Commissie Bestuur, Middelen & Waterketen. 28 november Commissie Water & Wegen. Datum vergadering CHI. 12 december 2018

Transcriptie

1 Voorstel CHI (college van hoofdingelanden) Commissie Bestuur, Middelen & Waterketen 28 november 2018 behandeling D&H Commissie Water & Wegen - Portefeuillehouder R. Maarschall vergadering CHI 12 december 2018 Agendapunt 11. Onderwerp Sluiting SDI en Aardgasloze slibverwerking Voorstel De slibdrooginstallatie te Beverwijk per datum inwerkingstelling van de nieuwe verwerkingsroute te sluiten. Voor de slibverwerking route 1 verder uit te werken: o Drogen met restwarmte van HVC in Alkmaar en verbranding van het granulaat in een bio-energiecentrale, bij voorkeur met fosfaatterugwinning in een dedicated BEC en bij voorkeur in samenwerking met Waternet/AGV. o Daartoe het aandeelhouderschap HVC uit te breiden tot 100 aandelen B. o Hiervoor de benodigde afspraken te maken met HVC en een overeenkomst op te stellen die aan het CHI wordt voorgelegd voor definitieve besluitvorming. Kern van de zaak De slibdrooginstallatie (SDI) te Beverwijk heeft inmiddels een respectabele leeftijd bereikt. Het preventief en correctief onderhoud dat nodig is voor een stabiele bedrijfsvoering neemt toe en de installatie nadert nu, naast de reeds bereikte einde economische levensduur, óók het einde van de technische levensduur. In mei 2017 is het Klimaat- en Energieprogramma (KEP) vastgesteld waarin de ambitie is opgenomen in 2025 energie en CO 2-neutraal te zijn ( ). Een van de omschreven maatregelen is een aardgasloze slibverwerking. De druk op een aardgasloze slibverwerking is recentelijk toegenomen doordat minister Wiebes van Economische Zaken en Klimaat de industriële grootverbruikers van laagcalorisch aardgas (HHNK is zo een grootgebruiker) in februari 2018 heeft gevraagd om over te schakelen op andere energiebronnen zodat Gronings gas uiterlijk in 2022 is uitgefaseerd. Afgelopen jaar heeft de organisatie zich gebogen over het vraagstuk welke vorm van slibverwerking HHNK het beste past met het oog op de technologische ontwikkelingen en de ambities uit het KEP. De uitkomst hiervan wordt u nu ter besluitvorming aangeboden. Met het oog op de benodigde realisatietijd van een nieuwe installatie is het nodig nu een besluit te nemen, zodat de SDI in gesloten kan worden. Huidige situatie Bij het zuiveringsproces wordt door het hoogheemraadschap jaarlijks ton ontwaterd slib geproduceerd. Dit ontwaterde slib wordt naar de SDI in Beverwijk gebracht waar het gedroogd wordt. Bij dit droogproces wordt aardgas gebruikt. Dit aardgas wordt overigens niet alleen gebruikt om slib te drogen, maar ook om elektriciteit op te wekken. Het gedroogde slib, granulaat genoemd, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Postbus 250, 1700 AG Heerhugowaard Stationsplein 136, 1703 WC Heerhugowaard T F post@hhnk.nl

2 2 van 14 wordt momenteel voor het grootste deel in de bio-energie centrale (BEC) van HVC verbrand, tezamen met afvalhout. De rest van het granulaat wordt afgezet in BEC's in Duitsland of als brandstof geleverd aan de cementindustrie. HHNK is ten behoeve van granulaatafzet in 2011 aandeelhouder geworden van HVC. Landelijke ontwikkelingen Er wordt al langer in breed verband naar de Nederlandse slibverwerking gekeken. De vereniging van zuiveringsbeheerders (VvZB) heeft een slibstrategiewerkgroep opgericht die jaarlijks rapporteert over de slibprognose en (toekomstige) ontwikkelingen. De afgelopen jaren werd verwacht dat de hoeveelheid slib zou afnemen en dat daarmee overcapaciteit zou ontstaan in de huidige verwerkingslocaties. