Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven en omgeving

Transcriptie

1

2

3 Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven en omgeving Het belang van het havenbekken als paai- en opgroeigebied Situatie 2008/2009 Opdrachtgever: NUON Power Generation RWE Power AG December 2009

4 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 2 Opdrachgever: NUON Power Generation RWE Power AG Titel: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven en omgeving Het belang van het havenbekken als paai- en opgroeigebied Situatie 2008/2009 Uitvoerder: BIOCONSULT Schuchardt & Scholle GbR Reeder-Bischoff-Str Bremen Tel Fax Klenkendorf Gnarrenburg Tel Fax Internet info@bioconsult.de Samenstellers: Sandra Schulze Jörg Scholle Bastian Schuchardt David Kopetsch Datum: December 2009

5 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 3 Inhoud Samenvatting en conclusies Eems-estuarium Doelstelling, materiaal en methoden Basis- en abiotische parameters Steekproeven naar juveniele en volwassen vissen met het kuilnet Steekproeven naar eieren en larven met het bongonet Veldonderzoek Laboratoriumonderzoek Literatuuronderzoek Validatie vangstmethode (kuilnet) Resultaten Standaard en abiotische parameters Soortensamenstelling juveniele en volwassen vissen Beschermingsstatus Aantal soorten (per onderzoeksstation) Vergelijking dag- en nachtvangsten Aanwezigheid en biomassa Vanuit ruimtelijke aspecten Vanuit het seizoen bekeken Vergelijking dag- en nachtvangsten Dominantiestructuren Verdeling in diverse afmetingen Soortenverdeling vislarven Aantal soorten Aantallen Seizoenaspecten Ruimtelijke aspecten Factor Dag/Nacht Soorten van de Habitatrichtlijn en Rode Lijst Soorten Fint (Alosa fallax) Rivier- en zeeprik Literatuuranalyse Literatuur Bijlagen... 61

6 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 4 Afbeeldingen en tabellen Afbeelding 1: Overzicht van het Eems-estuarium. Onderzoeksgebied rood omkaderd. Bron: Google Earth...13 Afbeelding 2: Situering van de onderzoeksstations in de Wilhelminahaven en buiten de haven (Eemsestuarium en Doekegat) in de periode juli 2008 juni Afbeelding 3: Onderzoeksinstrument: aangepast kuilnet...17 Afbeelding 4: Bongonet...18 Afbeelding 5: Watertemperatuur (ºC) en Zuurstofgehalte (mg/l) bij de onderzoeksstations (Haven, Eemsestuarium en Doekegat); onderzoeksperiode juli 2008 juni 2009 (gemiddelden). Lijn onderbroken waar geen tussentijdse metingen werden verricht...22 Afbeelding 6: Zoutgehalte (psu) bij de onderzoeksstations (Haven, Eems-estuarium en Doekegat); onderzoeksperiode juli 2008 juni 2009 (gemiddelden) Afbeelding 7: Totaal van de diverse soorten in de Eems bij de onderzoeksstations Haven, Eems-estuarium en Doekegat, uitgesplitst per maandelijks onderzoek tussen juli 2008 en juni Afbeelding 8: Totaal van de diverse soorten in de Eems bij de onderzoeksstations Haven, Eems-estuarium en Doekegat, uitgesplitst naar dag- en nachtvangsten...26 Afbeelding 9: Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) gevangen vissen in de Eems in de periode juli 2008 juni 2009, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems-estuarium, Doekegat) Afbeelding 10:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) Clupea harengus in de Eems in de periode juli 2008 juni 2009, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems-estuarium, Doekegat) Afbeelding 11:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) Merlangius merlangus in de Eems in de periode juli 2008 juni 2009, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems-estuarium, Doekegat) Afbeelding 12:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) Osmerus eperlanus in de Eems in de periode juli 2008 juni 2009, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems-estuarium, Doekegat) Afbeelding 13:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) Pomatoschistus spp. in de Eems in de periode juli 2008 juni 2009, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems-estuarium, Doekegat) Afbeelding 14:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) Sprattus Sprattus. in de Eems in de periode juli 2008 juni 2009, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems-estuarium, Doekegat) Afbeelding 15:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) Syngnathus rostellatus. in de Eems in de periode juli 2008 juni 2009, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems-estuarium, Doekegat) Afbeelding 16:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) in de Eems voor de minder vaak gevangen vissoorten in de periode juli 2008 juni 2009, gerekend over alle onderzoeksstations (Haven, Eems-estuarium, Doekegat)...32 Afbeelding 17:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) gevangen vissen in de periode juli 2008 juni 2009, gemiddelde van de onderzoeksstations (Haven, Eems-estuarium, Doekegat)...34 Afbeelding 18:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) in de verschillende onderzoeksgebieden Haven, Eems-estuarium en Doekegat, uitgesplitst naar maandelijkse vangsten in de periode juli 2008 juni

