Opbouw kapitaal voor Extra Pensioen via Mijn Pensioen

Transcriptie

1 Deelnemersbrochure TNO 2012 Opbouw kapitaal voor Extra Pensioen via Mijn Pensioen Zorgplicht; Pensioenopbouw op maat; Zelf beleggen of uitbesteden aan professionals; Mogelijkheid om te sparen; Altijd online inzage in uw vermogensopbouw.

2 Introductie Per 1 januari 2012 biedt Pensioenfonds TNO deelnemers de mogelijkheid om op vrijwillige basis en voor eigen risico en rekening kapitaal op te bouwen via de nieuwe regeling Extra Pensioen. Het doel van deze brochure is u te informeren over de mogelijkheden. U kunt door inleg van een extra premie voor eigen risico een kapitaal opbouwen. Hiervoor opent het Pensioenfonds TNO voor u een beleggingsrekening bij Mijn Pensioen van ING Investment Management (ING IM). Deze brochure geeft u informatie over het product Mijn Pensioen met de verschillende beleggingsmogelijkheden die tot uw beschikking staan. Sparen via een renterekening is ook mogelijk. Zorgplicht Pensioenuitvoerders zijn op grond van de Pensioenwet verplicht hun zorgplicht op bepaalde wijze te vervullen bij een regeling waarbij de deelnemer zelf een pensioenkapitaal opbouwt en een (beperkte) vrijheid heeft om de beleggingen te bepalen. Het doel hiervan is dat u als deelnemer in staat bent om een weloverwogen beleggingskeuze te maken en u zo veel mogelijk te beschermen tegen het nemen van verkeerde beleggingsbeslissingen. Zorgplichtmodule Onderdeel van de site van Mijn Pensioen is de Zorgplichtmodule. In deze module wordt u in een aantal stappen geïnformeerd over wat beleggen voor uw pensioen inhoudt, welke risico s u loopt en hoe u een beleggingsportefeuille opbouwt die aansluit bij uw risicoprofiel. Elke stap wordt afgesloten met een vrijwillige toets. Daar kunt u uw opgedane kennis testen. De toets is niet verplicht om de Zorgplichtmodule af te ronden. Heeft u na het doorlopen van de Zorgplichtmodule gekozen voor een bepaalde wijze van beleggen, dan ondersteunt de module u bij het regelmatig controleren van uw risicoprofiel en uw wijze van beleggen. Is uw risicoprofiel verouderd of sluiten uw beleggingen niet meer aan bij de adviesmix, passend bij uw risicoprofiel en uw beleggingshorizon, dan krijgt u een waarschuwingsmelding. U kunt dan via de Zorgplichtmodule actie ondernemen. 2 ING INVESTMENT MANAGEMENT

3 Pensioenopbouw op maat Het belang van uw pensioen Pensioen is een verzamelnaam voor het inkomen dat u ontvangt, nadat u bent gestopt met werken bij het bereiken van de door u gekozen pensioenleeftijd. Voor een deel bouwt u pensioen zelf op via uw werkgever en daarnaast ontvangt u een AOW van de overheid. Wellicht heeft u ook nog eigen middelen. In Nederland kunnen werknemers via verschillende systemen pensioen opbouwen via hun werkgever: een uitkeringsovereenkomst of een premieovereenkomst. Bij het Pensioenfonds TNO vindt de pensioenopbouw via een uitkeringsovereenkomst, de middelloonregeling plaats. Dit betekent dat het pensioen wordt afgeleid van het gemiddeld verdiende salaris gedurende de gehele deelneming. Ieder jaar wordt een stuk pensioen opgebouwd over het in dat jaar verdiende salaris, rekening houdend met de geldende franchise. De middelloonregeling geldt voor het fonds vanaf 1 juli De regeling Extra Pensioen valt onder een premieovereenkomst. Bij deze premieovereenkomst bepaal je zelf welke premie op je salaris wordt ingehouden en door de werkgever afgedragen aan de pensioenuitvoerder (let op: de premie is gebaseerd op een staffel en is daarmee gemaximeerd). Omdat het beschikbare geld wordt belegd of gespaard, is de opbrengst niet altijd zeker. Over deze laatste regeling gaat deze brochure. Kapitaalopbouw via Extra Pensioen De pensioenopbouw vindt plaats door premieafdracht. Deze premies worden belegd bij ING IM. Op het moment dat u met pensioen gaat, wordt met het opgebouwde pensioenkapitaal een levenslang ouderdomspensioen aangekocht bij het Pensioenfonds TNO of bij een eventuele andere pensioenverzekeraar via de wettelijke toegestane aankoopmogelijkheden bij een andere pensioenverzekeraar. De hoogte van dit pensioen is onder andere afhankelijk van het aantal jaren dat u premie betaalt, de hoogte van de ingelegde premie, het rendement dat behaald is op de beleggingen (als er wordt belegd) en de vigerende actuariële tarieven waarmee het pensioenkapitaal wordt omgezet in een pensioenuitkering. Wat betekent beleggen voor uw pensioen? Wanneer uw vermogen groeit, is er sprake van vermogensvorming. De bekendste manier van vermogensvorming is sparen. U ontvangt dan rente. Maar u kunt ook beleggen. Het rendement op beleggingen kan wisselen door koerswinsten of -verliezen. U bouwt vermogen op wanneer de waarde van uw beleggingen stijgt. In beginsel kan beleggen op de langere termijn meer opleveren dan sparen. Maar u loopt ook meer risico met beleggen. De waarde van uw beleggingen kan dus ook dalen. Het resultaat is afhankelijk van de marktomstandigheden en het economische klimaat. Via Mijn Pensioen belegt u in beleggingsfondsen Binnen Mijn Pensioen zijn er verschillende soorten beleggingsfondsen: Aandelenfondsen: beleggingsfondsen die beleggen in aandelen. Obligatiefondsen: beleggingsfondsen die beleggen in obligaties. Dit zijn leningen aan bijvoorbeeld bedrijven of overheden. Vastgoedfondsen: beleggingsfondsen die beleggen in vastgoed of vastgoedaandelen. Geldmarktfondsen: beleggingsfondsen die beleggen in de geldmarkt. Deze fondsen benaderen wat betreft hun karakter spaarproducten. Mixfondsen: beleggingsfondsen die een combinatie van verschillende categorieën bevatten. In een beleggingsfonds zitten dan bijvoorbeeld zowel aandelen als obligaties. Hierna lichten we de twee belangrijkste beleggingscategorieën toe. 3 ING INVESTMENT MANAGEMENT

