Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hafkemeijer, Anne Title: Brain networks in aging and dementia Issue Date:

2 Chapter 9 Nederlandse samenvatting

3

4 Nederlandse samenvatting Mensen leven langer dan ooit en de levensverwachting neemt steeds verder toe (Mathers et al. 2015). Een gevorderde leeftijd is één van de belangrijkste risicofactoren voor het ontwikkelen van dementie. De komende jaren zal daarom het aantal dementie patiënten toenemen. De ziekte van Alzheimer (Engelse afkorting AD) is de meest voorkomende vorm van dementie en wordt voornamelijk gekarakteriseerd door geheugenverlies (McKhann 2011). Een ander veelvoorkomend type dementie is de gedragsvariant van frontotemporale dementie (Engelse afkorting bvftd) (Ratnavalli et al. 2002). Patiënten met bvftd presenteren zich met veranderingen in gedrag en persoonlijkheid (Rascovsky et al. 2011). Echter, de symptomen variëren sterk, met overlap tussen de verschillende vormen van dementie. Hierdoor kan het lastig zijn klinisch onderscheid te maken tussen AD en bvftd. Dit leidt voornamelijk vroeg in het ziekteproces tot problemen. Een vroege en juiste diagnose is van groot belang omdat het duidelijkheid geeft voor de patiënt en diens verzorgers, het zal leiden tot efficiëntere gezondheidszorg en interventionele studies hebben de meeste kans op succes als ze op een vroeg moment in het ziekteproces worden uitgevoerd. Om vroegtijdige diagnostiek te verbeteren is er een grote behoefte aan meetbare kenmerken die geassocieerd zijn met de verschillende vormen van dementie (Raamana et al. 2014) ONDERZOEKSDOEL VAN DIT PROEFSCHRIFT In dit proefschrift bestuderen we de hersenen bij veroudering en dementie. Cognitief functioneren, zoals geheugen en gedrag, is naar alle waarschijnlijkheid niet gelokaliseerd in één specifiek gebied in de hersenen, maar in een netwerk bestaande uit verschillende hersengebieden. Daarom hebben hersennetwerken de potentie om meer inzicht te geven in cognitief disfunctioneren bij dementerenden vergeleken met methodes die zich richten op één bepaald hersengebied (Evans 2013; Fornito et al. 2015). De netwerkdegeneratie hypothese gaat ervan uit dat dementie begint in een bepaald gebied in de hersenen en zich verder uitbreidt naar gebieden die hiermee verbonden zijn (Seeley et al. 2009). Men vermoedt dat elke neurodegeneratieve ziekte, en dus ook elke vorm van dementie, een specifiek netwerk van degeneratie heeft (Seeley et al. 2009). Het doel van de studies beschreven in dit proefschrift was meer inzicht te krijgen in hersennetwerken bij gezonde veroudering (hoofdstukken 2 en 6) en hoe deze afwijken 163

5 Chapter 9 bij mensen met subjectieve geheugenklachten (hoofdstuk 3) en bij patiënten met dementie (hoofdstukken 2, 4, 5 en 7). Hierbij gebruikte we magnetische resonantie imaging (MRI) om zowel de functie (sectie 1) als de structuur (sectie 2) van de hersennetwerken te onderzoeken FUNCTIONELE HERSENNETWERKEN De eerste sectie van dit proefschrift beschrijft de bevindingen in functionele netwerken (sectie 1). Deze netwerken zijn opgebouwd uit hersengebieden die overeenkomsten in functie vertonen. Hoofdstuk 2 geeft een literatuur overzicht van studies die het zogenaamde default mode netwerk bestuderen bij veroudering en dementie. Dit netwerk is specifiek van belang voor gezonde veroudering en dementie omdat de structuren hiervan vatbaar zijn voor dementie pathologie (Buckner et al. 2005). Dit hoofdstuk geeft relevante achtergrond informatie voor het verdere werk dat in dit proefschrift wordt gepresenteerd. Een Nederlandse versie van dit hoofdstuk is terug te vinden in het themanummer Neuro fmri van het radiologen tijdschrift MemoRad (Hafkemeijer, van der Grond, van Buchem, et al. 2012). Hoofdstuk 3 beschrijft de bevindingen van een studie naar functionele netwerken bij ouderen met zelf-gerapporteerde subjectieve geheugenklachten die niet voldoen aan de criteria voor milde cognitieve achteruitgang of dementie. Deze ouderen hebben dus wel geheugenklachten maar zijn niet dement. Deze studie laat veranderingen zien in zowel de hersenstructuur als in functionele hersennetwerken. Dit toont vermoedelijk aan dat deze subjectieve geheugenklachten een weerspiegeling zijn van objectieve veranderingen in het brein. Hoofdstukken 4 en 5 zijn het resultaat van een samenwerking tussen het Leids Universitair Medisch Centrum, het Alzheimer centrum van de Vrije Universiteit Universitair Medisch Centrum Amsterdam en het Alzheimer centrum van het Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam. Beide hoofdstukken hebben als doel om te onderzoeken of functionele netwerken nuttig zijn bij het onderscheiden van verschillende vormen van dementie. In hoofdstuk 4 laten we zien dat al in een vroeg stadium van de ziekte de functionele netwerken verschillend zijn tussen patiënten met AD en patiënten met bvftd. We hebben deze patiënten in de loop van hun ziekte 164

6 Nederlandse samenvatting gevolgd. Hoofdstuk 5 beschrijft de longitudinale studie waarin we vonden dat elke vorm van dementie veranderingen over de tijd liet zien in een ziekte specifiek netwerk. Dit toont het belang van longitudinale studies aan om inzicht te krijgen in hersengebieden die relevant zijn voor ziekteprogressie en differentiaal diagnose STRUCTURELE HERSENNETWERKEN Naast de functionele netwerken zijn in dit proefschrift ook structurele netwerken bestudeerd (sectie 2). Deze netwerken zijn opgebouwd uit hersengebieden die overeenkomsten in structuur vertonen. Om deze netwerken te kunnen bestuderen is een relatief nieuwe methode toegepast. Hoofdstuk 6 beschrijft de invloed van gezonde veroudering op deze structurele netwerken. Bepaalde netwerken gaan achteruit met het ouder worden, terwijl andere netwerken juist relatief onaangetast blijven. In hoofdstuk 7 beschrijven we hoe deze netwerken eruitzien bij dementerenden. De resultaten bevestigen ons vermoeden dat de verschillende vormen van dementie verschillende netwerken aantasten, wat laat zien dat structurele netwerken ons waardevolle informatie geven over de ziekte en een goede aanvulling kunnen zijn op de vaker bestudeerde functionele netwerken CONCLUSIE Samenvattend laten de studies beschreven in dit proefschrift zien dat hersennetwerken ons meer inzicht geven in het proces dat zich afspeelt in het brein van gezonde ouderen, mensen met subjectieve geheugenklachten en van patiënten met dementie. Bovendien geeft het in de toekomst mogelijkheden om vroeg diagnostiek te verbeteren en ziekteprogressie te monitoren. Eén kanttekening echter: hoewel de bevindingen gepresenteerd in dit proefschrift ons veel leren over verschillen op groepsniveau, zijn ze op dit moment nog niet direct toepasbaar in de praktijk. Verder onderzoek in de toekomst zal uitwijzen of hersennetwerken van belang zijn bij het stellen van de diagnose van een individuele patiënt. 165

7