7 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 5 Afbeelding 19:Aanwezigheid van haring in de periode juli november 2008 (X-as, linkerhelft) en februari juni 2009 (X-as, rechterhelft). Bron: resultaten kuilnetvangst Bioconsult , cijfers hoeveelheden LOG-getransformeerd; Box-plots: bar = gemiddelde Afbeelding 20:Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) in de Eems gevangen vissen bij de onderzoeksstations Haven, Eems-estuarium en Doekegat, uitgesplitst naar dag- en nachtvangsten...38 Afbeelding 21:Vergelijking van dag- en nachtvangsten op basis van de hoeveelheid (LOG-getransformeerd) aangetroffen Clupea harengus. Resultaten uit september 2008, maart 2009 en mei 2009, uitgesplitst naar onderzoeksgebieden. D = Doekegat, E = Eems-estuarium, H = haven. _d = dagvangsten, _n nachtvangsten Afbeelding 22:Samenhang tussen hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) en biomassa (kg/h/80 m²) voor haring (C. harengus) en sprot (S. Sprattus). Cijferoverzicht van de vangstresultaten tussen juli 2008 en juni 2009 bij de onderzoeksstations haven, Eems en Doekegat. Grondslag van de cijfers: alle in het kader van deze studie vergaarde gegevens...41 Afbeelding 23:Dominantiecijfers (%) van meest voorkomende soorten, uitgesplitst naar onderzoeksstation (Haven, Eems, Doekegat). De verschillen per periode worden duidelijk uit de standaardafwijkingen Afbeelding 24:Verdeling naar lengte en aantallen, op basis van de tellingen per soort, voor 4 vaak voorkomende soorten. Meting: juli 2008 juni 2009 in alle gebieden Afbeelding 25:Hoeveelheid larven [larv./m³] (abundance) van de kleine zeenaald en grondels tijdens de onderzoekperiode van juli 2008 juni 2009, onder vermelding van de paaitijden (spawning season) Afbeelding 26:Hoeveelheid larven [larv./m³] van de clupeida en tong tijdens de onderzoekperiode van juli 2008 juni 2009, o.v.v. de paaitijden Afbeelding 27:Gemiddelde totale hoeveelheid (larv./m³) van de in de Eems geregistreerde vislarven aan de proefstations: Haven, Eems-Estuarium en Doekegat, gedifferentieerd naar maandelijkse viscampagnes in de periode juli 2008 juni Afbeelding 28:Geep (Belone belone), postlarve uit de Eemshaven...51 Afbeelding 29:Gemiddelde hoeveelheid larven (larv./m³) in de haven. Gedifferentieerd naar maanden en onderzochte waterlagen, tijdens de onderzoekperiode juli 2008 tot juni Afbeelding 30:Gemiddelde hoeveelheid larven (larv./m³) van de meest voorkomende larven in de haven. Gedifferentieerd naar maanden en onderzochte waterlagen, tijdens de onderzoekperiode juli 2008 tot juni Afbeelding 31:Gemiddelde totale hoeveelheid (larv./m³) van vislarven aan de proefstations Haven, Eems- Estuarium en Doekegat, gedifferentieerd naar dag- en nachtbevissing Afbeelding 32:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in juli 2008 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat...61 Afbeelding 33:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in augustus 2008 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat...62 Afbeelding 34:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in september 2008 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems- Estuarium en Doekegat (dagbevissingen) Afbeelding 35:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in september 2008 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems- Estuarium en Doekegat (nachtbevissingen)....63

8 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 6 Afbeelding 36:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in oktober 2008 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat...63 Afbeelding 37:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in november 2008 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat...64 Afbeelding 38:Hoeveelheid haring (C. harengus) en wijting (M. merlangius) tijdens de periode september november 2008 in de deelgebieden Doekegat, Eems-Estuarium en Haven Afbeelding 39:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in februari 2009 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat...65 Afbeelding 40:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve antallen [%] van de in maart 2009 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat (dagbevissingen) Afbeelding 41:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in maart 2009 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat (nachtbevissingen) Afbeelding 42:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in april 2009 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat...66 Afbeelding 43:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in mei 2009 ( ) geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems- Estuarium en Doekegat Afbeelding 44:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in mei 2009 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat (dagbevissingen) Afbeelding 45:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in mei 2009 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat. (nachtbevissingen) Afbeelding 46:Dominantiestructuren op basis van de biomassaverdeling [%] en relatieve aantallen [%] van de in juni 2009 geregistreerde vissoorten aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat...68 Afbeelding 47:Variabiliteit van de taxa-cijfers (vangst-niveau) in de deelgebieden Doekegat (D), Eems- Estuarium (E) en Haven (H) in september 2008, maart 2009 en mei ( ), gedifferentieerd naar dag- (_d) en nachtvangsten (_n) Afbeelding 48: Varianties van de vangstcijfers van de 6 meest voorkomende soorten, gedifferentieerd naar vanggebied. Bevissingscampagnen juli 08 juni 09 (zonder nachtbevissingen). Let op de verschillende schalen van de y-assen Tabel 1: Overzicht onderzoeksperioden van juli 2008 tot juni Tabel 2: Tabel 3: Diverse soorten in de Eems, bij de onderzoeksstations Haven, Eems-estuarium en Doekegat, onderzoeksperiode: juli 2008 juni Gemiddelde totale hoeveelheid (exemplaren/h/80 m²) en biomassa (kg/h/80 m²) voor de onderzoeksperiode juli 2008 tot juni 2009 (inclusief nachtvangsten) voor de onderzoeksstations Haven, Eems-estuarium en Doekegat....27

9 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 7 Tabel 4: Resultaten van de variantieanalyses (Kruskal Wallice, post hoc Nemenyi). H = Hafen, E = Eems, D = Doekegat...33 Tabel 5: Tabel 6: Tabel 7: Tabel 8: Tabel 9: Tabel 10: Gemiddelde hoeveelheid (inclusief standaardafwijkingen) dominante soorten, uitgesplitst naar dag en nacht. H = Haven, E = Eems, D = Doekegat. Cijfers: september 2008, maart 2009 en mei * = de hoeveelheid was in dit deelgebied s nachts, statistisch gezien, significant hoger...39 Verdeling naar leeftijdsklassen van de meest voorkomende soorten (alleen vangsten met kuilnet) bij het onderzoeksstation Haven. Onderzoeksperiode juli 2008 tot juni Diversiteit soorten vislarven in de Eems bij alle onderzoeksstations: Haven, Eems-estuarium en Doekegat tijdens de periode juli 2008 juni 2009 (vangsten met bongonet) Gemiddelde totale aantallen/vangst van de vislarven (larv. m-³) tijdens de onderzoekperiode van juli 2008 tot juni 2009 aan de proefstations Haven, Eems-Estuarium en Doekegat Gemiddelde larvendichtheid per soort (larv./1000 m ³ ) in de haven. Gedifferentieerd naar maanden en onderzochte waterlagen, tijdens de onderzoekperiode juli 2008 tot juni Fintenaantallen bij Rysum & Terborg (Bioconsult 2009) en in het gebied Oterdum (mesohalin) & Spijk (polyhalin; Algemene Waterrichtlijn-Monitoring in 2009, Bioconsult 2010 i. Vorb.)...56 Tabel 11: Bewijs van rivier- en zeeprik in het onderzoekgebied, tijdens de onderzoekperiode juli 2008 tot juni Tabel 12: Resultaten van de correlatieanalyse (Spearman rank). Data: aantallen juli juni 2009, dagvangsten (N = 99 vangsten). Rood: negatieve correlatie tussen aantallen van een soort en vanggebied. Blauw: positieve correlatie tussen aantallen van een soort en vanggebied Tabel 13: Resultaten van de correlatieanalyse (Spearman rank). Data: aantallen juli juni 2009, dagvangsten (N = 99 vangsten). Rood: negatieve correlatie tussen aantallen van een soort en vangdag. Blauw: positieve correlatie tussen aantallen van een soort en vangdag. Mei 09 = , mei 09b =

10 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 8 Samenvatting en conclusies Achtergrond Zowel Nuon Power Generation als RWE zijn van plan aan de Wilhelminahaven (onderdeel van het Eemshavengebied) een elektriciteitscentrale te bouwen. De door Nuon geplande centrale zal MWe gaan produceren en per seconde 45 m³ koelwater uit het havenbekken onttrekken. De centrale van RWE heeft MWe capaciteit en zal ook koelwater aan de Wilhelminahaven onttrekken: tot 65 m³ per seconde. In totaal zullen beide centrales dus per seconde maximaal 110 m³ koelwater uit de haven onttrekken. Het havengebied van de Eemshaven ligt vlakbij een aantal Natura 2000 gebieden, waarvan vissen een belangrijk beschermd onderdeel vormen. In die gebieden geldt een nadrukkelijke bescherming van de vissoorten zeeprik, rivierprik en fint. Voornaamste doelstelling van deze studie is om de Wilhelminahaven als mogelijk paai- en opgroeigebied voor vissen te evalueren. Daarvoor zijn de volgende subdoelstellingen geformuleerd: In hoeverre functioneert de Wilhelminahaven als paai- en opgroeigebied (*) voor vissen, in vergelijking tot soortgelijke gebieden buiten de haven. Hiervoor was het nodig om onderzoek te doen naar de leeftijdsopbouw van de diverse aanwezige vissensoorten binnen en buiten de haven. Het vastleggen van de samenstellingen en de aantallen van de diverse groepen vissen, alsook de variaties die per seizoen in de haven optreden. Deze gegevens vormen de basis voor het ontwerp van mogelijke maatregelen ter vermindering van de inzuiging van vissen met het koelwater. De focus lag in het onderzoek ook op de Natura 2000-soorten zeeprik, rivierprik en (in het bijzonder) fint. Buro Bakker constateerde in de Passende Beoordeling dat het onwaarschijnlijk is dat het aantal ingezogen exemplaren een negatief effect zal hebben op de instandhoudingsdoelstellingen van deze soorten. (*) Onder paai- en opgroeigebieden worden habitats verstaan, die voor de ontwikkeling van de soort van essentieel, dan wel levensbelang zijn. Voor vissen zijn in de zeer gevarieerde leefgebieden van estuaria alle functionaliteiten voorhanden. De bovengenoemde ecologische functies zijn daarbij voor elke soort anders. Estuaria (respectievelijk bepaalde delen) zijn voor estuarische vissen (inclusief trekkende soorten, zoals de spiering en de fint) van groot belang als paai- en opgroeigebied. Voor andere zeedieren (onder andere haring, schol en schar) is het estuarium erg belangrijk als opgroei- en voedingsgebied. Ter ondersteuning van de doelstellingen werd van juli 2008 tot juni 2009 op drie locaties elke maand onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van juveniele vissen, visseneieren en larven: 1) in de Wilhelminahaven (in het vervolg haven genoemd), 2) direct voor het havengebied (in het vervolg Eems-estuarium genoemd) en

11 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 9 3) in het Doekegat (in het vervolg Doekegat genoemd). Voor het vangen van de juveniele vissen en het verzamelen van visseneieren en larven, werden gangbare methoden toegepast. Er werd gebruik gemaakt van een aangepast kuilnet voor juveniele vis en van bongonetten voor viseieren en larven. In totaal werden met elk vangapparaat 14 onderzoeksvangsten gedaan. Elf daarvan vonden overdag plaats, drie s nachts. Teneinde de verzamelde resultaten toereikend en adequaat te kunnen analyseren, werd rekening gehouden met extra informatie over de betekenis van open getijdehavens in estuaria voor vissen. Hiervoor is ondermeer een literatuurstudie verricht, waarmee overigens geen relevante nieuwe inzichten werden verkregen. Het belang van de Wilhelminahaven als paai- en opgroeigebied Het aantal verschillende soorten vis was in de haven, totaal bezien, kleiner dan buiten de haven. Vanuit kwantitatief oogpunt werden zowel in tijd (per seizoen) als in plaats (deelgebieden) per soort verschillen waargenomen. Zo was met name het voorkomen van haringen (Clupea harengus) in de haven groter dan in de buiten de haven onderzochte gebieden. Daarentegen kwamen Wijting (Merlangius merlangus) en Slakdolf (Liparis liparis) buiten de haven beduidend meer voor dan in de haven. De Waddenzee (inclusief de Buiteneems) is voor veel van de aangetroffen vissen een kraamkamer en/of een belangrijk opgroeigebied. De Wilhelminahaven heeft weliswaar een open verbinding met maar maakt geen deel uit van dit zeer uitgebreide natuurgebied. De resultaten tonen aan dat visseneieren in de haven en ook daarbuiten, niet zijn aangetroffen. Het aantal larven was, in vergelijking met het Eems-estuarium en het Doekegat, lager. Wel werd geconstateerd dat er in het havenbekken wel degelijk vislarven voorkomen en dat hun aantal, afhankelijk van het seizoen, kan oplopen. De gevonden resultaten wijzen er echter in hun totaliteit op, dat de Wilhelminahaven geen noemenswaardige functie als paaigebied heeft. Deze resultaten komen overeen met de conclusie in de Passende Beoordeling van Buro Bakker dat de Wilhelminahaven met rechte, diepe oevers, geen vegetatie en grote diepte voor de meeste vissoorten niet de ideale plaats zal zijn om te paaien of op te groeien (Buro Bakker 2007). Wel kan uit de aangetroffen vondsten worden geconcludeerd, dat de Wilhelminahaven een tijdelijke functie als verblijfsgebied voor bepaalde soorten zou kunnen hebben. Opvallend was dat het gebruik van het havenbekken soortspecifiek zeer verschillend was. De haven werd voornamelijk gebruikt door juveniele haring en in beperkte mate ook door de kleine zeenaald. Habitatrichtlijn De vissen die in het Natura 2000 gebied van het Eems-estuarium als beschermde diersoort gelden, te weten de zee- en rivierprik en de fint, werden in de Wilhelminahaven (die buiten het Natura 2000 gebied ligt) niet aangetroffen. Van de zee- en rivierprik werd wel een enkel exemplaar buiten de haven gevonden. Finten echter, kwamen tijdens de onderzoeksperiode ook in de andere gebieden (het Eems-estuarium en het Doekegat) niet voor.

12 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 10 Het is niet aannemelijk, dat volwassen finten op hun weg naar hun potentiële paaiplaatsen in het zoetwatergebied van het aan getijden onderhevige deel van de Eems, doelgericht het havenbekken zullen opzoeken. Onderzoeksresultaten Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste onderzoeksresultaten op grond van het uitgevoerde visonderzoek. I) Vangsten met het kuilnet (juveniele en volwassen vissen) In totaal werden tijdens de onderzoeksperiode 27 soorten gevangen, die in 5 verschillende ecologische orden verdeeld konden worden. Drie van de gevonden soorten komen voor op de Nederlandse Rode Lijst : Aphia minuta (glasgrondel), Pholis gunellus (botervis) en Galeorhinus galeus (ruwe haai). Lampetra fluviatilis (rivierprik) en Petromyzon marinus (zeeprik) zijn belangrijke soorten, die voorkomen op de lijst van de Nederlandse Flora- en Faunawet (Bekendmaking lijsten beschermde inheemse diersoorten) en in de Europese Habitatrichtlijn. Uit de cumulatieve analyse van alle vangsten blijkt, dat in het Doekegatgebied het grootste aantal verschillende soorten werd gevangen (21). Een vergelijkbaar getal (20) zien we voor het onderzoeksstation Eems-estuarium, direct voor de havenmond. In de haven werden beduidend minder verschillende soorten gevangen (14). Zes soorten werden uitsluitend bij het onderzoeksstation Doekegat gevangen; vier alleen bij het station Eems-estuarium. Slechts één soort werd uitsluitend in de haven gevangen. Hoeveelheid en diversiteit varieerden deels heel sterk tijdens de onderzoeksperiode: zowel plaatselijk, tussen de diverse onderzoeksstations, als tijdelijk, tussen de verschillende maanden. Per gebied bekeken, werden in de haven de meeste exemplaren gevangen. De vangsten (herleid naar de standaardeenheid exemplaren/h/80m2) zijn als volgt: haven exemplaren/h/80 m², Eems-estuarium exemplaren/h/80 m², Doekegat exemplaren/h/80 m². Deze bevinding is hoofdzakelijk terug te voeren op de haring. Deze was met afstand de meest voorkomende soort en dus sterk bepalend voor de totaalcijfers. Gemiddeld werden in de haven >9.400 exemplaren/h/80 m² van de haring gevangen. De hoeveelheden in beide andere deelgebieden waren veel geringer: <2.400 exemplaren/h/80 m². De haring was daarmee ook in het Doekegat en bij het onderzoeksstation Eems-estuarium de meest voorkomende soort. Een hele reeks soorten werd buiten de haven vaker aangetroffen. Hiertoe behoorden met name sprot, wijting, grondel, kleine zeenaald en slakdolf. Sprot kwam met name bij het station Eemsestuarium het meest voor: ongeveer 140 exemplaren/h/80 m². Bekeken vanuit de verschillende seizoenen, werden in de zomer van 2008 (augustus, exemplaren/h/80 m²) en de herfst van 2008 ( exemplaren/h/80 m²) de grootste aantallen gevangen. In de andere perioden werd, met aantallen (herleid naar de standaardeenheid exemplaren/h/80m2) tussen de en exemplaren/h/80 m², aanmerkelijk minder gevangen. Tussen april en juni 2009 waren de aantallen het laagst: 83 tot exemplaren/h/80 m². Dit seizoenspatroon werd in alle deelgebieden waargenomen.

13 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 11 II) Eieren en larven In het onderzoeksgebied werden in totaal 14 verschillende larvensoorten aangetroffen. In de haven waren dat er 10. Dit verschilde amper van de andere onderzoeksgebieden (10 en 11). Visseneieren werden niet gevonden. De grootste larvendichtheid (tot 2,7 exemplaren/m3, augustus 2008) en de laagste larvendichtheid (maart tot mei 2009, gemiddeld 0,15 exemplaren/ m3) werden onafhankelijk van de diverse onderzoeksgebieden geconstateerd. In de loop van het onderzoek werd een verwachte, seizoensbepaalde verandering waargenomen in de samenstelling van de groepen larven. Deze verandering had alles te maken met de verschillende paaiperiodes van de diverse soorten. Over de volledige onderzoeksperiode bekeken, werd in de Wilhelminahaven met grote plaatselijke en tijdelijke variabiliteit in totaal de laagste larvendichtheid geconstateerd. Bezien over de totale onderzoekstijd, lagen de aantallen ongeveer de helft lager dan buiten de haven. De in de haven het meest gevangen vislarven behoorden tot de soorten: kleine zeenaald, grondel en diverse exemplaren van de Clupeidae familie (haring en sprot). Geep, tarbot en griet kwamen niet veel voor en werden alleen in de haven gevangen. Op grond van hun sporadische aanwezigheid, zouden we hier van toevalstreffers kunnen spreken. In tegenstelling tot bij de andere onderzoeksstations, werd in de haven geen tong gevangen. III) Dag- en nachtbevissingen Het onderzoek leverde verschillen op in diversiteit en hoeveelheden bij dag- en nachtbevissingen. In het donker werd, in vergelijking met overdag, duidelijk een grotere diversiteit aangetroffen, bij zowel juveniele als volwassen vissen. De geconstateerde verschillen in hoeveelheid waren, met name doordat er geen regelmaat was in het patroon van dag- en nachtbevissingen, niet eenduidig waar te nemen. Dat geldt met name voor de dichtheid van de vislarven. De steekproeven die gedaan zijn bieden niet de mogelijkheid om een eensluidende uitspraak te doen over de verschillen tussen dag- en nachtbevissingen. Wel is duidelijk, dat s nachts soms hogere aantallen waar te nemen zijn. Algemeen bezien, overstijgt dit echter niet de aantallen die overdag voorkomen.

14 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page Eems-estuarium Zowel Nuon Power Generation als RWE zijn van plan aan de Wilhelminahaven (onderdeel van het Eemshavengebied) een elektriciteitscentrale te bouwen. De door Nuon geplande centrale zal MWe gaan produceren en per seconde 45 m³ koelwater uit het havenbekken onttrekken. De centrale van RWE heeft MWe capaciteit en zal ook koelwater aan de Wilhelminahaven onttrekken: tot 65 m³ per seconde. In totaal zullen beide centrales dus per seconde maximaal 110 m³ koelwater uit de haven onttrekken. Het havengebied van de Eemshaven ligt vlakbij een aantal Natura 2000 gebieden, waarvan vissen een belangrijk beschermd onderdeel vormen. In die gebieden geldt een nadrukkelijke bescherming van de vissoorten zeeprik, rivierprik en fint. De monding van de Eems (het Eems-estuarium) is naar ecologische begrippen een overgangszone tussen een zoetwater- en een zoutwatergebied. Kenmerkende eigenschap van zo n overgangszone is, dat daarin leefgebieden van beide zones voorkomen. Er worden echter ook unieke, alleen in estuare gebieden voorkomende leefgebieden aangetroffen (Witt 2004). De Eems heeft een oppervlakte van ongeveer 500 km². De door het getij beïnvloede zoetwaterzone omvat ongeveer 37 km². Geografisch gezien, zijn de volgende onderdelen te onderscheiden: een bovenloop die veel gelijkenis vertoont met een rivier, tussen de getijdendam bij Hebrum en Pognum (in de buurt van Emden) en de Dollard (een flauwe bocht, deels afgesloten door de Geisedamm). Vanaf de Dollard strekt zich het middelste, trechtervormige deel uit, dat stroomafwaarts tot de Eemshaven reikt. Vanaf hier gaat het estuarium geleidelijk over in de Waddenzee. Het deel vanaf Papenburg tot aan de monding van het estuarium is officieel ingedeeld in kilometers. Bij Papenburg begint het met kilometer 0. Bij kilometer 13 ligt Hebrum met de zich daar bevindende getijdendam. Tussen kilometer 35 en 53 verbreedt de Dollard zich meer en meer (10 x 10 km). Het eiland Borkum ligt bij kilometer 90. Het Eems-estuarium laat een voor estuaria kenmerkend verloop van het zoutgehalte in het water zien. Dat is het resultaat van de vermenging van zoet en zout water. De hoeveelheden zoet en zout water variëren plaatselijk bijna voortdurend zeer sterk, onder invloed van wind en het getij. In principe zijn, uitgaande van het Venice System, in de Eems de volgende zoutgehaltezones te onderscheiden (IBL 1997): Zoet water: tussen km 9 (Hebrum) en km 20 (Critzum) (zoutgehalte < 0.5 promille) Oligohalien of zwak brak: tussen km 20 en 30 (Oldersum) (zoutgehalte promille) Mesohalien of brak: tussen km 30 en 51 (Knock) (zoutgehalte 5 18 promille) Polyhalien of sterk brak: tussen km 51 en km 97 (Borkum) (zoutgehalte promille) Euhalien of zout: richting zee, vanaf kilometer 97 (Borkum) (zoutgehalte promille) Grote delen van het estuarium vallen, door hun hoge ecologische waarde, onder diverse milieubeschermingsmaatregelen. Ze zijn aangewezen als beschermd natuurgebied in het kader van

15 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 13 Natura 2000, of als Nationaal Park. De Eemshaven zelf valt echter buiten de Natura 2000 gebieden. De Eemshaven en de aangrenzende gebieden, die object van studie waren in dit onderzoek, liggen aan de zeezijde van het buitenste deel van het estuarium, in het polyhalien gebied (Afbeelding 1). Afbeelding 1: Overzicht van het Eems-estuarium. Onderzoeksgebied rood omkaderd. Bron: Google Earth.

16 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page Doelstelling, materiaal en methoden Tussen juli 2008 en juni 2009 werd 14 keer onderzoek gedaan naar zowel de aanwezigheid van juveniele en volwassen vissen als naar de aanwezigheid van viseieren en vislarven: 11 keer overdag en 3 keer s nachts (Tabel 1). Voor het vangen van de juveniele vissen en het verzamelen van visseneieren en larven, werden gangbare methoden toegepast. Er werd gebruik gemaakt van een aangepast kuilnet voor juveniele vis en van bongonetten voor viseieren en -larven. In totaal werden met elk vangapparaat 14 onderzoekscampagnes uitgevoerd. Voornaamste doelstelling van deze studie is om de Wilhelminahaven als mogelijk paai- en opgroeigebied 1 voor vissen te evalueren. Daarvoor zijn de volgende subdoelstellingen geformuleerd: In hoeverre functioneert de Wilhelminahaven als paai- en opgroeigebied (* 1 ) voor vissen, in vergelijking tot soortgelijke gebieden buiten de haven. Hiervoor was het nodig om onderzoek te doen naar de leeftijdsopbouw van de diverse aanwezige vissensoorten binnen en buiten de haven. Het vastleggen van de samenstellingen en de aantallen van de diverse groepen vissen, alsook de variaties die per seizoen in de haven optreden. Deze gegevens vormen de basis voor het ontwerp van mogelijke maatregelen ter vermindering van de inzuiging van vissen met het koelwater. De focus lag in het onderzoek ook op de Natura 2000-soorten zeeprik, rivierprik en (in het bijzonder) fint. Buro Bakker constateerde in de Passende Beoordeling dat het onwaarschijnlijk is dat het aantal ingezogen exemplaren een negatief effect zal hebben op de instandhoudingsdoelstellingen van deze soorten. Op Afbeelding 2 staan de onderzochte gebieden aangegeven. Voor het station Eems-estuarium werd gekozen, omdat daardoor een vergelijking mogelijk zou zijn tussen het havengebied en de aangrenzende Eems. De haven kenmerkt zich met name anders, doordat er praktisch geen stroming staat ten opzichte van de aangrenzende Eems. Het station Doekegat deed dienst als verderweg gelegen referentiegebied. Onderzoek werd gedaan vanaf de krabbenkotter Comet, van eigenaar Ralph van Osten. * 1 Onder paai- en opgroeigebieden worden habitats verstaan, die voor de ontwikkeling van de soort van essentieel, dan wel levensbelang zijn. Voor vissen zijn in de zeer gevarieerde leefgebieden van estuaria alle functionaliteiten voorhanden. De bovengenoemde ecologische functies zijn daarbij voor elke soort anders. Estuaria (respectievelijk bepaalde delen) zijn voor estuarische vissen (inclusief trekkende soorten, zoals de spiering en de fint) van groot belang als paai- en opgroeigebied. Voor andere zeedieren (onder andere haring, schol en schar) is het estuarium erg belangrijk als opgroei- en voedingsgebied.

17 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page Basis- en abiotische parameters Behalve de resultaten van de gevangen vissen, werden ook andere cijfers vastgelegd, zoals fase van het getij, moment van het uitzetten en inhalen van het net, de actuele waterdiepte, de stroomsnelheid, windrichting en windkracht. Deze cijfers zijn vermeld in Bijlage 3. Afbeelding 2: Situering van de onderzoeksstations in de Wilhelminahaven en buiten de haven (Eems-estuarium en Doekegat) in de periode juli 2008 juni Tabel 1: Overzicht onderzoeksperioden van juli 2008 tot juni Month Stow net by day Bongo net by day Stow net by night Bongo net by night Juli August September / / October November February

18 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 16 March / / April May May/Juni / / Juni De onderzoekscampagnes vonden in maandelijkse intervals plaats, met deze intervals is het mogelijk seizoensafhankelijke veranderingen, en het voorkomen van larven over het jaar te traceren. Tijdens elke onderzoekscampagne vonden 9 vangsten (3 aan ieder station) met het kuilnet plaats, verdeeld over de gehele getijdecyclus. Met het Bongonet werden tijdens elke campagne 27 onderzoeksvangsten uitgevoerd, waarbij steeds op ieder station 3 parallelle proefvangsten gedaan werden: in de bovenste, de middelste en de onderste waterlaag. (zie ook paragraaf 2.2.1) De metingen van de specifieke fysieke en chemische waarden (watertemperatuur, geleidingsvermogen, zuurstofgehalte en ph-waarde) werden verricht met een multimeetapparaat van de firma Yellow Springs. De actuele waterdiepte werd gemeten met het echolood van het schip. Het watervolume dat werd bevist, werd bepaald met een doorloopmeter van de firma Hydrobios, die werd bevestigd aan het frame van het gebruikte net. 2.2 Steekproeven naar juveniele en volwassen vissen met het kuilnet Teneinde onderzoek te kunnen doen naar juveniele en volwassen vissen, werd een aangepast kuilnet toegepast (Afbeelding 3), dat bij alle 3 de onderzoeksstations gebruikt kon worden. Optimale vergelijkbaarheid van de cijfers was daardoor gewaarborgd. Het net had een frameoppervlak van 18 m² (3 x 6 m). De maaswijdte was 10 mm. Door de verschillende omstandigheden in de haven (amper getijdestroom) en buiten de haven (Eems-estuarium en Doekegat, met sterke getijdestromen) kon geen gebruikelijk kuilnet ingezet worden, zoals dat ook in de visserij wordt toegepast. Normaal gesproken wordt zo n net passief in de getijdestroom gehangen. In de haven was het echter nodig om, door het ontbreken van stroming, het net langzaam door het water te slepen, wat met het aangepaste kuilnet mogelijk was. Bij beide andere onderzoeksstations werd het net, zoals een standaard kuilnet, in de getijdestroom gehangen. Bij alle stations werd voor het vissen de diepte aangehouden waarop ook de onttrekking van koelwater zal gaan plaatsvinden (gedetailleerde cijfers over de diepte waarop gevist werd vindt u in Bijlage 3). Het net werd ongeveer 30 minuten uitgezet. Bij elk station werden telkens 3 vangsten gedaan. De resultaten van de vangst met het kuilnet werden meteen genoteerd bij het aan boord brengen van de vis. De vis werd per soort onderverdeeld en de aantallen en het totaalgewicht per soort werden vastgelegd. Voor de Pomatochistus minutus en de P. Iozanoi zijn geen geldige

19 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 17 onderscheidscriteria voorhanden. Deze twee soorten zijn daarom als één geclassificeerd. Er kan bijna zeker worden aangenomen, dat het hierbij met name gaat om P. minutus omdat deze in het gebied veel vaker voorkomt. Er valt echter niet uit te sluiten dat er enkele exemplaren van P. Iozanoi zijn gevangen. Vervolgens werd de lengte van de vissen bepaald, met een afronding op de centimeter naar beneden. Bij grote vangstaantallen werd een representatieve steekproef gedaan, waarvan dan vervolgens de resultaten voor de totale vangst gebruikt werden. Om de resultaten van de diverse vangsten met elkaar te kunnen vergelijken, werd een standaard ingesteld van aantallen exemplaren per uur per 80 m² oppervlak van de netopening. Deze standaard wordt ook binnen de EU-Kaderrichtlijn Water toegepast. Een tabel met de ruwe gegevens treft u aan in Bijlage 6 (aantal exemplaren en biomassa per vangst en station in de gestandaardiseerde eenheid (hoeveelheid / h/80 m²) en aantal exemplaren en biomassa per m³. Afbeelding 3: Onderzoeksinstrument: aangepast kuilnet

20 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page Steekproeven naar eieren en larven met het bongonet Veldonderzoek Voor het onderzoek naar eieren en vislarven werd op alle 3 de onderzoeksstations gebruik gemaakt van een bongonet. De twee cirkelvormige openingen van het net hadden beide een doorsnee van 0,5 meter. Het net was 2.5 meter lang. De mazen hadden een opening van 500 µm (Afbeelding 4). Al eerder werden met dit net, onder meer bij onderzoek in de Weser en in de Eems (onder andere BIOCONSULT 2006, 2007) goede resultaten behaald. Voor de onderhavige studie werden bij elk onderzoeksstation 3 parallelle proefvangsten gedaan: steeds in de bovenste, de middelste en de onderste waterlaag. In totaal kwamen we daarbij dus uit op 9 vangsten per station. De tijdsduur van één enkele vangst was 3 minuten. De doorstroming werd met een doorstroommeter bepaald. Deze was in het midden van het net aangebracht. De vangst werd telkens meteen na het aan boord brengen uitgezeefd (maaswijdte 500 µm) en geconserveerd in 96% ethanol. De soortindeling van de vislarven werd in het laboratorium gedaan. Afbeelding 4: Bongonet