4 Beleggen in aandelen Wanneer u belegt in aandelen via een aandelenfonds, bent u zogezegd voor een deel eigenaar van verschillende ondernemingen. U deelt ook mee in de eventuele winst of verlies van een afzonderlijk aandeel. De waarde van een aandeel in een aandelenfonds hangt samen met de bedrijfsresultaten en de toekomstverwachtingen van het bedrijf. Het voordeel van beleggen in een aandelenfonds boven beleggen in afzonderlijke aandelen is dat u een grotere spreiding heeft waardoor het beleggingsrisico ook meer gespreid is. Rendement op aandelen Als aandeelhouder kunt u op twee manieren rendement behalen op uw aandelen: Dividendrendement: u krijgt een deel van de eventuele winst, het dividend, uitgekeerd. Ook kan het dividend worden omgezet in nieuwe aandelen. Koersrendement: als een onderneming goed presteert, kan de koers van het aandeel stijgen. Andersom kan ook: de koers van een aandeel kan dalen, waardoor uw aandelen minder waard worden. De koers is onder andere afhankelijk van de ontwikkelingen op de beurs, de marktrente en valutakoersen. De koers van een aandelenfonds is de gewogen som van de onderliggende aandelenkoersen. Risico s van aandelen Doordat de koers van een aandeel door veel factoren wordt beïnvloed, kan de koers zeer sterk schommelen. In het verleden zijn er regelmatig periodes geweest waarin de koersen van aandelen daalden en beleggers een negatief rendement behaalden op hun inleg. Als u rechtstreeks belegt in aandelen bent u mede-eigenaar van een onderneming. U kunt bij een eventueel faillissement van de onderneming uw gehele inleg kwijt zijn. Door te beleggen in een aandelenfonds, spreidt u uw bezittingen en vermindert u dit risico. Beleggen in obligaties Beleggen in obligaties betekent dat u geld uitleent aan een onderneming of overheid. In ruil voor de lening krijgt u een rentevergoeding. Obligaties hebben over het algemeen een vaste looptijd. Na afloop van deze looptijd, ontvangt u de inleg in principe terug. Via een obligatiefonds belegt u in meerdere (soorten) obligaties tegelijk. Het voordeel van beleggen in een obligatiefonds boven beleggen in afzonderlijke obligaties is dat een fondsbeheerder een gebalanceerd pakket obligaties voor u samenstelt en het risico dat de lening niet wordt afgelost door de spreiding vermindert. U hebt ook geen zorg over aflopende obligaties, de fondsmanager zorgt dat de inleg altijd belegd is. Rendement op obligaties Met obligaties kunt u op twee manieren rendement halen: Rente: u ontvangt een rentevergoeding (couponrente). De hoogte van de rente op een obligatie is onder andere afhankelijk van de uitgevende instelling. Geld lenen aan de overheid is over het algemeen minder riskant dan aan bijvoorbeeld een bedrijf. Hoe risicovoller de lening is, hoe hoger de rentevergoeding. De rente wordt bij een obligatiefonds meestal omgezet in nieuwe obligaties, waardoor de koers stijgt. Koersrendement: de koers van een obligatie kan schommelen en is afhankelijk van onder andere de ontwikkeling van de marktrente, de kredietwaardigheid van de partij waaraan u uitleent en van vraag en aanbod van beleggers. Risico s van obligaties Over het algemeen loopt u met obligaties minder risico dan met aandelen. Maar beleggen in obligaties is zeker niet zonder risico s. Het grootste risico van beleggen in obligaties is dat de overheid of het bedrijf dat de obligatie heeft uitgegeven de rente niet kan betalen of de lening niet kan aflossen. In dat laatste geval krijgt u uw uitgeleende geld dus niet terug. 4 ING INVESTMENT MANAGEMENT

5 Opbouw kapitaal voor Extra Pensioen via Mijn Pensioen Mijn Pensioen van ING IM is een eigentijdse pensioenoplossing waarbij uw premies worden belegd in beleggingsfondsen. Omdat niet iedereen hetzelfde is, biedt Mijn Pensioen keuze uit verschillende beleggingsconcepten: LifeCycle Mix: u laat uw beleggingsportefeuille beheren door de professionals van ING IM; Eigen Verdeling: uw portefeuille wordt samengesteld aan de hand van uw eigen verdeelsleutel binnen het aanbod van beleggingsfondsen; Vrije Keus: u belegt uw premies zelf, precies zoals u dat wilt binnen het aanbod van beleggingsfondsen; Naast beleggen kunt u ook sparen. 5 ING INVESTMENT MANAGEMENT

