedsel, water en energie. In het rijke Vlaanderen kampen we met de teloorgang van open ruimte, luchtvervuiling, verkeerslawaai en daarmee verbonden gezondheidsproblemen. Om van de globale financiële en economische crisis nog te zwijgen. De armen zijn de grootste slachtoffers van deze ontwikkeling waar zij zelf geen verantwoordelijkheid in dragen of greep op hebben. De samenhang tussen de ecologische crisis en de wereldwijd groeiende sociale kloof is voor het sociaal werk daarom een belangrijke uitdaging. Maar ondanks de feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen bleef de aandacht voor ecologische duurzaamheid tot nu toe grotendeels buiten het aandachtsveld van het sociaal werk en zijn theorievorming. Dat wekt verwondering, want goed sociaal werk betrekt zich steeds op de ruimere context. In de praktijk blijft dat echter meestal beperkt tot de sociale omgeving. Omdat duurzame ontwikkeling in eerste instantie geassocieerd wordt met milieuzorg, ziet men dat niet als een zaak voor het sociaal werk. SOCIAAL WERK MEE AAN ZET Er stelt zich ook een probleem in de omgekeerde richting. Door de dominante focus op milieuproblemen in het discours rond duurzame ontwikkeling blijft haar sociale dimensie onderbelicht. Onder meer het belang van verdelingsvraagstukken voor duurzaamheid is geen algemeen verspreid inzicht. Zelfs als sociaal werkers toch aan die sociale dimensie van duurzaamheid werken, leggen zij doorgaans niet het verband met duurzame ontwikkeling. Het feitelijke verband tussen heel wat sociale en ecologische problemen maakt wel dat nogal wat sociale organisaties aspecten van ecologische duurzaamheid opgenomen hebben in hun werking. Maar dat heeft er nog niet toe geleid dat ecologische bekommernissen meer algemeen als een intrinsiek aspect van goed sociaal werk gezien worden. De huidige samenloop van maatschappelijke en ecologische crisissen maakt duidelijk dat we naar een nieuw type van samenleving moeten. Die grote sociale transitie is wellicht al ingezet en zal alle domeinen van ons leven raken. Het sociaal werk kan daar niet buiten blijven. Er is echter geen garantie dat die transitie goed afloopt. Het sociaal werk gaat die uitdaging daarom best bewust mee aan en kan zelf een belangrijke bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling door de sociale focus ervan te versterken. Duurzame ontwikkeling moet daarbij, meer dan ooit, begrepen worden als een 46

2 proces van een bewust na te streven maatschappelijke paradigmaverandering. Die probleemstelling vormde het uitgangspunt voor het onderzoeksproject SOWEDO van de Sociale School Heverlee (Peeters & Bevers, 2009). Daarbij gingen we ervan uit dat het sociaal werk binnen zijn eigen kritische traditie(s) voldoende potentie heeft om in het licht van de historische uitdaging van vandaag de band met duurzame ontwikkeling te leggen. In een eerder artikel maakten we al de vergelijking tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling op normatief vlak (Peeters, 2009). We hanteerden daarvoor de missie van het sociaal werk zoals die tot uiting komt in zijn internationale definitie. In deze bijdrage proberen we een kader te schetsen dat de praktijk van het sociaal werk kan helpen oriënteren op duurzame ontwikkeling. Dat blijft nog zeer breed en abstract, maar laat wel toe om de nodige verbanden te leggen en zo een eenheid te geven aan een grote diversiteit aan concrete activiteiten. ANDERS LEREN KIJKEN Uit die algemene probleemstelling komen de volgende twee eisen naar voor: een gepast concept van duurzame ontwikkeling moet beantwoorden aan de reële maatschappelijke uitdaging die door de crisis opgeroepen wordt. Bovendien moet het getuigen van een nieuwe visie op mens en samenleving. Die uitdaging kunnen we als volgt formuleren: bevredigen van behoeften en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner, met respect voor biofysische grenzen. Dat vereist minstens een verregaande dematerialisering van de economie, een rechtvaardige verdeling van welvaart en een nieuwe visie op welzijn die minder afhankelijk is van steeds groeiende materiële welvaart. De radicaliteit van die uitdaging wordt overduidelijk wanneer we naar de maatschappelijke realiteit kijken. Het samenlopen van verscheidene mondiale crisissen wijst erop dat ons maatschappelijk systeem vastgelopen is. Het kan De huidige samenloop van maatschappelijke en ecologische crisissen maakt duidelijk dat we naar een nieuw type van samenleving moeten. daar slechts op basis van nieuwe grondslagen uit geraken. Die hebben te maken met het dominante mens- en wereldbeeld, maar vervolgens ook met de al dan niet expliciete denkkaders die