Progressieve supranucleaire verlamming; een bijzondere vorm van parkinsonisme
|
|
- Simona van den Velde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Capita selecta Progressieve supranucleaire verlamming; een bijzondere vorm van parkinsonisme l.donker kaat, a.j.w.boon, p.heutink en j.c.van swieten Progressieve supranucleaire verlamming (PSP) is een progressieve extrapiramidale stoornis met kenmerkende oogbewegingstoornissen, frequent vallen en vaak ook een cognitieve achteruitgang. De ziekte wordt in de literatuur ook wel aangeduid met het syndroom van Steele- Richardson-Olszewski, genoemd naar de 3 artsen die het ziektebeeld voor het eerst in 1964 als zodanig beschreven. 1 Klinische criteria voor de diagnose zijn voorhanden, 2 maar steeds meer blijkt de grote verscheidenheid in klinische symptomen. PSP wordt beschouwd als een niet-familiaire aandoening, maar uit recente studies komt naar voren dat een genetische factor een rol in de pathogenese van de ziekte kan spelen. epidemiologie PSP komt veel minder voor dan de ziekte van Parkinson. De prevalentie van PSP is in Groot-Brittannië geschat op 5 per , 3 terwijl dit 168 per is bij de idiopathische ziekte van Parkinson. 4 De ziekte lijkt vaker voor te komen bij mannen dan bij vrouwen. 5 Onderzoek naar risicofactoren, waaronder omgevingsfactoren en andere aandoeningen, hebben tot op heden geen overtuigende samenhangen opgeleverd. 6 Een cluster van atypisch parkinsonisme, sterk gelijkend op PSP is recent beschreven op de Franse Antillen, en is in verband gebracht met de consumptie van alkaloïdenbevattende kruidenthee en tropische vruchten. 7 de kliniek De ziekte presenteert zich meestal tussen het 50e en het 70e levensjaar als een symmetrisch hypokinetisch rigide syndroom met houdingsinstabiliteit en frequente valpartijen, waarbij de rigiditeit voornamelijk in de rompspieren aanwezig is. 5 8 Bij onderzoek van de oogmotoriek is in de beginfase van de ziekte een vertraging van de snelle sprongbewegingen (zogenaamde saccades ) waarneembaar, waarbij de vertraging in de verticale richting uitgesprokener is dan in de horizontale. 2 Pas later in het ziekteproces (gemiddeld na 3 jaar) wordt een verticale blikparese gezien. Aspecifieke visuele klachten zijn regelmatig aanwezig en bestaan uit wazig zien, dubbelzien, brandende ogen en het slecht verdragen van fel licht. 9 De gezichtsuitdrukking van PSP-patiënten wordt Erasmus Medisch Centrum, afd. Neurologie, Dr.Molewaterplein 40, 3015 GD Rotterdam. Mw.drs.L.Donker Kaat, assistent-geneeskundige; mw.dr.a.j.w.boon en hr.dr.j.c.van Swieten, neurologen. VU Medisch Centrum, afd. Klinische Genetica en Antropogenetica, sectie Medische Genoomanalyse, Amsterdam. Hr.prof.dr.P.Heutink, moleculair geneticus. Correspondentieadres: mw.dr.a.j.w.boon (a.j.w.boon@erasmusmc.nl). samenvatting Progressieve supranucleaire verlamming (PSP) is een neurodegeneratieve aandoening met parkinsonisme, oogbewegingsstoornissen en pseudo-bulbaire verlamming en vaak ook cognitieve achteruitgang. De ziekte begint meestal tussen het 50e en 70e levensjaar en leidt in gemiddeld 5-8 jaar tot de dood. De prevalentie van PSP wordt geschat rond 5 per , ofschoon exacte cijfers voor Nederland nog ontbreken. Aan de hand van internationale consensuscriteria wordt een onderscheid gemaakt in mogelijke, waarschijnlijke en zekere PSP, waarbij de laatste neuropathologisch bewijs vereist. In de beginfase van de ziekte is er vaak een uitgebreide differentiaaldiagnose mogelijk, terwijl de aanwezigheid van de kenmerkende symptomen later in het ziektebeloop het stellen van de diagnose vergemakkelijkt. Beeldvormend onderzoek kan de diagnose enigszins ondersteunen, maar is niet specifiek genoeg. PSP behoort tot de zogenaamde tauopathieën en wordt gekenmerkt door de neerslag van abnormaal tau-eiwit in de basale kernen en de hersenstam. Hoewel enkele mutaties in het tau-gen klinische en pathologische gelijkenis met PSP geven, wordt bij het merendeel van de patiënten met familiaire en sporadische PSP geen mutatie in het tau-gen gevonden. In diverse studies is een sterke samenhang van PSP met een specifiek tau-haplotype (H1-haplotype) aangetoond, maar de rol in het pathofysiologisch proces bij PSP moet door verder onderzoek nog worden opgehelderd. over het algemeen als verbaasd of bezorgd omschreven (figuur 1). Dit is waarschijnlijk het gevolg van een combinatie van een sterk verminderde ooglidslag, ooglidretractie, blikverlamming en focale dystonie van een gelaatsspier. 10 Sommige patiënten presenteren zich met cognitieve stoornissen en gedragsveranderingen, met name apathie en in mindere mate ontremming. 11 Subcorticale dementie met vertraagde informatieverwerking, en stoornissen in uitvoerende functies (planning en organisatie) zijn kenmerkende cognitieve veranderingen bij PSP. 12 De Mini mental state examination (MMSE, maximale score 30) als globale maat voor het cognitief functioneren is bij patiënten met PSP vaak verlaagd tot 25-26, 11 terwijl een score onder de 24 duidt op een dementiesyndroom. De dysartrie bij PSP onderscheidt zich van die bij de ziekte van Parkinson doordat deze aanzienlijk eerder in het ziektebeeld optreedt en een pseudobulbair ( spastisch ) karakter heeft. 13 Er treden veelvuldig slikstoornissen op die het gevolg zijn van een gestoorde tongmotiliteit en een vertraagde slikreflex. Dysfagie heeft een slechte prognostische betekenis wat betreft overleving, met het overlijden van de Ned Tijdschr Geneeskd maart;148(11) 519
2 figuur 1. Verbaasde blik bij een 81-jarige man met sinds 8 jaar progressieve evenwichtsproblemen, later gevolgd door cognitieve achteruitgang, gedragsveranderingen, dysartrie en dysfagie. Een verticale blikparese werd 6 jaar na het begin van de klachten gevonden, waarna de diagnose progressieve supranucleaire verlamming gesteld werd. Neuropsychologisch pasten de cognitieve symptomen bij een subcorticaal dementiesyndroom. (Afgedrukt met schriftelijke toestemming van belanghebbenden.) patiënt binnen 1-2 jaar. Het totale ziektebeloop is progressief en leidt in 5-8 jaar tot de dood, meestal als gevolg van een aspiratiepneumonie. 9 differentiële diagnose Internationale consensuscriteria voor PSP zijn in 1996 opgesteld welke onderscheid maken tussen mogelijke, waarschijnlijke en zekere PSP (tabel 1). 2 Door een atypische presentatie van de ziekte komt het soms voor dat de diagnose pas na geruime tijd wordt gesteld; gestoorde oogbewegingen kunnen in de beginfase van de ziekte afwezig zijn, of worden gemist ingeval de patiënt niet gericht op vertraagde saccades wordt onderzocht. Tabel 2 geeft een overzicht van de differentiaaldiagnose van PSP, waarbij de ziekte van Parkinson en de ziekte van Alzheimer bovenaan staan. 