6 LifeCycle Mix: opbouw van kapitaal door experts Niet iedereen is even bekend of ervaren met beleggen. Bovendien kan zelf beleggen aardig wat tijd kosten. Daarom bieden wij u een eenvoudige totaaloplossing aan: LifeCycle Mix. Hiermee laat u het beheer van uw beleggingsportefeuille over aan de vermogensbeheerders van ING IM. Zij beleggen uw ingelegde premies in een gespreide fondsenportefeuille. De portefeuille past in principe bij uw persoonlijk risicoprofiel, uw leeftijd en uw pensioendatum. Komt uw pensioendatum dichterbij, dan wordt er automatisch minder risicovol voor u belegd. Oplossing op maat Met LifeCycle Mix wordt u een passende beleggingsoplossing geboden. Er zijn verschillende niveaus van risico. Daarom zijn er drie varianten: LifeCycle Mix Defensief; LifeCycle Mix Neutraal; LifeCycle Mix Offensief. 100% 90% 80% 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% Defensief 0% 100% % 80% 70% 100% 60% 90% 50% 80% 40% 70% 30% 60% 20% 50% 10% 40% 0% 30% % 10% 0% % 90% Offensief 80% 70% 100% 60% 90% 50% 80% 40% 70% 30% 60% 20% 50% 10% 40% 30% % 10% 0% % 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Neutraal 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% Black Rock Institutional Euro Liquidity Fund 10% BlackRock Euro Core Bond Fund 0% BlackRock Emerging Markets World Index 8 1 Sub BlackRock Developed World Index Sub Bron: ING IM 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 6 ING INVESTMENT MANAGEMENT 0%

7 Deze varianten komen overeen met uw persoonlijk risicoprofiel. Dit profiel stellen wij vast aan de hand van een door u ingevulde vragenlijst. Daarbij kijken we onder meer naar uw risicohouding, uw financiële situatie en uw ervaring met beleggen. Let op: Uw risicoprofiel kan veranderen, bijvoorbeeld door een wijziging in uw persoonlijke situatie. Daarom raden wij u aan de online vragenlijst geregeld opnieuw in te vullen om te toetsen of uw risicoprofiel nog bij u past. Het vastgestelde risicoprofiel geeft aan welke variant van LifeCycle Mix het beste bij u past. Indien de vragenlijst niet is ingevuld, beleggen wij uw premie automatisch volgens LifeCycle Mix Defensief, de LifeCycle Mix met het laagste risicoprofiel. Geleidelijk minder risicovol beleggen Welke variant van LifeCycle Mix u ook kiest, naarmate uw pensioendatum dichterbij komt, wordt er minder risicovol voor u belegd door de samenstelling van uw portefeuille aan te passen. Bij een looptijd van (meer dan) 30 jaar wordt er belegd in aandelen- en obligatiefondsen. Hoe korter de resterende looptijd, hoe meer aandelenfondsen in uw portefeuille vervangen worden door beleggingen met minder risico. Dit gebeurt door meer in obligatiefondsen te beleggen. Het principe van LifeCycle Mix wordt geïllustreerd in de hiernaast vereenvoudigde weergave. Zorgvuldig onderhoud Kiest u voor LifeCycle Mix, dan zorgt ING IM voor een zorgvuldig onderhoud van uw kapitaal voor uw pensioenopbouw. Het model voor de optimale portefeuillemix wordt 1x per jaar geëvalueerd en aangepast indien noodzakelijk. Twee keer per jaar wordt uw portefeuille met een rebalance in lijn gebracht zodat uw beleggingsrisico op het gewenste niveau blijft. De voordelen op een rij Uw beleggingsportefeuille wordt beheerd door de professionals van ING IM; De LifeCycle Mix houdt rekening met uw risicoprofiel, leeftijd en pensioendatum; Onderhoud LifeCycle Mix: jaarlijkse evaluatie en twee keer per jaar rebalance. 7 ING INVESTMENT MANAGEMENT

8 Zelf beleggen Wilt u zelf beleggen voor uw pensioen, dan kunt u kiezen tussen: 1. Eigen Verdeling 2. Vrije Keus. Als u zelf uw portefeuille samenstelt binnen het aanbod van beleggingsfondsen, dan is het belangrijk dat uw beleggingen passen bij uw risicoprofiel. Dit profiel stellen wij vast aan de hand van een door u ingevulde online vragenlijst. Uw risicoprofiel kan defensief, neutraal of offensief zijn, afhankelijk van hoeveel risico u kunt en wilt nemen om uw doelen te bereiken. Uw risicoprofiel en de tijd tot uw pensioendatum (beleggingshorizon) bepalen vervolgens de adviesverdeling van uw beleggingen over aandelenfondsen, obligatiefondsen en/of geldmarktfondsen. U wordt bij zelf beleggen sterk aangeraden om uw portefeuille samen te stellen op basis van uw risicoprofiel en uw beleggingshorizon. Het kan zijn dat uw portefeuille daar tijdelijk van afwijkt. Daarom adviseren wij u om uw portefeuille regelmatig in lijn te brengen met uw risicoprofiel en de daarbij horende fondsenverdeling. Ook uw risicoprofiel kan veranderen, bijvoorbeeld door een wijziging in uw persoonlijke situatie. Vul daarom de online vragenlijst geregeld opnieuw in om te toetsen of uw risicoprofiel nog bij u past. Is uw risicoprofiel gewijzigd, breng dan uw portefeuille weer in lijn met uw nieuwe profiel en de bijpassende fondsenverdeling. Eigen Verdeling: controle en gemak Met het concept Eigen Verdeling kiest u ervoor om zelf te beleggen voor uw pensioen. Dat doet u via een verdeelsleutel die u zelf bepaalt. Dat wil zeggen dat u percentages toekent aan de beleggingsfondsen waarin u wilt beleggen. Met uw ingelegde premies worden automatisch beleggingsfondsen gekocht volgens de door u gekozen verdeelsleutel. Na een wijziging van de door u gekozen verdeelsleutel worden de premies die daarna worden ingelegd automatisch volgens deze nieuwe verdeelsleutel in de beleggingsfondsen belegd. Met de portefeuilleanalyse op de website ziet u in één oogopslag of uw portefeuilleresultaten niet teveel afwijken van uw verdeelsleutel. U kunt uw portefeuille eenvoudig weer in lijn brengen met uw verdeelsleutel of aanpassen aan een nieuwe verdeelsleutel. Als u uw verdeelsleutel wijzigt, dan kunt u ervoor kiezen om uw al bestaande portefeuille eveneens daarmee in lijn te brengen. Wij doen u dan een voorstel voor de aan- en verkopen van de orders die daarvoor nodig zijn. 8 ING INVESTMENT MANAGEMENT