op basis daarvan gehanteerd worden. Daarover gaat het wanneer we stellen dat onze samenleving nood heeft aan een nieuw paradigma. Voor die veranderingen in mens- en wereldbeeld kunnen we hier slechts enkele cruciale aanduidingen geven. Maar om te waarschuwen tegen al te grote vereenvoudigingen: nieuw betekent niet dat al het oude overboord moet. Een nieuw paradigma zal ook elementen uit het oude op een kritische wijze hernemen, maar dan in nieuw kader. Volgende elementen lijken ons in ieder geval belangrijk. Het moderne wereldbeeld moet verschuiven naar een ecologisch wereldbeeld: opvattingen die gedomineerd worden door lineaire causaliteit en uniformiteit moeten verschuiven naar een beeld van complexiteit en diversiteit. Dat brengt ook het belang van systeem theoretische inzichten op de voorgrond. We moeten ook vertrekken vanuit een wereldbeeld dat het bestaan van biofysische grenzen erkent: wij zijn gebonden aan wat de aarde ons materieel te bieden heeft en energetisch afhankelijk van de input van zonne-energie. De ecologische economie geeft daar rekenschap van en kan ons helpen om de opgave van behoeftebevrediging te herformuleren (Jones & De Meyere, 2009). Dat leidt verder tot een beeld van een gelaagdheid van systemen en dus van inbedding : van de economie in de samenleving en van de samenleving in het ecosysteem aarde. Dit wereldbeeld is intrinsiek relationeel : leven is (wederzijds) afhankelijk van ander leven en uiteindelijk van de aarde en de zon. We kunnen dat ook benoemen als een feitelijke situatie van lotsverbondenheid. Dat is nog geen morele term, maar geeft wel te denken over wat moreel aangewezen is. POW ALERT JAARGANG 36 NUMMER 1 MAART

3 Omdat ook mensen deel uitmaken van die lotsverbondenheid, is het belangrijk om een mensbeeld te hanteren dat kan aansluiten bij dat relationeel wereldbeeld. Een relationeel mensbeeld houdt onder meer in dat mensen gezien worden als intrinsiek sociale wezens. Ze liggen niet aan de oorsprong van zichzelf - het liberale mensbeeld - maar ze worden wie ze zijn via hun relaties met anderen en met de wereld. Het individu staat dus niet zomaar in zijn eigen middelpunt. Die decentrering van het subject is, ook los van ecologische vraagstukken, een belangrijke bijdrage van de filosofie van de twintigste eeuw. Een dergelijk mensbeeld vormt de basis van nieuwe ethische concepten zoals de zorgethiek en daarop geënte handelingsperspectieven. Voorbeelden uit het sociaal werk zijn het empowermentparadigma, het concept van normatieve professionalisering en de presentie - benadering. Verder is een relationeel mensbeeld van belang voor het ontwikkelen van een nieuw, breed gedragen begrip van welzijn. Een relationele visie op zinbeleving kan een begrip van welzijn dat al te zeer gebonden is aan materiële groei helpen doorbreken. DRIE OF VIER DIMENSIES? Over de invulling van belangrijke sociaalfilosofische begrippen als vrijheid en rechtvaardigheid is er voortdurende ideologische strijd. Het zijn belangrijke politieke begrippen en het ontbreken van een precieze definitie betekent niet dat we ze laten vallen. Op dezelfde manier beschouwen wij ook duurzame ontwikkeling als een politiek begrip (Peeters, 2009). Het krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten. Als gevolg daarvan zien we een veelvoud aan begrippen, inhouden, definities, agenda s en voorstellingen. Omdat binnen het dominante maatschappelijke discours de herverdelingsagenda van duurzame ontwikkeling zelden op de voorgrond staat, worden er ook alternatieve begrippen naar voren geschoven. Ecologische rechtvaardigheid (Debruyne Een relationele visie op zinbeleving kan een begrip van welzijn dat al te zeer gebonden is aan materiële groei helpen doorbreken. 2009) en rechtvaardige duurzaamheid (Jones & De Meyere 2009) zijn daar voorbeelden van. Maar dat vermindert niet het belang van de ideologische strijd om het begrip duurzame ontwikkeling zelf. De communicatieve kracht van een beeld is daarbij een belangrijk middel om een maatschappelijke agenda te zetten. Wij proberen een beeld van duurzame ontwikkeling te geven dat aansluit op de hierboven aangeduide paradigmawisseling en dat ook de missie van het sociaal werk tot uitdrukking kan brengen. Het meest gangbare concept ziet duurzame ontwikkeling als een interactie tussen drie dimensies: sociaal, ecologisch, economisch. Een veel gebruikte formulering daarvan is de triple P (3P): people, planet, prosperity (profit). Wij verkiezen de term prosperity zoals die op de VN-conferentie in Johannesburg (2002) naar voor geschoven werd ter vervanging van profit. Prosperity geeft de maatschappelijke finaliteit van de economie