5 De afwezigheid van een rusttremor en een geringe of geen reactie op levodopa pleiten tegen de ziekte van Parkinson. 14 Echter, een fijne houdingstremor is bij circa 20% van de patiënten met PSP voorbijgaand aanwezig. 8 Corticobasale degeneratie (CBD) onderscheidt zich van PSP door een asymmetrisch parkinsonisme met daarnaast het alien hand -fenomeen, waarbij de controle over de handbewegingen aan de aangedane zijde verdwenen is. Het optreden van cardiovasculaire autonome disfunctie is een exclusiecriterium voor de diagnose PSP, waarbij differentiaaldiagnostisch eerder aan multisysteematrofie (MSA) moet worden gedacht. 15 Desondanks kan het soms lastig zijn om PSP te onderscheiden van MSA, een aandoening met parkinsonisme en cerebellaire verschijnselen, al dan niet in combinatie met autonome disfunctie. Patiënten met frontotemporale dementie of de ziekte van Pick hebben vaak uitgesprokener gedragsveranderingen of taalstoornissen, terwijl patiënten met Lewy body -dementie typische visuele hallucinaties vertonen. Piramidale en/of extrapiramidale verschijnselen aan één lichaamshelft, het optreden van valpartijen pas laat in het ziekteproces en lacunaire infarcten zichtbaar op een CT- of MRI-scan van de hersenen wijzen op een vasculaire oorzaak van het ziektebeeld. 16 aanvullend onderzoek Routine-MRI-onderzoek bij PSP-patiënten toont geen afwijkingen, behoudens mogelijk atrofie van het mesen- TABEL 1. Klinische criteria voor de diagnose progressieve supranucleaire verlamming (PSP), opgesteld in 1996 door the National Institute of Neurological Disorders and Stroke en the Society for Progressive Supranuclear Palsy 2 mogelijke PSP geleidelijke progressieve aandoening met een beginleeftijd van 40 jaar of ouder vertraagde verticale saccades, en opvallende houdingsinstabiliteit met valpartijen in het eerste jaar van de ziekte, of een verticale blikparese (naar boven of beneden) geen aanwijzingen voor andere aandoeningen die bovenstaande kenmerken kunnen verklaren waarschijnlijke PSP geleidelijke progressieve aandoening met een beginleeftijd van 40 jaar of ouder verticale blikparese (naar boven of naar beneden) en opvallende houdingsinstabiliteit met valpartijen in het eerste jaar van de ziekte geen aanwijzingen voor andere aandoeningen die bovenstaande kenmerken kunnen verklaren zekere PSP mogelijke PSP of waarschijnlijke PSP met neuropathologische bevestiging ondersteunende criteria symmetrische akinesie of rigiditeit, proximaal meer dan distaal abnormale stand van de nek, vooral retrocollis slechte of afwezige reactie op behandeling met levodopa vroegtijdige dysfagie en dysartrie vroegtijdig begin van cognitieve achteruitgang met minstens 2 van de volgende kenmerken: apathie, achteruitgang in abstract denken, afgenomen verbale capaciteit ( fluency ), utilisatie- of imitatiegedrag, frontale symptomen 520 Ned Tijdschr Geneeskd maart;148(11)
3 TABEL 2. Differentiaaldiagnose bij patiënten met aanwijzingen voor progressieve supranucleaire verlamming ziekte van Parkinson ziekte van Alzheimer corticobasale degeneratie multisysteematrofie Lewy body -dementie frontotemporale dementie (ziekte van Pick) multi-infarctparkinsonisme cefalon. Hoewel de midsagittale diameter als maat van mesencefalonatrofie bij PSP statistisch significant kleiner is dan bij de ziekte van Parkinson, bestaat er overlap met multisysteematrofie en CBD. Ook een verhoogde signaalintensiteit van het mesencefalon en atrofie van de frontale en temporale schors worden vaker bij PSP gezien, maar deze kenmerken hebben vooralsnog geen praktische klinische betekenis. 17 Functionele studies met radioactief gelabeld dopamine tonen afwijkende opname in de basale kernen en in de substantia nigra bij diverse vormen van parkinsonisme. Het presynaptisch dopaminetransport in het striatum, gemeten met 123 I-β-carbomethoxy-3β-(4-iodofenyl)- tropaan(cit)-spect, is verminderd bij PSP, maar ook bij andere vormen van parkinsonisme, zoals de ziekte van Parkinson, MSA en CBD. 123 I-iodobenzofuraan- (IBF)-SPECT laat in het striatum een verlaging van de postsynaptisch dopamine D2-receptordensiteit zien, maar normale waarden sluiten PSP niet uit. 18 PSP-patiënten hebben geen verhoogde concentratie van het afwijkende tau-eiwit in de liquor, zoals wel bij patiënten met de ziekte van Alzheimer wordt aangetroffen. Ofschoon bij CBD wel verhoogde concentraties worden gevonden, is de overlap in waarden tussen CBD en PSP te groot om het klinische onderscheid tussen beide aandoeningen te ondersteunen. 19 Het bovenstaande maakt duidelijk dat aanvullend onderzoek op dit moment weinig bijdraagt aan de diagnose die reeds op klinische gronden is gesteld. tau-pathologie Neuronenverlies en een sterke gliale reactie in de basale kernen en hersenstam worden bij neuropathologisch onderzoek gevonden, terwijl de cerebrale cortex slechts licht is aangedaan. 20 De ziekte kenmerkt zich door neerslagen van het afwijkende tau-eiwit in vlamvormige neuronen (figuur 2) en in sliertvormige astrocyten. Het normale tau-eiwit is via binding aan microtubuli belangrijk voor de stabiliteit van het neuronale cytoskelet. 21 De betrokkenheid van tau-eiwit in de pathogenese van PSP wordt tevens ondersteund door resultaten uit recente genetische studies. PSP blijkt samen te hangen met een bepaald tau-haplotype, dat wil zeggen een specifieke reeks van polymorfismen binnen en rond het tau-gen Van dit haplotype zijn twee varianten in de bevolking aanwezig, resulterend in drie mogelijke genotypen. Patiënten met PSP en ook die met het verwante CBD bezitten statistisch significant vaker het H1-haplotype en het H1-H1-genotype dan controlepersonen, 24 terwijl dit verband minder sterk is voor patiënten met een atypische presentatie van PSP. 25 Het is nog onduidelijk wat de betekenis is van dit verband en toekomstig onderzoek moet de rol van een genetische factor binnen het tau-gen of in een naburig gelegen gen verder verhelderen. De identificatie van verscheidene tau-mutaties bij sommige patiënten met een familiaire of sporadische vorm van PSP onderstreept de rol van het tau-eiwit in de pathofysiologie, en wijst mogelijk de weg naar de genetische ontrafeling van de aandoening. 26 Het ontbreken van tau-mutaties bij het merendeel van de PSP-patiënten maakt duidelijk dat andere factoren in het ontstaan van de ziekte tevens van belang zijn. begeleiding en behandeling Een redelijke tot goede, voorbijgaande respons op levodopabehandeling wordt bij minder dan 20% van de patiënten gezien. 