9 Vrije Keus: uw eigen keuzes, uw eigen verantwoordelijkheid Met Vrije Keus belegt u geheel zelf voor uw pensioen. U doet dit door het aan- en verkopen van deelnemingsrechten in beleggingsfondsen binnen het aanbod. U bepaalt uw eigen keuze waarbij u vrij kunt kiezen uit de aangeboden beleggingsfondsen. U let zelf op een goede spreiding, houdt het risico in de gaten en zorgt er zelf voor dat dit afneemt naarmate uw pensioendatum nadert. Uw premies worden niet automatisch voor u belegd. U ontvangt een zodra de premie door uw werkgever is gestort, waarna u zelf de aan- en verkoopopdrachten dient op te geven. Sparen Naast beleggen kunt u bij Mijn Pensioen ook sparen. U loopt dan geen direct beleggingsrisico, maar u moet er wel rekening mee houden dat uw rendement en daarmee uw pensioenkapitaal lager kan uitvallen dan met beleggen en dat u daarom uw pensioendoel niet bereikt. Kiest u voor sparen, dan ontvangt u een variabele rente. Het actuele rentepercentage kunt u vinden op Uiteraard kunt u er op elk moment voor kiezen om zelf te gaan beleggen volgens Eigen Verdeling of Vrije Keus als dit binnen uw risicoprofiel past of u kunt alsnog kiezen voor één van de LifeCycle mixen die bij uw risicoprofiel past. 9 ING INVESTMENT MANAGEMENT

10 Gebruik van de site van Mijn Pensioen Met uw gebruikersnaam en wachtwoord heeft u via de site van Mijn Pensioen online eenvoudig toegang tot alle informatie over uw pensioenbeleggingen. Wordt er voor u belegd, dan kunt u online uw portefeuille raadplegen. Als u zelf belegt, dan kunt u ook online deelnemingsrechten in fondsen kopen en verkopen. U bent via de site van Mijn Pensioen dus altijd op de hoogte van de opbouw van uw kapitaal voor uw pensioen. Daarnaast sturen wij u elk jaar per post of per een overzicht van de waarde en ontwikkeling van uw persoonlijke pensioenrekening. Elke pagina op de site geeft een duidelijke toelichting over wat u ziet en wat u kunt of moet doen. De uitleg vindt u op de pagina zelf of door in de pagina op het vraagteken te klikken. Met het menu links navigeert u door de site. 10 ING INVESTMENT MANAGEMENT

11 Waar meldt u zich aan? TNO-ers melden zich aan via FLEX-direct, het arbeidsvoorwaardensysteem van TNO. Degenen in dienst van een andere aangesloten werkgever kunnen zich aanmelden via hun HR-afdeling of salarisadministratie. U geeft aan welke periodieke en/of eenmalige premie u wilt inleggen. Het is mogelijk de premie (maandelijks) te laten fluctueren. De premie kunt u bijvoorbeeld financieren met uw vakantietoeslag en/of 13e maand. Het is niet verplicht om continu deel te nemen aan deze regeling. Deelnemen kan op ieder moment. Ingelegde premies kunnen tussentijds niet worden opgenomen. Let op De premie wordt ingehouden op uw brutoloon. Daardoor wordt in eerste instantie loonbelasting uitgespaard. Wel wordt de toekomstige pensioenuitkering als inkomen belast. Als u uit dienst treedt De regeling Extra Pensioen is per 1 januari 2012 ingevoerd om u de mogelijkheid te bieden naast de reguliere pensioenregeling een Extra Pensioen op te bouwen. Graag maken wij u ten aanzien van deze regeling attent op de volgende aspecten die nu of in de toekomst eventueel aan de orde kunnen komen, zodat u weet wat er in die gevallen van toepassing is. 1. Uitdiensttreding Met waardeoverdracht Bij een eventuele uitdiensttreding met waardeoverdracht worden de beleggingen verkocht en de rekening voor het Extra Pensioen (en overigens het eventuele TOP-kapitaal dat u in de TOP-regeling hebt opgebouwd) gesloten binnen vijf werkdagen na ontvangst van uw akkoordverklaring voor de waardeoverdracht. Het beschikbare kapitaal wordt vervolgens overgedragen aan de nieuwe pensioenuitvoerder. Waardeoverdracht is mogelijk wanneer de dekkingsgraad van de betrokken pensioen uitvoerders 100% of meer is. Omdat dit nu bij vele pensioenfondsen niet het geval is, kunnen de wachttijden bij waardeoverdracht fors oplopen. Waardeoverdracht is in deze gevallen weer mogelijk als beide betrokken pensioenuitvoerders (de oude en de nieuwe) een dekkingsgraad van 100% hebben bereikt. Mocht in de toekomst een procedure voor waardeoverdracht daadwerkelijk aan de orde zijn, dan geven wij u in overweging om tijdens die procedure voor uzelf na te gaan of de beleggingsrisico s in dat geval in lijn zijn met uw persoonlijk beleggingsprofiel ofwel uw verwachtingen op (korte) termijn. U kunt zelf de beleggingen tussentijds aanpassen om, als u dat wenst, daarmee eventuele ongewenste beleggingsrisico s te beperken. Ook kunt u eventueel in plaats van beleggingen kiezen voor een renterekening. Zonder waardeoverdracht Heeft het pensioenfonds binnen 6 maanden na de eventuele datum van uitdiensttreding geen verzoek tot waardeoverdracht van u ontvangen, dan worden de beleggingen door het fonds verkocht en de rekening voor het Extra kapitaal gesloten binnen vijf werkdagen daaropvolgend. Het beschikbare kapitaal wordt vervolgens omgezet in Extra ouderdomspensioen gecombineerd met 70% partnerpensioen. De eventuele rekening voor het TOP-kapitaal op basis van de TOP-regeling blijft echter bestaan tot de ingangsdatum van het tijdelijk dan wel levenslange ouderdoms pensioen. Dit laatste omdat de TOP-regeling, waarin het betreffende TOP-kapitaal is opgebouwd, een verplichte regeling betrof waarbij een werkgeversbijdrage van toepassing was. Dit valt om deze redenen onder een ander wettelijk regiem. 11 ING INVESTMENT MANAGEMENT