21 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page Laboratoriumonderzoek In het laboratorium werden eerst de vislarven gescheiden van het restmateriaal dat na het zeven nog aanwezig was. Vervolgens werden de larven op taxonomisch niveau ingedeeld: familie, klasse of soort. Voor deze taxonomische onderverdeling werd gebruik gemaakt van: EHRENBAUM (1894, 1964), FRICKE (1987), HALBEISEN (1988), HASS (1969), RUSSELL (1976), SCHEFFEL (1989) en DIEKWISH (1987). 2.4 Literatuuronderzoek Om goed te kunnen inschatten wat de ecologische betekenis van de haven kan zijn voor de vissen in de Eems, werd aanvullend op de onderzoeken naar de visstand, literatuuronderzoek gedaan. Daarbij werd met name gekeken naar het belang dat open getijdehavens in estuaria kunnen hebben voor vissen. Er is gebruik gemaakt van de databanken van ASFA (Aquatic sciences and fisheries abstracts) en het ISI Web of Knowledge (web of science).

22 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page Validatie vangstmethode (kuilnet) Algemeen Voor het vangen van de juveniele en volwassen vissen werd, zoals hiervoor al beschreven, geen commercieel visgerei gebruikt. In plaats daarvan werd eigen visgerei gebruikt, dat zowel geschikt was voor de plaatselijke omstandigheden, alsook om aan de doelstellingen van de opdracht te voldoen. Doel was, om pelagische vissen te vangen in de buurt van de geplande koelwaterinname. In de commerciële visvangst worden deze vissen voornamelijk gevangen met kotters voorzien van een kuilnet. De methode wordt ook gebruikt voor de bilaterale (Nederlands-Duitse) fish monitoring of the Water Framework Directive (WFD = Kader Richtlijn Water). Het vissen met het kuilnet is een passieve vismethode, waarbij gebruik wordt gemaakt van de getijdestroming. Het schip ligt voor anker en het net wordt in de stroming gehangen, waardoor de waterstroom als het ware gefilterd wordt. Het oppervlak van zo n kuilnet bedraagt (afhankelijk van de grootte van de kotter) 90 tot 150 m². Omdat in de haven amper mogelijkheden waren om voor anker te gaan en ook omdat de benodigde stroming er ontbrak, was het niet mogelijk om daar een gewoon kuilnet te gebruiken. Daarom werd een speciaal, klein kuilnet (stow net) vervaardigd, dat zowel op de conventionele manier (passief, gebruikmakend van de getijdestroom), alsook actief kon worden ingezet (namelijk: door het langzaam door het water te slepen en zo de stroming na te bootsen). Op deze manier was gebruik in de haven, ondanks het ontbreken van de getijdestroming, mogelijk. Met inachtneming van enkele beperkingen, is deze aangepaste kuilnetvangstmethode het best te vergelijken met de gebruikelijke methode. Opmerking: als alternatief voor het commerciële kuilnet zou je ook aan de boomkor kunnen denken. De boomkor is echter met name bedoeld voor het vangen van op de bodem levende vissen. Die soorten zijn voor het onderzoek minder belangrijk, omdat de koelwaterinname ongeveer 6 meter boven de bodem zal plaatshebben. De met een boomkor gevangen pelagische vissen geven geen representatief beeld. Test (voor het begin van het onderzoek) Voordat het nieuwe kuilnet daadwerkelijk voor onderzoek werd gebruikt, werden eerst diverse praktijktesten gedaan op toepasbaarheid en vangstresultaat. Die testen gaven aanleiding om enkele optimalisaties aan het net door te voeren. Zo bleek het nodig om het gewicht te verhogen, waardoor het kuilnet beter vertikaal in de stroming gehangen (en gehouden) kon worden en daardoor de vangstresultaten niet ongunstig beïnvloed werden door de stroming. Aanvullend aan het vissen met het net, werden de vangstresultaten vergeleken met het beeld dat tegelijkertijd werd gegeven door het echolood (fishfinder) aan boord van het schip. Deze vergelijkingen vertoonden kwalitatief geen opvallende verschillen. Leverde het kuilnet een grote vangst op, dan toonde het signaal van het echolood ook een hoge visdichtheid aan. Bij mindere vangst toonde ook het echolood minder aanwezigheid van vis. Volgens de resultaten van de testen is onze conlusie, dat het gewijzigde kuilnet geschikt is om de gegevens voor de beantwoording van de doelstelling te genereren.

23 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 21 Verdere validaties Voor het onderzoek werden met het kuilnet, verspreid over diverse gebieden én verdeeld over een lange periode, diverse hoeveelheden vis gevangen (zie Hoofdstuk 4). Om er achter te komen of deze natuurlijke variabiliteit, behalve door de territoriale en tijdgebonden factoren, mogelijk ook door de toegepaste vangsttechniek zou worden beïnvloed, werd gebruik gemaakt van informatie van het LNV (inspectieschip De harder). Die cijfers werden verkregen via hydro-akoestisch onderzoek met echolood, maar werden niet systematisch vastgelegd. Toch kon er een algemene overeenkomst uit worden afgeleid met de variabiliteit aan vis die met het kuilnet in de haven was gevangen. Volgens de gegevens van het LNV komen op sommige dagen tijdelijk grote scholen vis voor in de haven. Een continue hoge visdichtheid in de haven kon uit de cijfers van het LNV niet worden vastgesteld. Als aanvulling op de informatie van LNV werden tijdens de onderzoeksperiode ook enkele eigen echoloodtrajecten gevaren door de hele haven. Daarbij werden gegevens vastgelegd over de verspreiding van de vis per periode en per plaats. De resultaten zorgden voor de volgende inzichten: Er kon niet geconcludeerd worden dat vissen een voorkeur hadden voor een bepaald deel van de haven; de waargenomen variabiliteit in de diverse delen van de haven vertoonde geen duidelijk systematisch patroon dat wil zeggen plaatsen met constant buitengewoon veel vis werden niet waargenomen. De betekenis van tijdelijke variabiliteit; Soms kwam er tijdelijk een beduidende variatie in de hoeveelheid vis voor. Zo werd waargenomen dat binnen de relatief korte tijd van 6 uur de signaaldichtheid toenam, doordat blijkbaar vissen de haven binnenkwamen. Over het algemeen bevestigt het resultaat van het varen van het echoloodtraject de met het kuilnet aangetoonde variabiliteit. Er zijn geen bewijzen gevonden van duidelijke afwijkingen (bijvoorbeeld een door het echolood aangetoonde grote hoeveelheid vis, maar een kleine vangst) die tot een onderschatting van de visdichtheid in de haven zou kunnen leiden. De geconstateerde variabiliteit (die sterk bepaald werd door de in tijd en ruimte wisselende verdeling van de in aantallen sterk dominerende haring; (zie paragraaf 4.2.3) is ons inziens niet het resultaat van de vangstmethode, maar wordt over het algemeen bepaald door seizoensafhankelijke en kortdurende verplaatsingen van vissen.