8 Naast het dopaminerge systeem is het cholinerge systeem als gevolg van degeneratie van striatale neuronen in het ziekteproces betrokken. Echter, van acetylcholinesteraseremmers zoals donepezil en fysostigmine kon geen gunstig effect op de motorische verschijnselen worden aangetoond. Amitriptyline remt de heropname van serotonine en adrenaline in de hersenen en laat bij sommige patiënten een verlichting van de bradykinesie, de rigiditeit, alsmede van de slikklachten zien Het is van belang dit middel voorzichtig in de optimale dosering te titreren om hinderlijke bijwerkingen als verwardheid te voorkómen. Dystonie in de vorm van blefarospasme en retrocollis kan vaak goed behandeld worden met botuline A toxine; 31 fysiotherapie lijkt de invaliditeit als gevolg van de ziekte gunstig te beïnvloeden. 32 Het snelle beloop van de ziekte, de ernstige invaliditeit en het meestal ontbreken van effectieve medicamenteuze behandeling betekenen een aanzienlijke zorgbelasting voor partners van patiënten met PSP. 33 Deze zorgbelasting is gerelateerd aan de ernst van de aandoening en neemt toe in het eerste jaar na het stel- figuur 2. Kleuring van 2 vlamvormige neuronen in de substantia nigra van een patiënt met progressieve supranucleaire verlamming, met een antilichaam tegen abnormaal gefosforyleerd tau (AT-8) (vergroting: 235 maal). Ned Tijdschr Geneeskd maart;148(11) 521
4 len van de diagnose, om daarna nagenoeg gelijk te blijven in de erop volgende jaren. Adequate begeleiding van patiënt en zorgdrager, reeds in de eerste fase, is daarom van belang om de consequenties van deze ernstig invaliderende aandoening voor patiënt en directe leefomgeving zoveel mogelijk te verlichten. landelijk onderzoek naar psp Een door het Prinses Beatrix Fonds gesubsidieerd onderzoek naar PSP is in 2002 vanuit Rotterdam gestart. In dit onderzoek wordt een mogelijke familiaire component bij deze aandoening bestudeerd door het vóórkomen van parkinsonisme en andere verwante neurodegeneratieve aandoeningen bij eerste- en tweedegraadsfamilieleden na te gaan. Het mogelijk gunstige effect van amitriptyline rechtvaardigt onzes inziens een gerandomiseerd onderzoek naar de werkzaamheid van deze medicatie voor zowel slikstoornissen als motorische verschijnselen. Bovendien zal in moleculair-genetisch onderzoek getracht worden de betekenis van de genoemde tau-haplotypen en mogelijke andere genetische factoren verder te ontrafelen. Wij hopen op deze wijze meer inzicht in het pathofysiologische proces te verkrijgen, wat zou kunnen leiden tot betere therapeutische interventies. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: het wetenschappelijk onderzoek naar PSP is mogelijk gemaakt dankzij subsidie van het Prinses Beatrix Fonds (projectnummer: 0128). abstract Progressieve supranuclear palsy; an unusual form of parkinsonism Progressive supranuclear palsy is a neurodegenerative disorder accompanied by parkinsonism, disturbances of eye movements, pseudobulbar palsy and often cognitive decline. Onset of disease is usually between years of age and mean survival is 5-8 years. The prevalence of PSP has been estimated at around 5 per 100,000, although exact figures for the population of the Netherlands are not yet available. International consensus criteria differentiate between possible, probable and definite PSP; the latter requiring neuropathological confirmation. An extensive differential diagnosis may be made early in the course of the disease, but at a later stage development of the characteristic symptoms will make diagnosis easier. Imaging techniques can lend support to the clinical diagnosis to a limited extent, although they lack sufficient specificity to confirm it. PSP is a tauopathy characterized by aggregates of abnormal tau protein in the basal ganglia and brainstem. Some mutations in the tau gene can cause a clinical and pathological picture similar to that of PSP, although most patients with sporadic and familial PSP do not have tau mutations. Various studies have found a strong association between PSP and a specific tau haplotype (H1 haplotype), but its role in the pathophysiological mechanism of PSP is still unclear and needs further research. literatuur 1 Steele JC, Richardson JC, Olszewski J. Progressive supranuclear palsy. A heterogeneous degeneration involving the brain stem, basal ganglia and cerebellum with vertical gaze and pseudobulbar palsy, nuchal dystonia and dementia. Arch Neurol (Chicago) 1964; 10: Litvan I, Agid Y, Calne D, Campbell G, Dubois B, Duvoisin RC, et al. Clinical research criteria for the diagnosis of progressive supranuclear palsy (Steele-Richardson-Olszewski syndrome): report of the NINDS-SPSP international workshop. Neurology 1996; 47: Nath U, Ben-Shlomo Y, Thomson RG, Morris HR, Wood NW, Lees AJ, et al. The prevalence of progressive supranuclear palsy (Steele- Richardson-Olszewski syndrome) in the UK. Brain 2001;124 (Pt 7): Schrag A, Ben-Shlomo Y, Quinn NP. Cross sectional prevalence survey of idiopathic Parkinson s disease and Parkinsonism in London. BMJ 2000;321: Santacruz P, Uttl B, Litvan I, Grafman J. Progressive supranuclear palsy: a survey of the disease course. Neurology 1998;50: Golbe LI, Rubin RS, Cody RP, Belsh JM, Duvoisin RC, Grosmann C, et al. Follow-up study of risk factors in progressive supranuclear palsy. Neurology 1996;47: Caparros-Lefebvre D, Elbaz A. Possible relation of atypical parkinsonism in the French West Indies with consumption of tropical plants: a case-control study. Caribbean Parkinsonism Study Group. Lancet 1999;354: Nath U, Ben-Shlomo Y, Thomson RG, Lees AJ, Burn DJ. Clinical features and natural history of progressive supranuclear palsy: a clinical cohort study. Neurology 2003;60: Litvan I, Mangone CA, McKee A, Verny M, Parsa A, Jellinger K, et al. Natural history of progressive supranuclear palsy (Steele- Richardson-Olszewski syndrome) and clinical predictors of survival: a clinicopathological study. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1996;60: Romano S, Colosimo C. Procerus sign in progressive supranuclear palsy. Neurology 2001;57: Litvan I, Mega MS, Cummings JL, Fairbanks L. Neuropsychiatric aspects of progressive supranuclear palsy. Neurology 1996;47: Litvan I. Cognitive disturbances in progressive supranuclear palsy. J Neural Transm 1994;42 Suppl: Muller J, Wenning GK, Verny M, McKee A, Chaudhuri KR, Jellinger K, et al. Progression of dysarthria and dysphagia in postmortem-confirmed parkinsonian disorders. Arch Neurol 2001;58: Litvan I, Campbell G, Mangone CA, Verny M, McKee A, Chaudhuri KR, et al. Which clinical features differentiate progressive supranuclear palsy (Steele-Richardson-Olszewski syndrome) from related disorders? A clinicopathological study. Brain 1997; 120(Pt 1): Kimber J, Mathias CJ, Lees AJ, Bleasdale-Barr K, Chang HS, Churchyard A, et al. Physiological, pharmacological and neurohormonal assessment of autonomic function in progressive supranuclear palsy. Brain 2000;123(Pt 7): Josephs KA, Ishizawa T, Tsuboi Y, Cookson N, Dickson DW. A clinicopathological study of vascular progressive supranuclear palsy: a multi-infarct disorder presenting as progressive supranuclear palsy. Arch Neurol 2002;59: Schrag A, Good CD, Miszkiel K, Morris HR, Mathias CJ, Lees AJ, et al. Differentiation of atypical parkinsonian syndromes with routine MRI. Neurology 2000;54: Kim YJ, Ichise M, Ballinger JR, Vines D, Erami SS, Tatschida T, et al. Combination of dopamine transporter and D2 receptor SPECT in the diagnostic evaluation of PD, MSA, and PSP. Mov Disord 2002;17: Urakami K, Wada K, Arai H, Sasaki H, Kanai M, Shoji M, et al. Diagnostic significance of tau protein in cerebrospinal fluid from patients with corticobasal degeneration or progressive supranuclear palsy. J Neurol Sci 2001;183: Hauw JJ, Daniel SE, Dickson D, Horoupian DS, Jellinger K, Lantos PL, et al. Preliminary NINDS neuropathologic criteria for Steele- Richardson-Olszewski syndrome (progressive supranuclear palsy). Neurology 1994;44: Ned Tijdschr Geneeskd maart;148(11)
5 21 Arai T, Ikeda K, Akiyama H, Shikamoto Y, Tsuchiya K, Yagishita S, et al. Distinct isoforms of tau aggregated in neurons and glial cells in brains of patients with Pick s disease, corticobasal degeneration and progressive supranuclear palsy. Acta Neuropathol (Berl) 2001;101: Baker M, Litvan I, Houlden H, Adamson J, Dickson D, Perez- Tur J, et al. Association of an extended haplotype in the tau gene with progressive supranuclear palsy. Hum Mol Genet 1999;8: Pastor P, Ezquerra M, Tolosa E, Munoz E, Marti MJ, Valldeoriola F, et al. Further extension of the H1 haplotype associated with progressive supranuclear palsy. Mov Disord 2002;17: Houlden H, Baker M, Morris HR, MacDonald N, Pickering-Brown S, Adamson J, et al. Corticobasal degeneration and progressive supranuclear palsy share a common tau haplotype. Neurology 2001; 56: Morris HR, Gibb G, Katzenschlager R, Wood NW, Hanger DP, Strand C, et al. Pathological, clinical and genetic heterogeneity in progressive supranuclear palsy. Brain 2002;125(Pt 5): Pastor P, Tolosa E. Progressive supranuclear palsy: clinical and genetic aspects. Curr Opin Neurol 2002;15: Litvan I, Phipps M, Pharr VL, Hallett M, Grafman J, Salazar A. Randomized placebo-controlled trial of donepezil in patients with progressive supranuclear palsy. Neurology 2001;57: Frattali CM, Sonies BC, Chi-Fishman G, Litvan I. Effects of physostigmine on swallowing and oral motor functions in patients with progressive supranuclear palsy. Dysphagia 1999;14: Nieforth KA, Golbe LI. Retrospective study of drug response in 87 patients with progressive supranuclear palsy. Clin Neuropharmacol 1993;16: Newman GC. Treatment of progressive supranuclear palsy with tricyclic antidepressants. Neurology 1985;35: Muller J, Wenning GK, Wissel J, Seppi K, Poewe W. Botulinum toxin treatment in atypical parkinsonian disorders associated with disabling focal dystonia. J Neurol 2002;249: Sosner J, Wall GC, Sznajder J. Progressive supranuclear palsy: clinical presentation and rehabilitation of two patients. Arch Phys Med Rehabil 1993;74: Uttl B, Santacruz P, Litvan I, Grafman J. Caregiving in progressive supranuclear palsy. Neurology 1998;51: Aanvaard op 22 januari jaar geleden Congres voor kinderbescherming Buitengewoon groot was de belangstelling in dit congres. Van alle kanten waren zij opgekomen, vrouwen en mannen de eersten verreweg in de meerderheid, die hoe verschillend ook in rang, richting en overtuiging zich één wilden toonen ten opzichte van het kind, die in de eeuw van het kind waarlijk kinderen van hun eeuw wilden zijn; die allen wilden medewerken aan het doel, dat hier werd nagestreefd: de bescherming van het kind: het normale en het misdadige, het verlatene en het verweesde, ook van het onechte ; bescherming in haar vollen omvang, lichamelijk, geestelijk en moreel. Vier lange dagen hebben wij het kind in bescherming genomen, gekoesterd en getroeteld, haast tot verdrukkens toe. Wij hebben het een religieuze opvoeding willen geven, maar zijn het over den weg om daartoe te komen niet geheel eens geworden, en de stelling, dat zedelijkheid mogelijk is zonder godsdienst, is betwistbaar gebleken. Wij hebben de geheele omkeering van de maatschappelijke verhoudingen hooren aanpreeken als het ééne noodige en daarnaast hooren verkondigen, dat langs lijnen van geleidelijkheid ook nog wel wat bereikt kan worden. Wij hebben het verstandelijk-nuchter hooren uitspreken, dat nooit wettelijke maatregelen de maatschappelijke positie van het buiten echt geboren kind gelijk zullen kunnen maken met die van het wettige kind, en daarnaast de warme aansporing vernomen, om dan ten minste te trachten zooveel mogelijk aan dien uitzonderingstoestand een einde te maken. Wij hebben het verbod van het onderzoek naar het vaderschap welsprekend hooren bestrijden, en het zoo fijn-ironisch hooren striemen, dat het kermend ter aarde zeeg. En waar de man, die zijn leven heeft gewijd aan het verwaarloosde kind, het met zich zelf niet eens was omtrent de beste wijze van verpleging in groote gestichten, in kleine gestichten of in het gezin en verklaarde met geen enkel stelsel te dweepen, daar hebben wij ons ootmoedig van een beslissende uitspraak onthouden. Wij hebben tafereeltjes aanschouwd van vroolijk, onbezorgd kinderleven, zij het dan ook maar heel enkele, maar doorloopend bijna ons voorbij zien trekken lange lijdenskaravanen van hulpelooze, afgebeulde kleine stumperds. (Particuliere Correspondentie. Ned Tijdschr Geneeskd 1904; 48I:922.) Buitenlandse artsen in grensgemeenten Collega akkerman te Nieuw-Weerdinge (Emmen Prov. Drenthe, schrijft: De geneeskundige hulp te Emmercompascuum (een onderdeel der gemeente Emmen) wordt hoofdzakelijk verstrekt door Dr. brümmer te Rütenbroeck (Pruisen). Deze medicus geniet aldaar een reputatie overeenkomende met die van een Staphorster boertje. Van heinde en ver komen zijn patiënten, men zegt zelfs enkelen van uit Holland. Zijn naam dankt hij meer aan zijn wijze van optreden tegenover het publiek dan aan werkelijke kennis en hangt voor een ander groot deel af van het feit, dat hij over de grens woont en veel aan homoeopathie doet. Hij schroomt niet de Hollandsche geneeskundigen, daar waar hij de gelegenheid vindt, af te kammen. Ergerlijk wordt er omgesprongen met het leveren van de medicamenten. Met de postwagen uit Rütenbroeck arriveeren dagelijks medicamenten (door een apotheker op zijn voorschrift afgezonden) in het Hôtel Beekman te Ter Apel, die aldaar worden afgehaald of verder doorgezonden. Het bedrag van die medicamenten heeft voor een paar jaar wel eens ƒ 400. per maand, ja men zegt nog meer bedragen. Een ander klein deel... (enz.)