12 2. Pensionering Indien er bij ingang van uw ouderdomspensioen een kapitaal staat op de rekening voor het Extra Pensioen worden de beleggingen door het fonds verkocht en wordt deze rekening gesloten op de eerste werkdag van de maand waarin het pensioen ingaat. Het beschikbare kapitaal wordt vervolgens omgezet in pensioen. Dit zal normaliter het geval zijn als u tot uw pensioen bij de werkgever blijft doorwerken en deel hebt genomen aan de regeling Extra Pensioen. Met het beschikbare kapitaal op de pensioendatum kan onder de huidige regelgeving ook bij andere pensioeninstanties pensioen worden aangekocht zolang het kapitaal maar onder de werkingssfeer van de pensioenwet blijft. U wordt over deze mogelijkheid ruim voor de ingangsdatum van het pensioen ingelicht. 3. Overlijden Bij een eventueel overlijden worden de beleggingen door het fonds eveneens verkocht en wordt de rekening voor het Extra Pensioen gesloten op de eerste werkdag van de maand volgend op de datum van overlijden. Het beschikbare kapitaal wordt vervolgens omgezet in een aanvulling op het pensioen voor uw eventuele partner. Indien er geen partner aanwezig is op het moment van overlijden vervalt het opgebouwde kapitaal aan het pensioenfonds, behalve als er nog kinderen zijn die de leeftijd van 21 jaar nog niet hebben bereikt. Uw eventuele partner kan onder de huidige regelgeving met het beschikbare kapitaal pensioen aankopen bij andere pensioeninstanties. Op het moment van uw overlijden wordt uw eventuele partner hierover door het pensioenfonds ingelicht. 4. Verevening Bij een eventuele echtscheiding of een scheiding van tafel en bed kan een deelnemer of zijn ex partner een verzoek indienen met het formulier Mededeling van scheiding in verband met de verdeling van ouderdomspensioen voor verevening van het opgebouwde kapitaal. Het formulier moet door u binnen 2 jaar na de scheiding worden ingediend. Het kapitaal zal uiterlijk binnen 1 maand maar voor de eerst volgende eventuele inleg van pensioenpremie worden gesplitst. Beide partijen worden over de verdeling van het kapitaal ingelicht. Hetgeen hiervoor is beschreven onder het kopje pensionering en overlijden is op overeenkomstige wijze van toepassing op een eventueel TOP-kapitaal, als u in het verleden aan de TOP-regeling hebt deelgenomen. Kosten Er worden geen aparte transactiekosten in rekening gebracht voor het aan- en verkopen van beleggingsfondsen, dan wel aanpassingen in de beleggingsmixen. Wel zijn bij een aantal beleggingsfondsen zogenaamde in- en uitstapkosten van toepassing bij aan- en verkopen ter bescherming van de andere beleggers in deze fondsen. Deze in- en uitstapkosten kunnen variëren. Daarnaast wordt jaarlijks een bedrag van 5,- (exclusief BTW) aan administratiekosten in rekening gebracht voor nieuw te openen rekeningnummers. De nieuwe LifeCycle Mixen bestaan sinds 1 januari 2012 uit de hierna vermelde beleggingsfondsen. De lopende kosten van de LifeCycle Mixen, inclusief de managementfee, bedragen gemiddeld 0,30% van het belegd vermogen. Deze lopende kosten zijn in de koersen verwerkt. Daarnaast betaalt u nog 0,32% algemene beheerkosten aan ING IM en 0,08% administratiekosten aan het pensioenfonds. 12 ING INVESTMENT MANAGEMENT

13 Hoe worden de kosten geïnd? Als deelnemer aan de TOP-regeling en de regeling Extra Pensioen betaalt u sinds 1 januari 2012 een bijdrage in de jaarlijkse administratiekosten van het pensioenfonds voor deze regelingen. De bijdrage is 0,08% over het belegd vermogen per jaar. ING IM onttrekt per kwartaal achteraf 0,02% aan uw beleggingsrekening door de verkoop van participaties. De algemene beheerkosten van ING IM bedragen 0,32% over het belegd vermogen per jaar. ING IM onttrekt per kwartaal achteraf 0,08% aan uw beleggingsrekening door de verkoop van participaties. Bij het innen van de kosten over het betreffende kwartaal ziet u op de website van Mijn Pensioen in uw transactieoverzicht dat een order is opgegeven voor de afrekening van genoemde kosten. Als u heeft gekozen voor Vrije Keus, dan krijgt u ook via de een melding van de orderopgave. Het is in dat geval niet de bedoeling dat u de order annuleert. De kosten worden geïnd van het deel van uw kapitaal waar u mee belegt. Houdt u een deel van uw kapitaal aan in cash, dan wordt dit deel momenteel nog niet aangesproken voor het innen van de kosten. In de loop van 2013 zal dit wel mogelijk worden. 13 ING INVESTMENT MANAGEMENT