aan, namelijk het creëren van welvaart. Die drie dimensies worden dikwijls ook aangevuld met een vierde P, namelijk die van het proces (soms van participatie ), ook wel de institutionele pijler genoemd. We vinden die vier dimensies ook terug in de definitie uit het Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling (2008): Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden tot behoeftevoorziening van toekomstige generaties in het gedrang te brengen, waarbij aandacht gegeven wordt aan de integratie van en de synergie tussen de sociale, de ecologische en de economische dimensie, en waarvan de realisatie een veranderingsproces vergt waarin het gebruik van hulpbronnen, de bestemming van investeringen, de gerichtheid van technologische ontwikkeling en institutionele veranderingen worden afgestemd op zowel toekomstige als huidige behoeften. 48

4 Duurzame ontwikkeling wordt dan dikwijls voorgesteld via een driehoek die de interacties tussen de drie dimensies aangeeft. Die voorstelling biedt zeker een interessante kapstok om relevante thema s te verbinden met de verschillende dimensies en met hun interacties. Een veel gebruikt maar misleidend beeld, gesuggereerd door de interactiedriehoek, geeft de drie dimensies weer als drie afzonderlijke sferen, voorgesteld via drie in elkaar grijpende vendiagrammen. Het domein van duurzame ontwikkeling ligt dan waar de drie sferen elkaar overlappen, en integratie wordt dan als een soort van evenwicht of balans tussen de drie dimensies gezien. Die idee vinden we vaak terug in het maatschappelijke discours, voornamelijk waar het gaat om de verdediging van economische belangen. Deze voorstelling is echter problematisch omdat de drie sferen als gelijkwaardig gepresenteerd worden, wat afbreuk doet aan hun reële verhouding. DUURZAME ONTWIKKELING IN BEELD Sferen die elkaar omvatten leveren een juistere voorstelling: de economische sfeer maakt deel uit van de maatschappelijke (sociale) sfeer, die op haar beurt binnen een omvattende ecologische sfeer ligt (figuur 1). Op die manier ontstaat er een meer holistisch beeld, een ingebedde voorstelling met een gelaagdheid van verbanden, conform het hoger geschetste wereldbeeld. Het relationele karakter van dat wereldbeeld komt verder tot uiting door de ingebedde sferen asymmetrisch te tekenen. In een werkelijkheid die essentieel relationeel is, staat er niets in het midden, want het is vooral de relatie die de werkelijkheid uitmaakt. De voorstelling sluit zo ook aan bij de genoemde decentrering van het subject. Ze zet aan tot enige bescheidenheid van de samenleving tegenover het ecosysteem aarde. En dat doet ze ook voor de economie tegenover de samenleving. In een werkelijkheid die essentieel relationeel is, staat er niets in het midden, want het is vooral de relatie die de werkelijkheid uitmaakt. Economie Samenleving Ecosysteem Figuur 1. Drie dimensies van duurzame ontwikkeling Met een dergelijke voorstelling staan we niet alleen. Zo zitten we op dezelfde lijn als VODO, het Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling. Dat heeft met zijn sociale partnerorganisaties een Kader voor Duurzame Ontwikkeling (VODO, 2008) uitgewerkt. Dat werkt ook met elkaar omvattende cirkels, maar dan aangeduid als ecologisch, sociaal en economisch kapitaal. Dit beeld biedt een aantal duidelijke voordelen. Vooreerst laat het toe om de opgave van duurzame ontwikkeling in een meer reëel verband te situeren. Het toont bijvoorbeeld het problematische van het veelgehoorde discours over een evenwicht tussen ecologie en economie. De mogelijkheden van het ecosysteem begrenzen immers de economie. De gelaagde inbedding toont bovendien dat de sociaal-culturele betekenis van het ecologische groter is dan zijn waardering in economische termen. Deze voorstelling sluit ook goed aan bij de contextuele voorstellingen die in het sociaal werk gehanteerd werden vanaf haar eerste theoretische modellen begin twintigste eeuw. In die lijn zocht het sociaal werk later aansluiting bij het ecologische sys- POW ALERT JAARGANG 36 NUMMER 1 MAART

5 teemdenken dat opkwam in de jaren zeventig. Probleem is wel dat, ook al werden de gehanteerde modellen ecologisch genoemd, de omgeving vooral begrepen werd als sociale omgeving. De biofysische omgeving bleef daarbij buiten beeld (Coates, 2003; Peeters & Bevers, 2009). Figuur 1 maakt echter duidelijk waarom ecologische vraagstukken ook sociale vraagstukken zijn en dikwijls vice versa. In het licht van duurzame ontwikkeling als een integratieproces is een eerste opdracht voor het sociaal werk om die visie verder te verspreiden. De opvatting dat vele belangrijke maatschappelijke vraagstukken vandaag eco-sociale vraagstukken zijn, kan leiden tot een bijstelling van de doelstellingen en werkvormen van het sociaal werk. Deze voorstelling laat bovendien beter toe om de systemische wissel werkingen vanuit het perspectief van de samenleving te bekijken. Zowel economische productie als onze omgang met de natuurlijke omgeving zijn sociaal bemiddelde processen. Haar ligging tussen de economische en de ecologische sfeer maakt de bemiddelende positie van de sociale sfeer voor maatschappelijke (en politieke) actie duidelijk. Vooral dat laatste punt kan ons helpen om ook de procesdimensie van duurzame ontwikkeling voor te stellen. Inspiratie daarvoor halen we uit volgend beeld voor duurzame ontwikkeling Leefmilieu wordt beter Samenleving streeft naar beschermd ecologisch duurzamer en verbeterd en sociaal meer cohesief systeem De belangrijkste bijdrage van het sociaal werk aan duurzame ontwikkeling ligt in het werken aan sociaal kapitaal. Economie is een maatschappelijke praktijk die rekening dient te houden met de eco-sociale context. En omdat zij deel uitmaakt van het maatschappelijke systeem is er steeds interactie tussen de economie als deelsysteem en de rest van de samenleving. De procesdimensie van duurzame ontwikkeling is dan een coöperatieve actie waarvan de richting aangegeven wordt met de dubbele pijl. Zoals voor de economie kunnen we op die manier ook in beeld proberen te brengen wat de bijdrage aan duurzame ontwikkeling is van andere maatschappelijke praktijken zoals het sociaal werk. WERKEN AAN SOCIAAL KAPITAAL We gebruiken dat beeld nu om de relatie tussen duurzame ontwikkeling en het sociaal werk weer te geven. Voor de invulling daarvan halen we inspiratie uit de missie van het sociaal werk en uit de ecosociale benadering van een Europees onderzoeksproject rond sociale uitsluiting in Europese steden (Matthies e.a., 2001). Zo komen we tot de volgende uitgangspunten. De belangrijkste bijdrage van het sociaal werk aan duurzame ontwikkeling ligt in het werken aan sociaal kapitaal. Daarbij is empowerment een min of meer uitgewerkt normatief-methodisch kader dat het sociaal werk toelaat om met de eigen specifieke doelgroepen te werken aan sociaal kapitaal en zo de verbinding te maken met een breder proces van duurzame ontwikkeling. Dat brengt ons bij volgende voorstelling (figuur 3). Economie draagt bij via MVO Actie via collaboratief bestuur (governance) innovatie en verandering Figuur 2. Duurzame ontwikkeling volgens Roome (Peeters & Bevers, 2009) Het belang van sociaal kapitaal voor duurzame ontwikkeling kan zowel functioneel als moreel beargumenteerd worden. De mondiale eco-sociale crisis zal in ieder geval tot grote en snelle veranderingen van de samenleving leiden. Zo n grondige sociale transitie vereist een groot aanpassingsvermogen of veerkracht zowel van individuen als van sociale systemen. En die is afhankelijk van hun sociaal kapitaal. Bovendien heeft iedereen het recht om in die 50

6 Samenleving streeft naar ecologisch duurzamer en sociaal meer cohesief systeem Sociaal werk draagt bij via empowerment Opbouw Sociaal kapitaal Figuur 3. Duurzame ontwikkeling en sociaal werk veranderingen te participeren en bij te dragen aan een nieuwe levenswijze. Dat vraagt om solidariteit en sociale inclusie. Werken aan de opbouw van sociaal kapitaal is dus zowel voorwaarde als onderdeel van een duurzaamheidtransitie. En daarin krijgt voor het sociaal werk empowerment een centrale plaats als visie en als praktijk. Daarom poneren we de volgende stelling: vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling is gemeenschapsopbouw - in de meest brede zin - het belangrijkste perspectief voor het sociaal werk. Met in de meest brede zin bedoelen we dat het ook om lossere relaties of lichtere vormen van gemeenschap kan gaan. Bovendien moet de stelling zo gelezen worden dat volgende twee elementen steeds voor ogen gehouden worden bij het werken aan sociaal kapitaal: een brede oriëntatie op eco-sociale contexten en de wederzijdse versterking van sociaal kapitaal en grotere sociale gelijkheid. Beleidsbeïnvloeding en politiek georiënteerde actie zijn meer dan ooit nodig in dat proces van grote sociale verandering. ECO-SOCIALE BENADERING VAN SOCIAAL WERK Bovenstaande voorstelling kunnen we verder invullen via de genoemde eco-sociale benadering. Die werd ontwikkeld als een kader om in buurt- en opbouwwerk aan meer duurzame leefomgevingen te werken. Ze hanteert verschillende basisconcepten die elkaar eveneens omvatten (Matthies e.a. 2001, 10). Zo is eco-sociale benadering zelf een parapluconcept dat slaat op een brede contextuele kijk. Dat sluit aan bij de klassieke persoon-in-omgevingbenadering van het sociaal werk, maar met meer aandacht voor de biofysische omgeving dan gebruikelijk in de oudere systeembenadering. In de kern daarvan zit het sociale actieconcept van empowerment en op burgerschap gerichte praktijk. Beslissend daarin is een fundamentele paradigmaverandering in de praktijk van het sociaal werk, waarbij het medisch/pathologisch model met zijn klemtoon op tekortkomingen omgeruild wordt voor een positieve visie op de eigen mogelijkheden van gebruikers. Die worden benaderd als partners van het sociaal werk, als participanten in een proces van leren, ontwikkeling en sociale verandering. Als structurerend concept verschuift de onderzoeksfocus daarbij van sociale uitsluiting naar sociaal kapitaal. Social impact assessment onder de vorm van participatief onderzoek door sociaal werkers maakt de band tussen beide. Hoewel ontwikkeld in het kader van buurt- en opbouw werk, kunnen we de eco-sociale benadering ook uitbreiden naar andere vormen van sociaal werk met overname van haar basisstructuur, maar met aanvulling van andere belangrijke werkprocessen. Vooreerst denken we dan aan structureel werken. Dat behoort traditioneel tot het profiel van het sociaal werk en blijft van primordiaal belang omwille van de cruciale plaats die het streven naar meer rechtvaardigheid binnen de hele agenda van duurzame ontwikkeling inneemt (Peeters, 2009). Beleidsbeïnvloeding en politiek georiënteerde actie zijn meer dan ooit nodig in dat proces van grote sociale ver- POW ALERT JAARGANG 36 NUMMER 1 MAART

7 andering. Naast Social Impact Assessment zullen ook andere vormen van participatief onderzoek daarbij van belang zijn. Een goed voorbeeld daarvan biedt het project Energie en Armoede van het opbouwwerk. Daarin worden mensen in armoede systematisch betrokken als ervaringsdeskundigen om beleidsgerichte voorstellen en acties te onderbouwen. Verder is sociaal leren een belangrijke methodische benadering die vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling aan belang wint. Wegen naar onduurzaamheid zijn meestal goed gekend, maar die naar duurzaamheid heel wat minder. Oplossingen die op het eerste gezicht interessant lijken, blijken achteraf soms grote risico s in te houden voor de huidige en de toekomstige generaties (denk bijvoorbeeld aan de verdringing van voedselproductie door de teelt voor biobrandstoffen). Duurzame ontwikkeling veronderstelt daarom per definitie een breed en continu leerproces op alle terreinen: productie en consumptie, manier van wonen en leven, mobiliteit, vrijetijdsbesteding, reizen of omgang met open ruimte en natuur. Die leerprocessen hebben in eerste instantie een informeel karakter. Ze vinden plaats terwijl sociaal werkers met mensen aan de slag zijn, maar ze vragen wel om een nieuwe aandacht. Bij specifiek opgezette activiteiten kan sociaal leren als doel van meet af aan een rol spelen. Een voorbeeld is het opzetten van gemeenschappelijke volkstuinen als een kader om te leren voor duurzame ontwikkeling. Een interessant aspect daarvan is het werken in gemeenschap om opnieuw gemeenschap te leren zijn. Sociaal werkers worden ook ingezet bij overleg en onderhandelingen met andere groepen dan hun directe doelgroepen. In een buurt zijn er bijvoorbeeld meerdere groepen van gebruikers van die buurt. Hetzelfde geldt bij de bestemming van open ruimte, natuur en landschappen of bij ruimtelijke planning en infrastructuurprojecten. Meer formele vormen van sociaal leren zijn daarbij aangewezen en kunnen onderdeel uitmaken van de sociaalwerkpraktijk. We moeten dus alert zijn voor individualistisch georiënteerde interpretaties die ons net weg leiden van sociaal werk. EEN ALGEMEEN PRAKTIJKMODEL Het ligt nu voor de hand om onze voorstelling van duurzame ontwikkeling en de overlappende concepten van de eco-sociale benadering in elkaar te schuiven. Daarbij fungeert de eco-sociale benadering dan als het actieparadigma voor de bijdrage van het sociaal werk aan duurzame ontwikkeling. In figuur 4 geeft een cirkel in stippellijn rond de kern van empowerment aan dat het sociaal werk een breed domein van actievormen omvat, waarbij sociaal werk en samenleving in elkaar doordringen. Die interactie tussen sociaal werk en samenleving komt overigens ook tot uiting in de dubbele actiepijl. Figuur 4. Sociale actie Samenleving Ecosysteem Sociaal leren Participatief onderzoek Structureel werken... Empowerment Opbouw Sociaal kapitaal Dit schema is uiteraard geen precieze weergave van sociale actie, maar kan wel werken als een oriënterend beeld om de diversiteit aan actievormen van het sociaal werk te kaderen in het licht van duurzame ontwikkeling. Het schema kunnen we ook gebruiken om meer specifieke interventies of actieterreinen voor te stellen. Daarbij kan ook meer dan één maatschappelijke praktijk binnen de sociale sfeer voorgesteld worden, bijvoorbeeld sociale economie als een overlapping van economie en sociaal 52

8 werk. Het zoeken naar een meer inclusief arbeidsmodel kan daarbij de richting van coöperatieve actie zijn. Om dit actieparadigma verder te onderbouwen en uit te diepen proberen we nu de concepten empowerment, veerkracht en sociaal kapitaal, alsook het verband ertussen, wat meer te duiden. Een coherent begrip ervan lijkt ons immers cruciaal. GEEN INDIVIDUALISERENDE VERTAALSLAG Het begrip empowerment wordt te pas en te onpas gebruikt. Het is belangrijk om oog te hebben voor de context, de visies en de belangen die daarin spelen. We kunnen hier immers opnieuw spreken van een politiek begrip. Omdat het zo centraal staat in het zelfbegrip van het sociaal werk, is het belangrijk om de (ideologische) strijd erover te blijven aangaan en te vechten tegen wat als ongewenste recuperatie gezien kan worden. Ook power is in wezen een politiek begrip en staat in empowerment voor een positieve benadering van macht als het vermogen tot maatschappelijk handelen. Empowerment slaat dan zowel op de ontwikkeling van dat vermogen als op het effectief bereiken van sociale verandering. Gezaghebbende uiteenzettingen in de sociaalwerkliteratuur beschrijven het daarom steeds als een multilevelconstruct dat zowel micro-, meso- als macrodimensies bespeelt, met aan de ene zijde een psychologische component en aan de andere een politiek-structurele (Peeters, 2008). Het mag ondertussen duidelijk zijn dat sociaal werk en duurzame ontwikkeling dat multilevelkarakter gemeen hebben. Maar dat geldt evenzeer voor de concepten sociaal kapitaal en veerkracht. We moeten dus alert zijn voor individualistisch georiënteerde interpretaties die ons net weg leiden van sociaal werk. Voor ons gaat het om intrinsiek sociale concepten: los van sociale interactie verliezen ze hun essentiële betekenis. De basis daarvoor vinden we in het relationele mensbeeld waarvan we vertrekken. Terecht wordt het accent gelegd op het Net in het kader van duurzame ontwikkeling blijft het belangrijk om aan te dringen op een emancipatoire invulling van empowerment. methodische gegeven dat empowerment gebaseerd is op groepswerking: ( ) empowerment wordt gedefinieerd als: een groepgebaseerd, participatorisch ontwikkelingsproces waardoor gemarginaliseerde of onderdrukte individuen en groepen grotere controle verwerven over hun leven en hun omgeving, waardevolle hulpbronnen en basisrechten verkrijgen, en belangrijke levensdoelen en verminderde sociale marginalisering bereiken (Maton in Peeters & Bevers, 2009, 105). BIND-KRACHT ALS VOORBEELD Voor duurzame ontwikkeling is het zonder meer van belang dat empowerment uit de individualiserende trend gehaald wordt. Verscheidene auteurs wijzen erop dat er in de context van de neoliberale vrijemarktideologie een individualiserende vertaalslag plaatsvindt, die het sociaal werk zijn politieke angel probeert te ontnemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om het verhogen van de mogelijkheden van het individu om om te gaan met competitie en voortdurende verandering of om empowerment als keuzevrijheid! In het domein van de toeleiding tot arbeid wordt een functionele activering via het bijbrengen van competenties al te gemakkelijk empowerment genoemd. Maar ook hulpverleners nemen het begrip al snel in de mond door het werken aan de versterking van hun cliënt(en) ermee gelijk te schakelen, terwijl dat er slechts één component van is. Net in het kader van duurzame ontwikkeling blijft het belangrijk om aan te dringen op een emancipatoire invulling van empowerment. Nogal wat actiemodellen, waaronder beleidsgerichte zoals transitiemanagement, focussen immers op gedragsbeïnvloeding in plaats van handelingsvermogen. Daarbij worden mensen dan eerder benaderd als consument dan als burger. Een goed onderbouwde en ook naar de praktijk uitgewerkte interpretatie van empowerment biedt het project Bind-Kracht. Dat hanteert volgende definitie. Empowerment is een proces van versterking POW ALERT JAARGANG 36 NUMMER 1 MAART