...; weer een ander deel, vooral de homoeopathische geneesmiddelen, worden direct door den medicus afgeleverd... Ook wordt door dezen collega geen aangifte gedaan van besmettelijke ziekten. Door mij is van de levering der medicijnen kennis gegeven aan den heer Hoofdinspecteur pijnappel, die Dr. brümmer heeft aangeschreven dit te laten, maar het resultaat is niet heel groot geweest. Omtrent denzelfden brümmer schrijft collega brongers te Emmen ons: Verder kan ik U nog meedeelen, dat 2 jaar geleden te Emmercompascuum gevestigd was Dr. plankeel (tegenwoordig te Westerbork, Drenthe). Hij had daar eerst ƒ 1200., later ƒ gemeentetoelage. Toch moest hij van wege de concurrentie met Dr. brümmer de gemeente verlaten... Naar het spreekuur van Dr. brümmer schijnen van heinde en ver menschen te trekken. Langs Stadskanaal schijnt een aparte omnibusdienst te bestaan. Van Veendam, Wildervank, enz. komen de lui bij hem aanloopen. (Ned Tijdschr Geneeskd 1904;48I:978-9.) Ned Tijdschr Geneeskd maart;148(11) 523
Parkinson en Dementie
Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie
Nadere informatieHoofdstuk 3 hoofdstuk 4
9Samenvatting Chapter 9 156 Samenvatting De ziekte van Parkinson is een veel voorkomende neurodegeneratieve aandoening, die vooral de oudere bevolking treft. Behandeling bestaat tot nu toe uit symptomatische
Nadere informatieProgressieve supranucleaire verlamming
N E U R O L O G I E Progressieve supranucleaire verlamming J.C. van Swieten, L. Donker Kaat, W. Chiu, A.J.W. Boon Progressieve supranucleaire paralyse ('progressive supranuclear palsy'; PSP) wordt klinisch
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij
De ziekte van Parkinson Ria Noordmans Margreeth Kooij - Oorzaak - Verschijnselen - Symptomen - Psychische verschijnselen - Diagnose - Parkinsonisme - Medicatie - Therapieën - Met elkaar in gesprek gaan
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 137 138 Het ontrafelen van de klinische fenotypen van dementie op jonge leeftijd In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, komt dementie ook op jonge leeftijd voor. De diagnose
Nadere informatiePD MSA PSP CBD VPD LBD + + + + + +
Hypokinetisch rigide syndroom Asymmetrie Rusttremor Reactie op L-Dopa: vroeg Laat Loopstoornissen (vroeg) Vallen (vroeg) autonoom(vroeg) cerebellair Stridor (diproportionele) antecollis Babinski's dysarthrie
Nadere informatieBibliografie (Referenties)
Bibliografie (Referenties) (1) Williams DR, Da Silva R et al. Characteristics of two distinct clinical phenotypes in pathologically proven progressive supranuclear palsy: Richardson s syndrome and PSP-
Nadere informatieGenetische counseling Dementie
Genetische counseling Dementie Desiderius Erasmus Alois Alzheimer Erfelijkheid en Dementie Genen in Alzheimer en Frontotemporale Dementie Genetische counseling : waarom, wie, wat, wanneer, hoe? Welk nut
Nadere informatieGenetica bij Parkinson
Genetica bij Parkinson Wat is er bekend en wat is de toekomst? Landelijke werkgroep 12 juni 2013 Janneke Rood Arts-onderzoeker GPS Genetische Parkinson Studie Inhoud Overervingspatronen Genetica en kliniek
Nadere informatiePsychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten. Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie
Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie Inhoudsopgave Casus Diagnostische criteria Pathofysiologie Psychiatrische symptomen
Nadere informatiePrognostische factoren bij de ziekte van Parkinson. Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013
Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013 Nut van prognostische data De patiënt wil (vaak) weten: Hoe snel zullen mijn klachten toenemen?
Nadere informatie1 Geheugenstoornissen
1 Geheugenstoornissen Prof. dr. M. Vermeulen 1.1 Zijn er geheugenstoornissen? Over het geheugen wordt veel geklaagd. Bij mensen onder de 65 jaar berusten deze klachten zelden op een hersenziekte. Veelal
Nadere informatieZiekte van Parkinson. Patiënteninformatie
Patiënteninformatie Ziekte van Parkinson Informatie over (de oorzaken van) de ziekte van Parkinson, waar u dan last van kunt hebben, hoe we de diagnose stellen en wat u er zelf aan kunt doen Ziekte van
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieparkinson DE NOODZAAK VAN EEN BREDE BEHANDELING EN AANPAK
parkinson DE NOODZAAK VAN EEN BREDE BEHANDELING EN AANPAK ONDERWERPEN PARKINSON, OORZAAK EN ONTSTAAN GETALLEN: HOE VAAK KOMT DEZE ZIEKTE VOOR? KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BELOOP THERAPIE CONSEQUENTIES VOOR
Nadere informatiePLS is een broertje van ALS
PLS is een broertje van ALS Juni 2018 Wetenschappelijk onderzoek specifiek naar primaire laterale sclerose (PLS) gebeurt slechts op zeer kleine schaal. Deze motorneuronziekte is zo zeldzaam, dat het moeilijk
Nadere informatieSam envatting en conclusies T E N
Sam envatting en conclusies T E N Samenvatting en conclusies Samenvatting en conclusies Sinds de zeventigerjaren van de vorige eeuw zijn families beschreven met dominant overervende herseninfarcten,dementie
Nadere informatieWetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie
Wetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie Wetenschappelijke artikelen 600 500 400 300 200 216 198 232 265 270 257 301 346 341 333 326 362 422 437 429 487 504 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Nadere informatieAD Vroegtijdige diagnostiek en Immunotherapie. F. Vanhee Neurologie AZG
AD Vroegtijdige diagnostiek en Immunotherapie F. Vanhee Neurologie AZG Epidemiologie Geschat aantal dementerenden 1990:90.000 2010: 170.000 2030: 230.000 Epidemiologie 3 4 5 Economics 6 Neuropathologie
Nadere informatieDe rol van de huidige nucleaire technieken
De rol van de huidige nucleaire technieken Nascholingsdag Beeldvorming bij ziekte van Parkinson Silvia Eshuis Medische beeldvorming Radiologie CT MRI Röntgen echo Nucleaire geneeskunde Planair SPECT(-CT)
Nadere informatieWanneer is dementie erfelijk? Dr. Harro Seelaar Neuroloog-in-opleiding & arts onderzoeker Alzheimercentrum Erasmus MC 14 april 2018
Wanneer is dementie erfelijk? Dr. Harro Seelaar Neuroloog-in-opleiding & arts onderzoeker Alzheimercentrum Erasmus MC 14 april 2018 Opbouw presentatie Wat is dementie Wat is DNA Wat is erfelijkheid Erfelijkheid
Nadere informatieZiekte van Parkinson
Ziekte van Parkinson De ziekte van Parkinson is een chronische aandoening van de hersenen die progressief is. In deze folder leest u meer over deze ziekte en over de polikliniek Neurologie van het Havenziekenhuis.