14 Tot slot heeft ING IM de afspraak met het pensioenfonds dat eventuele door ING IM ontvangen distributievergoedingen aan u worden doorgegeven. Distributievergoedingen zijn vergoedingen die ING IM ontvangt van een aanbieder van beleggingsfondsen voor het opnemen van een specifiek fonds in het assortiment. Eventueel ontvangen distributievergoedingen worden per kwartaal verrekend met de te incasseren algemene beheervergoeding van 0,32% op jaarbasis. Hierdoor bestaat de mogelijkheid dat er bij u geen kosten in rekening worden gebracht, maar er een uitkering plaatsvindt van het restant van deze vergoeding. Dividendbelasting Over het uitgekeerde dividend wordt dividendbelasting ingehouden. Deze dividendbelasting wordt door het pensioenfonds teruggevraagd en na aftrek van gemaakte kosten wederom aan u teruggestort. Meer informatie? Meer en actuele informatie over de BlackRock fondsen vindt u op de website van Mijn Pensioen ( de website van BlackRock ( en op de website van Stichting Pensioenfonds TNO ( Door Pensioenfonds TNO voor u geselecteerde beleggingsfondsen Het Pensioenfonds TNO heeft op zorgvuldige wijze een aantal beleggingsfondsen voor u geselecteerd. Daarbij is gestreefd naar een evenredige verdeling over categorieën en sectoren, zodat een goed gespreide en solide portefeuille kan worden samengesteld. De LifeCycle Mix fondsen BlackRock Developed World Index Fund BlackRock Emerging Markets World Index Fund BlackRock Euro Core Bond Fund Black Rock Institutional Euro Liquidity Fund (aandelen) (aandelen) (obligaties) (geldmarkt) Eigen Verdeling of Vrije Keus Als u zelf uw portefeuille samenstelt volgens Eigen Verdeling of Vrije Keus, dan kunt u naast de bovengenoemde LifeCycle fondsen ook kiezen uit de volgende beleggingsfondsen. De in de tabel vermelde percentages kunnen door de fondsmanager gewijzigd worden. U wordt aanbevolen om voordat u in een fonds belegt, altijd de financiële bijsluiter en/of het prospectus te raadplegen. 14 ING INVESTMENT MANAGEMENT

15 Aandelen Fonds Isincode Life Cycle Mix Valuta Dividend uitkerend? Management fee Lopende kosten incl. managementfee In- en uitstapvergoeding Global Core BlackRock Developed World Index Fund IE00B62WCL09 Ja Euro Nee 0,06% 0,07% 0,15% Aberdeen Global World Equity LU Nee Euro Nee 1,50% 1,90% - ING Global Fund NL Nee Euro Ja 1,20% 1,23% 0,15% JPMF Global Dynamic LU Nee Euro Nee 1,50% 1,90% - Global Growth ING Global Opportunities Fund NL Nee Euro Ja 1,20% 1,28% 0,15% Franklin Global Growth LU Nee Euro Nee 1,50% 2,00% - JPMorgan Eur Strat Growth Acc LU Nee Euro Nee 1,50% 1,90% - Rolinco NL Nee Euro Nee 0,80% 0,95% ING L Global Opportunities LU Nee Euro Nee 1,50% 1,86% - Global Value ING Hoog Dividend Aandelen Fonds NL Nee Euro Ja 1,40% 1,46% 0,15% ING L Europe High Dividend LU Nee Euro Nee 1,50% 1,86% - DWS Global Value LU Nee Euro Nee 1,45% 1,45% - JPMorgan Eur Strat Value Acc LU Nee Euro Nee 1,50% 1,90% - Global Sustainable / SRI ING Duurzaam Aandelen Fonds NL Nee Euro Ja 1,40% 1,50% 0,15% ASN Aandelen Fonds NL Nee Euro Ja 1,25% 1,25% 0,15% Europe Core ING Europe Fonds NL Nee Euro Ja 1,20% 1,27% 0,15% JPMorgan Europe Equity LU Nee Euro Nee 1,50% 1,90% - Europe Small Caps ING European Small Caps Fund NL Nee Euro Ja 1,40% 1,53% 0,15% Threadneedle Pan European Small Companies GB00B0PHJS66 Nee Euro Nee 1,50% 1,69% AXA WF European Sm.Caps LU Nee Euro Nee 1,75% 1,91% - US Core ING North America Fund NL Nee Euro Ja 1,20% 1,26% 0,10% Global Emerging Markets BlackRock Emerging Markets Equity Fund IE00B3D07F16 Ja Euro Nee 0,25% 0,32% 0,40% Core ING (L) Invest Emerging Markets LU Nee Euro Nee 1,50% 1,96% - Robeco Emerging Markets Equities LU Nee Euro Nee 1,50% 1,74% - Pacific/Asia ex Japan Core ING Far East Fund NL Nee Euro Ja 1,20% 1,30% Threadneedle Asia Growth GB00B0WGVL36 Nee Euro Nee 1,50% 1,73% - Bonds Global High Yield ING Hoog Dividend Obligatie Fd NL Nee Euro Ja 1,20% 1,29% 0,30% JPMorgan Global High Yield Bnd LU Nee Euro Nee 0,85% 1,25% - Global EMD ING (L) Renta Fund Emerging Markets Debt HC LU Nee Euro Nee 1,20% 1,60% - ING (L) Renta Fund Emerging Markets Debt LC LU Nee Euro Nee 1,00% 1,40% - Global Medium Term ING Global Obligatie Fonds NL Nee Euro Ja 0,75% 0,92% 0,10% Templeton Global Bond LU Nee Euro Nee 0,75% 1,46% - Euro Short Term BlackRock Euro Short Duration LU Nee Euro Nee 0,75% 0,79% - Euro Medium Term BlackRock Euro Bond Fund LU Ja Euro Nee 0,16% 0,38% - ING First Class Obligatie Fonds NL Nee Euro Ja 0,85% 0,90% 0,15% Morgan Stanley Euro Corp LU Nee Euro Nee 0,80% 1,16% - Axa WF Euro 5-7 LU Nee Euro Nee 0,60% 0,80% - ING Euro Obligatie Fonds NL Nee Euro Ja 0,75% 0,87% 0,10% Euro Long Term ING (L) Renta Fund Euro Long Duration LU Nee Euro Nee 0,65% 0,90% - Axa WF Euro 7-10 LU Nee Euro Nee 0,60% 0,72% - BNP Paribas L1 Euro Long Term LU Nee Euro Nee 0,70% 1,00% - Euro Inflation Linked ING (L) Renta Fund Euro Inflation Linked LU Nee Euro Nee 0,65% 0,90% - Axa WF Euro Inflation Bonds LU Nee Euro Nee 0,50% 0,60% - Money market BlackRock Institutional Euro Liquidity Fund IE Ja Euro Nee 0,20% 0,20% - ING L Renta Cash Euro LU Nee Euro Nee 0,20% 0,39% - Real Estate Global Real Estate ING Global Real Estate Fund NL Nee Euro Ja 1,20% 1,28% 0,15% Schroder ISF Global Property Securities LU Nee Euro Nee 1,50% 2,03% - Commodities BlackRock World Gold LU Nee Euro Nee 1,75% 2,07% - BlackRock World Mining LU Nee Euro Nee 1,75% 2,07% - ING Basic Materials Fund NL Nee Euro Ja 1,40% 1,49% 0,30% Overzicht per 02/10/ ING INVESTMENT MANAGEMENT