9 waarbij individuen, organisaties en gemeen - schappen greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving, en dit via het verwerven van controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie. (Driessens & Van Regenmortel, 2006) In deze definitie zit geen directe verwijzing naar groeps- en/of gemeenschapswerk, maar in de methodische uitwerking maakt het er wel inherent deel van uit (Vansevenant e.a., 2008). VEERKRACHT Veerkracht kunnen we omschrijven als het vermogen tot positieve aanpassing in risicovolle situaties of bij grote veranderingsprocessen. Dat eerste is toepasselijk in het licht van de huidige crisissituatie, dat laatste sluit aan bij de idee van duurzame ontwikkeling als een sociaal transitieproces. In ons onderzoek troffen we het concept veerkracht aan in twee afzonderlijke lijnen van theorieontwikkeling: de empowerment- en de ecologische systeemtheorie. Met het oog op een multilevelbenadering proberen we de twee begrippen samen te brengen. De uitwerking van empowerment in het project Bind-Kracht zet sterk in op the strength perspective, door Van Regenmortel vertaald als het krachtenperspectief. Krachtgerichte hulpverlening is erop gericht om de veerkracht van mensen te versterken als een belangrijke conditie van empowerment. Veerkracht wordt daarbij gedefinieerd als het vermogen van een mens of een systeem (groep, gemeenschap) om een goed bestaan te leiden en zich ondanks moeilijke levensomstandigheden positief te ontwikkelen en dit op een sociaal aanvaardbare wijze (Driessens & Van Regenmortel, 2006). Van Regenmortel argumenteert dat veerkracht geen statisch persoonskenmerk is, maar een sociaal construct. Het is het resultaat van een dynamisch en contextgebonden ontwikkelingsproces. Deze interpretatie is echter voorwerp van een paradigmastrijd binnen de psychologie. Daarom verkiezen wij om niet van een psychologisch, maar van Krachtgerichte hulpverlening is erop gericht om de veerkracht van mensen te versterken als een belangrijke conditie van empowerment. een sociaal-psychologisch concept te spreken. In lijn met onze opmerkingen over empowerment is een individugebonden interpretatie, waarbij veerkracht in de plaats van sociaal beleid zou kunnen komen, in ieder geval een te vermijden valkuil. SOCIAAL-ECOLOGISCHE SYSTEMEN Binnen de ecologische systeemtheorie is veerkracht een kenmerk van stabiele systemen: zij zich kunnen handhaven via aanpassing aan wisselende omstandigheden. Dat inzicht wordt ook gebruikt voor het begrijpen van de stabiliteit en evolutie van sociaalecologische systemen en daarin is de aanwezigheid en aard van sociaal kapitaal opnieuw cruciaal. De leefbaarheid van een systeem hangt immers af van een goede balans tussen de efficiëntie waarmee het uitwisselingen kan realiseren met andere systemen en zijn veerkracht. En die laatste is gebaseerd op een diversiteit van deelsystemen en processen, en op de connecties daartussen. Voldoende verbindingen moeten voor een soort overtolligheid aan uitwisselingsmogelijkheden zorgen. Maar die fungeren net als back-ups in probleemsituaties. Het eenzijdig nastreven van efficiëntie via een stroomlijning van deelsystemen en processen doet dus afbreuk aan de veerkracht van het systeem. Maar omgekeerd is een te lage efficiëntie problematisch voor zijn productiviteit. Een toepassing daarvan vinden we in de analyse door Bernard Lietaer van de monetaire crisis, die verstaan wordt als een systeemcrisis (Peeters en Bevers 2009). Dat heeft te maken met het monopolie van één type van munt (geld als bankschuld). Een fundamentele oplossing kan daarom niet verwacht worden van maatregelen die de efficiëntie van het huidige systeem verder proberen te vergroten. Dat is een hellend vlak naar een uiteindelijke implosie. Een systemisch antwoord maakt werk van een grotere veerkracht in het monetaire systeem. Dat kan door het realiseren van een grotere diversiteit via de invoering van complementaire muntsystemen. Het pro- 54

10 ject van de stad Gent en Netwerk Vlaanderen rond het inzetten van lokale munten in bepaalde wijken is hierdoor geïnspireerd. Naar duurzame ontwikkeling vertaald, leert dit systeemecologische model ons heel wat. Het werken aan sociaal kapitaal kan een belangrijke bijdrage zijn, terwijl een eenzijdig op efficiëntie gericht managementmodel net het tegenovergestelde bewerkstelligt van wat het beoogt. We kunnen dat illustreren vanuit de ervaring van de zorgparadox. De vraag naar meer betaalbare en tegelijkertijd kwalitatief hoogstaande zorg probeert men te beantwoorden via het uitwerken van controleerbare protocols. Wanneer dat leidt tot een rationalisering van de tijdsbesteding van zorgverleners ontstaat bij hen de ervaring dat net de zorg verdwijnt. De kwaliteit ervan is immers in grote mate afhankelijk van dat overschot aan tijd dat betekenisvolle interactie mogelijk maakt. SOCIAAL KAPITAAL Sociaal kapitaal is een basisvoorwaarde voor veerkracht. Die veerkracht draagt op haar beurt bij aan het handelings vermogen of empowerment van het (eco-)sociale systeem. Hierbij