24 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page Resultaten 4.1 Standaard en abiotische parameters Hierna treft u een selectie aan van fysische en chemische parameters, die een beeld geven van de algemene omstandigheden waaronder het onderzoek plaatshad. In Bijlage 5 zijn alle gedocumenteerde abiotische parameters in detail vastgelegd. De watertemperatuur wisselde, zoals verwacht, per seizoen. Er werd een verloop waargenomen van zomerse temperaturen van ongeveer 20º C (juli en augustus) tot ongeveer 5º C in november. De laagste temperatuur werd gemeten in februari: 1 tot 2º C. In de loop van het voorjaar liep de temperatuur geleidelijk op tot ongeveer 17º C in de vroege zomer (juni). De verschillen tussen de onderzoeksstations waren minimaal (Afbeelding 5). Tijdens de volledige onderzoeksperiode, van juli 2008 tot juni 2009, werd in totaal een relatief hoog zuurstofgehalte gemeten: > 7 mg/l (geen probleem voor vissen). s Zomers werd in de haven een iets hoger zuurstofgehalte gemeten dan bij de andere stations (Afbeelding 5) Harbour Ems Estuary Doekegat Harbour Ems Estuary Doekegat 26,0 13,0 water temperature [ C] 21,0 16,0 11,0 6,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 oxygen [mg/l] 1,0 5, daytime nighttime daytime nighttime Afbeelding 5: Watertemperatuur (ºC) en Zuurstofgehalte (mg/l) bij de onderzoeksstations (Haven, Eems-estuarium en Doekegat); onderzoeksperiode juli 2008 juni 2009 (gemiddelden). Lijn onderbroken waar geen tussentijdse metingen werden verricht.

25 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 23 Het zoutgehalte van het water liep tijdens het onderzoek uiteen tussen 18 en 29 psu (*). Daarbij was de variabiliteit tijdens de periode juli-november 2008 kleiner dan in het voorjaar Over het algemeen was het zoutgehalte in de haven iets minder. Tijdens de proefperiode in februari (en met name in maart dag en nacht) werd een in verhouding lager zoutgehalte van circa 19 psu (*) gemeten. De reden daarvoor is niet duidelijk. Wellicht leverde de rivier op dat moment bovenstrooms meer water af dan gebruikelijk (Afbeelding 6). *psu= Practical Salinity Unit Harbour Ems Estuary Doekegat 31,00 29,00 27,00 salinity [psu] 25,00 23,00 21,00 19,00 17,00 15, daytime nighttime daytime nighttime Afbeelding 6: Zoutgehalte (psu) bij de onderzoeksstations (Haven, Eems-estuarium en Doekegat); onderzoeksperiode juli 2008 juni 2009 (gemiddelden). 4.2 Soortensamenstelling juveniele en volwassen vissen Beschermingsstatus Volgens de lijst van de Nederlandse Flora- en faunawet (Bekendmaking lijsten beschermde inheemse diersoorten) en volgens de Europese Habitatrichtlijn, zijn Lampetra fluviatilis (rivierprik) en Petromyzon marinus (zeeprik) belangrijke soorten. Drie soorten die in het kader van dit onderzoek gevangen werden staan op de Rode Lijst NL vissen. Ze vallen respectievelijk onder de

26 NUON/RWE: Aanwezigheid van vissen en vislarven in de Wilhelminahaven, Eemshaven Page 24 categorie ernstig bedreigd : Aphia minuta (glasgrondel) en de categorie kwetsbaar : Pholis gunellus (botervis) en Galeorhinus galeus (ruwe haai) Aantal soorten (per onderzoeksstation) Het aantal per soort varieerde per tijdstip en gebied vaak enorm. Geen van de onderzoeksstations viel in de loop van het onderzoek evenwel op door structureel afwijkende, hogere of lagere cijfers. 9 Harbour Ems Doekegat 8 7 number of species July Aug Sept Oct Nov Feb Mar Apr May 1 May 2 June Afbeelding 7: Totaal van de diverse soorten in de Eems bij de onderzoeksstations Haven, Eems-estuarium en Doekegat, uitgesplitst per maandelijks onderzoek tussen juli 2008 en juni Wel lieten de onderzoeksstations ten opzichte van elkaar afwijkende cijfers zien met betrekking tot het aantal verschillende soorten. Uit de cumulatieve analyse van alle vangsten blijkt, dat in het Doekegatgebied het grootste aantal verschillende soorten werd gevangen (21). Een vergelijkbaar aantal (20) zien we voor het onderzoeksstation Eems-estuarium, direct voor de havenmond. In de haven werden beduidend minder verschillende soorten gevangen (14). Zes soorten werden uitsluitend bij het onderzoeksstation Doekegat gevangen; vier alleen bij het station Eemsestuarium. Slechts één soort werd uitsluitend in de haven gevangen. In kwalitatieve zin werden beperkte plaatselijke verschillen vastgesteld. Lampetra fluviatilis, Gadus morhua, Pholis gunellus, Chelidonichthys lucernus, trisopterus Luscus en de haaiensoort Galerhinus galeus werden bijvoorbeeld alleen maar in het Doekegat gevangen; de soorten Ciliata mustela, Dicentrarchus labrax, Liza ramada en Arnoglossus alleen maar bij het station Eems-estuarium. In de haven kwam maar één soort exclusief voor: Aphia minuta (Tabel 2).