16 De LifeCycle Mix fondsen van vermogensbeheerder BlackRock 1. Beleggingsfonds BlackRock Developed World Index in euro s Dit fonds belegt passief in de MSCI Developed World Index in euro s. Het doel van het beleggingsfonds is het zo goed mogelijk volgen van deze index tegen zo laag mogelijke kosten. In deze index zijn circa 1600 van de belangrijkste aandelen opgenomen van landen als de Verenigde Staten, Engeland, Japan, Canada, Frankrijk, Duitsland, Australië en een aantal overige landen. Doordat in vele landen en ondernemingen wordt belegd vindt er een goede spreiding plaats over diverse sectoren. Rendement en risico Het doel van het fonds is een rendement te behalen in euro s dat gelijk is aan de benchmark. Dit is sinds de start van het eurofonds in mei 2010 ook gelukt. Het gemiddelde rendement per jaar van het fonds is 0,9% 1. Beleggen in een wereldwijde aandelenindex voor ontwikkelde landen is risicovol. De beweeglijkheid is groot. Dit fonds heeft een beweeglijkheid van ca. 11% 1 per jaar. Een verlies van 22% per jaar of meer is daardoor mogelijk. Developed World Equity Performance (in Euro) 115,00 110,00 105,00 100,00 95,00 90,00 85, Koers funds Koers benchmark Bron: BlackRock 235,00 Kosten 215,00 De totale kosten voor dit fonds bedragen ca. 0,07% per jaar. 195,00 175,00 1 Bron BlackRock (tot en met oktober 2011) 155,00 135,00 115,00 95,00 16 ING INVESTMENT MANAGEMENT 75,00

17 2. Beleggingsfonds BlackRock Emerging Markets in euro s Dit fonds belegt passief in de MSCI index Opkomende markten. Passief betekent dat de index zo nauwkeurig mogelijk wordt gevolgd. De kosten van een passief beleggingsfonds zijn vaak een stuk 115,00 lager dan bij een actief beleggingsfonds waarbij door middel van actief beleid getracht wordt een beter resultaat te behalen dan de overeengekomen index. In deze index zijn circa 730 van 110,00 de belangrijkste aandelen opgenomen van landen als China, Brazilië, Zuid Korea, Taiwan, Zuid Afrika, India, Rusland, Mexico, Maleisië, Indonesië en enkele overige landen. Doordat 105,00 in vele landen en ondernemingen wordt belegd, vindt er een goede spreiding plaats over diverse sectoren. 100,00 Rendement en risico Het doel 95,00 van het fonds is een rendement te behalen in euro s dat gelijk is aan de benchmark. Sinds de start van het eurofonds in maart 2009 is een iets hoger rendement behaald dan de benchmark. 90,00 Het gemiddelde rendement van het fonds sinds maart 2009 bedraagt 23,9% 2 per jaar. 85,00 Beleggen in een wereldwijde aandelenindex voor opkomende landen kent een hoog risico. Dit vertaalt zich in een hoge beweeglijkheid van de koersen van aandelen. Dit fonds heeft een beweeglijkheid van ca. 19% per jaar. Dit betekent dat onder normale omstandigheden er een 5% kans Koers is dat funds een waardeverlies wordt geleden dat groter is dan 38% in enig jaar. Koers benchmark Emerging Markets Equity Performance (in Euro) 235,00 215,00 195,00 175,00 155,00 135,00 115,00 95,00 75, Koers funds Koers benchmark Bron: BlackRock 130,00 Kosten 125,00 De totale kosten voor dit fonds zijn circa 0,32% per jaar. 120,00 115,00 2 Bron BlackRock (tot en met oktober 2011) 110,00 105,00 100,00 95,00 17 ING INVESTMENT MANAGEMENT 90,00

18 100,00 85, Opbouw 95,00 kapitaal voor Extra Pensioen via Mijn Pensioen 90, Koers funds Koers benchmark 3. Beleggingsfonds BlackRock Euro Bond Fund Dit fonds 235,00 belegt voornamelijk in staatsobligaties uitgegeven in euro s. Beleggingen in obligaties van aan de overheid gerelateerde instanties, bedrijfsobligaties en andere soorten 215,00 soms risicovollere obligaties is mogelijk voor maximaal 20% van de portefeuille. Beleggingen in niet 195,00 euro obligaties zijn toegestaan voor maximaal 30%. Minimaal 80% van alle obligaties moet een kredietkwaliteit hebben die voldoet aan investment grade. De gemiddelde 175,00 kredietkwaliteit per september 2011 was hoog doordat 94,6% is belegd in investment grade waarvan 155,00 51,2% de hoogste (AAA) kredietwaardigheid heeft. 135,00 Rendement en risico Het doel 115,00 van het fonds is een rendement in euro s te behalen dat hoger is dan dat van de benchmark 95,00 die bestaat uit de Barclay Capital Euro Aggregate 500 mln + index. Het fonds is gestart in In de beginjaren is een lagere performance behaald dan de benchmark. Over 75,00 de afgelopen 3 jaar heeft het fonds beter gepresteerd dan de benchmark met een rendement van 6,2% per jaar (benchmark 5,3% per jaar). Over de afgelopen vijf jaar heeft het fonds 4,0% rendement per jaar gemaakt (benchmark 3,7%). Beleggen in obligaties brengt risico s met zich mee. De beweeglijkheid van het fonds is 3,8% Koers funds per jaar. Een verlies van 7,6% of meer per jaar is daardoor mogelijk. Koers benchmark BGF Euro Bond Performance 130,00 125,00 120,00 115,00 110,00 105,00 100,00 95,00 90,00 jan-07 mei-07 sep-07 jan-08 mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep-11 Koers funds Koers benchmark Bron: BlackRock 150 Kosten140 De totale kosten voor dit fonds bedragen ca 0,38% per jaar ING INVESTMENT MANAGEMENT feb-99 okt-99 jun-00 feb-01 okt-01 jun-02 feb-03 okt-03 jun-04 feb-05 okt-05 jun-06 feb-07 okt-07 jun-08 feb-09 okt-09 jun-10 feb-11 okt-11

19 75,00 Opbouw kapitaal voor Extra Pensioen via Mijn Pensioen Koers funds Koers benchmark 130,00 125,00 120,00 4. Beleggingsfonds BlackRock Institutional Euro Liquidity Fund 115,00 Beschrijving 110,00 Dit fonds van vermogensbeheerder BlackRock is een geldmarktfonds dat zo veilig mogelijk 105,00 belegt om te waarborgen dat de ingelegde gelden worden terugbetaald. De gemiddelde looptijd 100,00 van de beleggingen bedraagt 77 dagen. De benchmark is de 7 daagse geldmarktindex Libid. 95,00 Rendement 90,00 en risico Sinds de start van het fonds heeft het fonds gemiddeld per jaar 2,6% 3 rendement behaald dat gelijk is aan het rendement van de benchmark. De beweeglijkheid van dit fonds is met 0,4% per jaar Koers beperkt. funds Daardoor is de kans op verlies erg klein maar wel aanwezig. jan-07 mei-07 sep-07 jan-08 Koers benchmark mei-08 sep-08 jan-09 mei-09 sep-09 Institutional Euro Liquidity Fund Performance jan-10 mei-10 sep-10 jan-11 mei-11 sep feb-99 okt-99 jun-00 feb-01 okt-01 jun-02 feb-03 Koers funds Koers benchmark okt-03 jun-04 feb-05 okt-05 jun-06 feb-07 okt-07 jun-08 feb-09 okt-09 jun-10 feb-11 okt-11 Bron: BlackRock Kosten De totale kosten voor dit fonds bedragen 0,20% per jaar. 3 Bron BlackRock (tot en met oktober 2011) 19 ING INVESTMENT MANAGEMENT

20 Meer weten? Wilt u meer weten over Mijn Pensioen? Neemt u dan contact op met de Klantenservice via of U kunt de Klantenservice op werkdagen bellen van uur tot uur en op zaterdag van uur tot uur. U kunt ook een sturen naar info@mijnpensioen.ingim.nl. Heeft u vragen over uw pensioenregeling of over de overdracht van uw pensioen? Neemt u dan contact op met het Pensioenfonds TNO. Het pensioenfonds is bereikbaar op telefoonnummer en via pensioenloket@sp.tno.nl. Disclaimer De informatie in dit document is uitsluitend opgesteld ter informatie en is geen aanbod noch een uitnodiging om effecten of een beleggingsinstrument te kopen of verkopen of om deel te nemen in een handelsstrategie. Beleggingen kunnen alleen geschikt zijn voor particuliere beleggers, indien en voor zo ver door hen ingeschakelde onafhankelijke of professionele adviseurs hierover een positief advies hebben uitgebracht op grond van een schriftelijke overeenkomst. Hoewel de inhoud van dit document met de meeste zorg is samengesteld en gebaseerd is op betrouwbare informatiebronnen, wordt ten aanzien van de volledigheid of juistheid ervan, uitdrukkelijk of stilzwijgend, geen enkele aansprakelijkheid aanvaard, garantie of verklaring gegeven. De informatie en mogelijke aanbevelingen kunnen zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. ING Personal Fund Services B.V. noch enig andere vennootschap of onderdeel dat behoort tot ING Groep, noch een van haar functionarissen, haar directeuren of werknemers aanvaarden enige aansprakelijkheid of verantwoordelijkheid met betrekking tot de hierin opgenomen informatie of mogelijke aanbevelingen. Geen aansprakelijkheid zal worden aanvaard voor schade die door de lezers wordt geleden als het gevolg van het gebruik van of het zich baseren op deze publicatie. Voor gedetailleerde informatie over het beleggingsfonds verwijzen wij naar het prospectus en het daarbij behorende supplement van het beleggingsfonds. Voor ieder beleggingsfonds is tevens een vereenvoudigd prospectus opgesteld. De waarde van de activa van het fonds kan, mede als gevolg van het beleggingsbeleid, sterk fluctueren en in het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. Daarnaast kent ieder fonds zijn eigen specifieke risico s. Kijk voor de fondsspecifieke kosten en risico s in het prospectus. Loop geen onnodig risico. Lees de financiële bijsluiter of het vereenvoudigd prospectus voordat u het product koopt. Op deze disclaimer is Nederlands recht van toepassing