mag niet in termen van lineair causale verbanden gedacht worden. Het gaat om complexe systemen waarin causaliteit circulair is, waar de verschillende niveaus elkaar via feedback voortdurend beïnvloeden in positieve of negatieve zin. In die zin is empowerment goed voor verdere ontwikkeling van het sociaal kapitaal en dus van veerkracht. Daarbij is veerkracht een eigenschap van een systeem, het resultaat van de samenhang tussen zijn onderdelen. En iets gelijkaardigs kunnen we zeggen van empowerment. Dat strookt met de ervaring van goed sociaal werk dat blijvende positieve veranderingen het resultaat zijn van het werken op verschillende vlakken (micro-, meso-, macrocontexten) die elkaar beïnvloeden. De vraag naar meer betaalbare en tegelijkertijd kwalitatief hoogstaande zorg probeert men te beantwoorden via het uitwerken van controleerbare protocols. De veerkracht van onze samenleving als systeem hangt dus samen met de veerkracht waar bottomup aan gewerkt wordt vanuit het geschetste empowermentkader. In relatie tot het gepaste contextniveau moet er dan gewerkt worden aan een diversiteit van groeps- en gemeenschaps vormen, netwerken of overleg- en onderhandelingslijnen. En vanuit de geschetste systeemecologische visie kunnen we stellen dat dit sociaal kapitaal bepalend is voor een veerkrachtige samenleving. Daarbij is sociaal kapitaal geen statisch gegeven maar een coöperatief actieproces van voortdurend opbouwen en onderhouden. Zo definieert Loeffler sociaal kapitaal voor sociaal werk als een proces van opbouwen van vertrouwensrelaties, wederzijds verstaan en gedeelde acties dat individuen, gemeenschappen en instituties samenbrengt (Peeters & Bevers, 2009). Het multilevelkarakter van het sociaal werk en de ecosociale benadering komt hierin naar voren als het werken aan sociaal kapitaal op drie verschillende niveaus. We kunnen die verder omschrijven als: verbanden binnen gemeenschappen ( bonding ), verbinding tussen gemeenschappen en onderlinge netwerking ( bridging ), leggen van relaties met overheden en met andere publieke instellingen (onder meer financiële). Omwille van de economische connotaties van het begrip kapitaal bestaat echter het gevaar dat sociaal kapitaal vooral gezien wordt als iets waarin geïnvesteerd moet worden in functie van een of ander (extern) doel. We moeten dus opletten voor een louter functionele invulling, die voorbij gaat aan de intrinsieke betekenissen en kwaliteiten van relatie-, gemeenschaps- en netwerkvorming. Want die betekenissen maken of men het ziet zitten, of men zin krijgt in verandering en zich ook gedragen weet om daadwerkelijk mee te stappen in een veranderingsproces. Daarom is zingeving ook één van de factoren die bijdraagt veerkracht. Ten slotte kan het opnieuw vinden van zin via gemeenschapsvorming een belangrijke bron worden voor nieuwe opvattingen van welzijn. En dat blijft een belangrijke sleutel voor het nieuwe type samenleving waar we samen vorm aan moeten geven. POW ALERT JAARGANG 36 NUMMER 1 MAART

11 Jef Peeters is docent sociale filosofie en ethiek aan de Sociale School Heverlee (KHLeuven). Rond het thema van deze bijdrage stelt hij momenteel het boek Een veerkrachtige samenleving. Sociaal werk en duurzame ontwikkeling samen dat in september zal verschijnen bij EPO. Meer informatie vind je op of via Verwijzingen Coates, J. (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm, Halifax: Fernwood Publishing. Debruyne, P. (2009), Duurzame ontwikkeling zoekt sociale rechtvaardigheid, Alert, jg.35, nr.1, Driessens, K. en Van Regenmortel, T. (2006), Bind-Kracht in armoede. Leefwereld en hulpverlening, Leuven, LannooCampus. Jones, P.T. en De Meyere, V. (2009), Terra Reversa. De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Antwerpen, EPO. Matthies, A-L., Nähri, K., Ward, D. (eds.) (2001), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä, Sophi. Peeters, J. (2008), Empowerment. Een antwoord op het pleidooi voor verantwoordelijkheid, in J. Zeedijk en P. Van Bortel (red.), Bedrogen door de elite? Kritische beschouwingen bij Theodore Dalrymples cultuuranalyse, Kapellen, Pelckmans, Peeters, J. (2009), Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een normatieve kijk, Tijdschrift voor Welzijnswerk, nr 301, juli, Peeters, J. en Bevers, H. (2009), Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling, Eindrapport van het project SOWEDO, Leuven, KHLeuven, dept. SSH. Beschikbaar: Vansevenant, K., Driessens, K. & Van Regenmortel, T. (2008), Bind-Kracht in armoede. Krachtgerichte hulpverlening in dialoog, Leuven, LannooCampus. VODO (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel. Beschikbaar: 56