Nadere informatieWerkstuk Biologie De ziekte van Parkinson
Werkstuk Biologie De ziekte van Parkinson Werkstuk door een scholier 1433 woorden 19 januari 2004,2 8 keer beoordeeld Vak Biologie DE ZIEKTE VAN PARKINSON De ziekte van Parkinson is een stoornis in de
Nadere informatieSummary in Dutch / Nederlandse Samenvatting
Summary in Dutch / Nederlandse Samenvatting 2 In dit proefschrift wordt met behulp van radiologische technieken de veroudering van de hersenen bestudeerd. Hierbij wordt in het bijzonder aandacht besteed
Nadere informatieParkinson diagnostiek en medicamenteuze behandeling MERIAM BRAAKSMA NEUROLOOG BRAVIS ZIEKENHUIS
Parkinson diagnostiek en medicamenteuze behandeling MERIAM BRAAKSMA NEUROLOOG BRAVIS ZIEKENHUIS Inleiding Vraag live.voxvote.com PIN: 12746 Verschijnselen Verschijnselen ziekte ziekte van Parkinson van
Nadere informatieZiekte van Parkinson. 6 juni 2012 Ben Jansen, neuroloog TweeSteden ziekenhuis Tilburg/Waalwijk
Ziekte van Parkinson 6 juni 2012 Ben Jansen, neuroloog TweeSteden ziekenhuis Tilburg/Waalwijk indeling parkinson/-isme behandeling late fase complicaties, delier responsfluctuaties, on-off, wearing
Nadere informatiePRIMAIRE ORTHOSTATISCHE TREMOR. Diepe hersenstimulatie? Fleur van Rootselaar, neuroloog AMC 12 mei 2017
PRIMAIRE ORTHOSTATISCHE TREMOR Diepe hersenstimulatie? Fleur van Rootselaar, neuroloog AMC 12 mei 2017 VROUW, 60 JAAR, PIJN BENEN EN MOE Pijn in de benen, vermoeidheid en niet kunnen staan - Al jaren last,
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting nelleke tolboom binnenwerk aangepast.indd 161 28-12-2009 09:42:54 nelleke tolboom binnenwerk aangepast.indd 162 28-12-2009 09:42:54 Beeldvorming van Alzheimerpathologie in vivo:
Nadere informatieZorgen voor cliënten met gedragsproblemen
Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen CineMec Ede 29-5-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl Med. Centrum Alkmaar Afd. Klin. Geriatrie Praktijk Amsterdam Experiment!
Nadere informatieMultiple Sclerose Neurodegeneratieve ziekten. 13 september 2011
Multiple Sclerose Neurodegeneratieve ziekten Nederlandse Vereniging voor Farmaceutische Geneeskunde 13 september 2011 Dr. Brigit A. de Jong, neuroloog Medisch Hoofd Radboud MS Centrum Afdeling Neurologie
Nadere informatiePathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer
Pathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer Prof.Dr.P.Santens Dienst Neurologie UZ Gent Les 1 Epidemiologie Begripsomschrijving Kliniek Clinicopathologische correlatie Diagnostiek Les 2
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer. Diagnose
De ziekte van Alzheimer Bij dementie is er sprake van een globale achteruitgang van de cognitieve functies, zoals het geheugen of de taalfuncties. Deze achteruitgang leidt tot functionele beperkingen in
Nadere informatieIk zie, ik zie wat jij niet ziet
NEDERLANDSE SAMENVATTING Ik zie, ik zie wat jij niet ziet Visuele hallucinaties en dementie bij de ziekte van Parkinson: een zoektocht naar neuropsychologische, neuroradiologische en neuropathologische
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieAnatomie zijaanzicht. Anatomie midden aanzicht. Substantia nigra - MRI. Anatomie midden aanzicht. Ziekte van Parkinson
Ziekte van Parkinson 3 oktober 2013 1 Rol van MRI en CT scan bij diagnostiek van de ziekte van Parkinson Ziekte van Parkinson Verlies van dopaminerge cellen in Projecteren naar striatum ( en ) 2 Anouk
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieVisuele stoornissen bij de ziekte van Parkinson
Visuele stoornissen bij de ziekte van Parkinson Inge Bouwman, klinisch neuropsycholoog Margot Apeldoorn, optometrist Koninklijke Visio Inhoud presentatie Inleiding Visuele stoornissen Visueel cerebrale
Nadere informatieJONG EN PARKINSON. ParkinsonNet congres Bart Post & Mark Douwma
JONG EN PARKINSON ParkinsonNet congres Bart Post & Mark Douwma Mark Douwma ParkinsonNet jaarcongres 2015 - Bart Post & Mark Douwma 2 Bart Post ParkinsonNet jaarcongres 2015 - Bart Post & Mark Douwma 3
Nadere informatieParkinson en Psychoses
Parkinson en Psychoses Inleiding Mensen met de ziekte van Parkinson kunnen last krijgen van ongewone belevingen die niet overeenkomen met de werkelijkheid. Dit zijn psychotische belevingen die de vorm
Nadere informatieParkinson en parkinsonisme
Parkinson en parkinsonisme Afdeling neurologie Inhoudsopgave De ziekte van Parkinson pag. 2 wat is de ziekte van Parkinson oorzaak symptomen diagnose omgaan met de ziekte Parkinsonisme pag. 4 1. multi
Nadere informatieWelkom. Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie
Welkom Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie R.H. Chabot, neuroloog Beatrixziekenhuis Rivas Zorggroep DEMENTIE DIAGNOSE EN SYMPTOMEN Inhoud Geheugen Wat is dementie? Mogelijke symptomen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting In het promotieonderzoek dat wordt beschreven in dit proefschrift staat schade aan de bloedvaten bij dementie centraal. Voordat ik een samenvatting van de resultaten geef zal ik
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rooden, Stephanie Maria van Title: Clinical patterns in Parkinson s disease Date:
Nadere informatieAuteurs 1. Voorwoord 3
Auteurs 1 Voorwoord 3 D E E L 1 A LG E M E N E A S P E C T E N 5 1 Ziekteconcept en classificatie 7 F.R.J. Verhey, C. Jonker, J.P.J. Slaets 1.1 Geschiedenis 7 1.2 Huidige gezichtspunten 8 1.3 Syndromale
Nadere informatieDiagnostiek en revalidatie van visuele stoornissen bij neurodegeneratieve aandoeningen
Diagnostiek en revalidatie van visuele stoornissen bij neurodegeneratieve aandoeningen Anne Vrijling, Klinisch Fysicus Wijnand Rutgers, neuroloog Punt voor Parkinson Iris van der Lijn, neuropsycholoog,
Nadere informatieRECHTS TEMPORALE variant FTD
COMMON PRACTICE Patroon? EN ANDERE MIMICS VAN ALZHEIMER Patiënt Gebaseerd op waargebeurde verwijzingen/patiënten E.G.B. Vijverberg, neuroloog, AUMC/BRC Casus 1 Casus 1 Patroon? Patiënt (65Y, M) Geheugenproblemen
Nadere informatieWerelddag 3 oktober 2011 Multiple system atrophy - MSA. msa-ams.be
Werelddag 3 oktober 2011 Multiple system atrophy - MSA msa-ams.be Wat is MSA? Een aandoening die het centraal zenuwstelsel aantast en die een weerslag heeft op de motoriek, spraak, coördinatie, autonoom
Nadere informatie201 Samenvatting Thesis_Vlaar_v3.pdf :23:39
Samenvatting 201 202 Samenvatting 203 Samenvatting De ziekte van Parkinson (ZvP) is na de ziekte van Alzheimer de meest voorkomende neurodegeneratieve aandoening. Aangezien er geen betrouwbare test bestaat,
Nadere informatieDr. Teus van Laar UMC Groningen. 25 November 2011, Den Bosch
Dr. Teus van Laar UMC Groningen 25 November 2011, Den Bosch Waarom? Voor wie? Welke mogelijkheden? Resultaten! heden: 50.000 (RIVM) 2005-2025: 47% toename 2025: 73.500 patienten Proc, September 2002,
Nadere informatieZiekte van Parkinson. 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming
Ziekte van Parkinson 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming Aantal patienten Naar schatting zijn er op dit moment tussen de 40.000 en 45.000 mensen in Nederland die aan de ziekte van Parkinson lijden.
Nadere informatieNederlandse samenvatting
ADDENDUM Nederlandse samenvatting Introductie Dhr. J., 56 jaar oud, komt naar het Vumc Alzheimercentrum omdat hij toenemende moeite heeft met het vinden van woorden. Zijn klachten ontstonden drie jaar
Nadere informatie03 mei 2012. Indicatie gebruik PEG-sonde Evaluatie van het gebruik via neurologische ziektebeelden. Dienst neurologie AZ Groeninge
SYMPOSIUM GERIATRIE 03 mei 2012 Indicatie gebruik PEG-sonde Evaluatie van het gebruik via neurologische ziektebeelden Dr. Guy MEERSMAN Dr. Guy MEERSMAN Dienst neurologie AZ Groeninge NEUROLOGISCHE AANDOENINGEN
Nadere informatieZiekte van Parkinson wat als de pillen niet meer werken? Dr. Ania Winogrodzka, neuroloog Dhr. Koen Gilissen, Parkinson verpleegkundige
Ziekte van Parkinson wat als de pillen niet meer werken? Dr. Ania Winogrodzka, neuroloog Dhr. Koen Gilissen, Parkinson verpleegkundige ± 50% (L-dopa responsieve) PD patiënten ervaart na 5 jr motorische
Nadere informatieDe Nederlandse Hersenbank voor Psychiatrie en post-mortem hersenonderzoek: kans om zorg te verbeteren
16 december 2015 Nascholing Trajectum De Nederlandse Hersenbank voor Psychiatrie en post-mortem hersenonderzoek: kans om zorg te verbeteren ADHD Netwerk meeting 16 maart 2016 Mark Mizee Disclosure belangen
Nadere informatiePDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/51959
Nadere informatieUniversity of Groningen. Radiotracer imaging in PD Eshuis, Sietske Aleida
University of Groningen Radiotracer imaging in PD Eshuis, Sietske Aleida IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the
Nadere informatieType Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer?
Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type of Dementia as Cause of Sexual Disinhibition Presence of the Behavior in Alzheimer s Type? Carla
Nadere informatieGenetica van dementie
Genetica van dementie Dr. Laura Donker Kaat Neuroloog/ AIOS Klinische Genetica l.donkerkaat@erasmusmc.nl l.donker_kaat@lumc.nl Overzicht Wat is een goede familieanamnese? Welke genetische defecten? Wat
Nadere informatieSamenvatting, implicaties en aanwijzingen voor verder onderzoek Dit laatste hoofdstuk geeft een samenvatting van de bevindingen uit dit proefschrift,
Samenvatting, implicaties en aanwijzingen voor verder onderzoek Dit laatste hoofdstuk geeft een samenvatting van de bevindingen uit dit proefschrift, bespreekt de implicaties van deze bevindingen en doet
Nadere informatieStoornis in praktisch handelen. Dit bemoeilijkt de uitvoering van bijvoorbeeld koken, autorijden of hobby s.
Dementie 2 Dementie in de Nederlandse bevolking Dementie is een aandoening die vooral ouderen treft, maar het kan ook voorkomen op jongere leeftijd. In Nederland zijn er naar schatting ongeveer 300.000
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39720 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hafkemeijer, Anne Title: Brain networks in aging and dementia Issue Date: 2016-05-26
Nadere informatieDrie generaties van een familie met psychiatrische en neurodegeneratieve aandoeningen: C9ORF72-mutatie
3 Drie generaties van een familie met psychiatrische en neurodegeneratieve aandoeningen: C9ORF72-mutatie Three generations of a family with psychiatric and neurodegenerative diseases: C9ORF72 mutation.
Nadere informatieChronische Traumatische Encefalopathie. E.G.B. Vijverberg
Chronische Traumatische Encefalopathie E.G.B. Vijverberg NO CONFLICT OF INTEREST Chronische Traumatische Encefalopathie (CTE) CTE is een neurodegeneratieve ziekte die veroorzaakt wordt door repetitieve
Nadere informatieIntegratie van functionele en moleculaire beeldvorming bij de ziekte van Alzheimer
Integratie van functionele en moleculaire beeldvorming bij de ziekte van Alzheimer Achtergrond De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer (Alzheimer s disease - AD) is een neurodegeneratieve ziekte
Nadere informatieNederlandse samenvatting
169 Nederlandse samenvatting Het aantal ouderen boven de 70 jaar is de laatste jaren toegenomen. Dit komt door een significante reductie van sterfte op alle leeftijden waardoor een toename van de gemiddelde
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer is een neurodegeneratieve aandoening en de meest voorkomende
Nederlandse samenvatting Ontsteking bij de ziekte van Alzheimer in vivo kwantificatie Achtergrond De ziekte van Alzheimer is een neurodegeneratieve aandoening en de meest voorkomende vorm van dementie.
Nadere informatieParkinsonismen Vereniging. Parkinson en Psychose
Parkinsonismen Vereniging Parkinson en Psychose Inhoudsopgave Inleiding 4 Psychose 4 Oorzaak 5 Door de ziekte van Parkinson 5 Door het gebruik van anti-parkinsonmedicatie 5 Door een lichamelijke aandoening
Nadere informatieDepressie en Parkinson. Nijcare , dr. M. van Beek
Depressie en Parkinson Nijcare 14-06-2018, dr. M. van Beek Casus dhr X, 62 jaar- bij de huisarts Gehuwd, twee kinderen in puberteit, directeur groothandel. Hij loopt al een tijd wat stijf en de huisarts
Nadere informatiediagnostiek en behandeling voor de professional Ziekte van Parkinson Annelien Duits en Bernd Leplow
diagnostiek en behandeling voor de professional Ziekte van Parkinson Annelien Duits en Bernd Leplow Ziekte van Parkinson Diagnostiek en behandeling voor de professional Annelien Duits en Bernd Leplow De
Nadere informatieNeurocognitieve stoornissen
Neurocognitieve stoornissen DSM IV DSM 5 Lieve Lemey Carmen Vranken Neurocognitieve stoornissen Context: vergrijzing met prevalentie leeftijdsgebonden ziekten: diabetes, osteoporose, depressie, delier,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication Citation for published version (APA): Richard, E. (2010). Vascular factors
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de
Rick Helmich Cerebral Reorganization in Parkinson s disease (proefschrift) Nederlandse Samenvatting De ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de
Nadere informatieVasculaire cognitieve stoornissen. ! concept vci! vci poli! casuïstiek. Casuïstiek. Casuïstiek. Diagnose vasculaire dementie
eigen zaak in kantoormeubilair geheugen en concentratieklachten na TIA Vasculaire cognitieve stoornissen Geert Jan Biessels & Nenne van Kalsbeek Vascular Cognitive Impairment poli UMC Utrecht is dit een
Nadere informatieLichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and
Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa Physical factors as predictors of psychological and physical recovery of anorexia nervosa Liesbeth Libbers
Nadere informatieDoor dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast
Door dwang gegijzeld (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen Roos C. van der Mast OCS bij ouderen De obsessieve-compulsieve stoornis is een persisterende en stabiele diagnose die zelden
Nadere informatieDEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven. 2012-10-23 Lezing Davidsfonds Boom- Niel. Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc
DEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatieCognitie. Wie heeft cognitieve stoornissen? Alles draait om aandacht. Huib Speelman Specialist Ouderengeneeskunde
Alles draait om aandacht Cognitie Huib Speelman Specialist Ouderengeneeskunde Wie heeft cognitieve stoornissen? Bijna iedere persoon met Parkinson heeft cognitieve stoornissen. De een in lichte mate, bij
Nadere informatiehuisartsennascholing 10 sept 2013
huisartsennascholing 10 sept 2013 -polyneuropathie -restless legs syndrome Joost van Oostrom Afdeling Neurologie Rijnstate Programma (2x) WAAROM moeten we hier iets over weten WAT moeten we hierover weten
Nadere informatieVascular cognitive impairment
Vascular cognitive impairment De afbeelding kan niet worden weergegeven. Mogelijk is er onvoldoende geheugen beschikbaar om de Geert Jan Biessels VCI poli UMC Utrecht Stroke Centre eigen zaak in kantoormeubilair
Nadere informatiepathogenese en beloop Rogier Hintzen, neuroloog-immunoloog Erasmus MC, Rotterdam ErasMS
MS pathogenese en beloop Rogier Hintzen, neuroloog-immunoloog Erasmus MC, Rotterdam MS lesie ruggenmerg stoornissen bij MS gevoel motoriek zien oogbewegingen cognitie continentie moeheid pijn wat hoort
Nadere informatieAmyotrophic Lateral Sclerosis: risk factors in the genome and exposome
Perry van Doormaal Promotie 21 november 2017, UMC Utrecht Titel proefschrift: Samenvatting in het Nederlands In dit proefschrift wordt het onderzoek beschreven naar genetische factoren en omgevingsfactoren
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers
Nadere informatiePalliatieve zorg en Dementie verbinden. Jet van Esch Specialist ouderengeneeskunde
Palliatieve zorg en Dementie verbinden Jet van Esch Specialist ouderengeneeskunde Kennistoets Dementie kan alleen sluipend ontstaan ja/nee Bij dementie is ook het gevoel aangetast ja/nee Palliatieve zorg
Nadere informatieIII Identificatie van de geneesheer die verantwoordelijk is voor de behandeling (naam, voornaam, adres, RIZIV-nummer):
BIJLAGE A: Model van formulier voor eerste aanvraag: Formulier voor eerste aanvraag tot terugbetaling van EXELON pleisters voor transdermaal gebruik ( 4680000 van hoofdstuk IV van het K.B. van 21 december
Nadere informatieNederlandse samenvatting
5 Nederlandse samenvatting FUNCTIONELE EN PERFUSIE MRI BIJ DEMENTIE Dementie kan worden veroorzaakt door een groot aantal verschillende ziekten. De ziekte van Alzheimer is de meest voorkomende neurodegeneratieve
Nadere informatiedr. Wiepke Cahn UMCUtrecht
dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica
Nadere informatieState the art: Amyotrofische Laterale Sclerose. Leonard H. van den Berg UMC Utrecht ALS Centrum Nederland
State the art: Amyotrofische Laterale Sclerose Leonard H. van den Berg UMC Utrecht ALS Centrum Nederland Amyotrofische laterale sclerose Progressieve aandoening perifeer en centraal motorisch neuron Beloop
Nadere informatieNON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON. Jean-Michel Krul, neuroloog
NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON Jean-Michel Krul, neuroloog WAAR GAAN WE OVER SPREKEN?.De premotore fase van de ziekte van Parkinson.De motore klachten en verschijnselen.de non
Nadere informatieAcknowledgement. Acknowledgement
Acknowledgement Acknowledgement This study is part of TREND (Trauma RElated Neuronal Dysfunction), a Dutch Consortium that integrates research on epidemiology, assessment technology, pharmacotherapeutics,
Nadere informatieParkinsonismen Vereniging. Parkinson Vereniging
Parkinsonismen Vereniging Parkinson Vereniging Inhoudsopgave De Parkinson Vereniging 4 Dit zijn de verschijnselen 4 Dopamine 5 Behandeling van symptomen 5 Bijwerkingen en operaties 5 Verenigingsactiviteiten
Nadere informatieDe puzzel MS oplossen
De puzzel MS oplossen Een korte inleiding in MS Wat is het VUmc MS Centrum Amsterdam Wat voor MS-onderzoek wordt er gedaan Wat is MS? Chronische ziekte van het centraal zenuwstelsel Auto-immuunziekte,
Nadere informatieVascular Cognitive Impairment (VCI): cognitieve problemen door vaatschade. de diagnose: vasculaire dementie of vci vci poli.
Casuïstiek Man 62 eigen zaak in kantoormeubilair geheugen en concentratieklachten na TIA Vascular Cognitive Impairment (VCI): cognitieve problemen door vaatschade Geert Jan Biessels Vascular Cognitive
Nadere informatieAnatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie
Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie K.J. Kaland, AIOS klinische geriatrie, Parnassia Groot Haags Geriatrie Referaat 6 februari 2017 Gedragsproblemen bij dementie Behavioral
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Cha pter 6.0 Nederlandse samenvatting De neuropsychiatrie van de gedragsvariant frontotemporale dementie en psychiatrische stoornissen Gelijkenissen en verschillen. 6.1 Inleiding In de klinische praktijk
Nadere informatieOnderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,
Nadere informatieSamenvatting en conclusies
Samenvatting en conclusies Extrapiramidale syndromen (EPS) geassocieerd met antipsychotica zijn het onderwerp van dit proefschrift. In de introductie van dit proefschrift wordt ingegaan op de historie
Nadere informatieParkinsonismen Vereniging. Parkinsonisme
Parkinsonismen Vereniging Parkinsonisme Inhoudsopgave Inleiding 4 Verschillende vormen van parkinsonisme 5 Parkinsonisme als gevolg van medicijngebruik 5 Multi-systeem atrofie (MSA) 6 MSA-P 6 MSA-C 7 Stoornissen
Nadere informatieProblemen rondom spreken
Parkinson Vereniging Landelijke Problemen rondom spreken Dr. Hanneke Kalf, logopedist-onderzoeker UMC St Radboud Nijmegen Zorg voor Parkinson ParkinsonNet richtlijnen slikstoornissen @hannekekalf UMC St
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieDisclosure belangen spreker
Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder
Nadere informatie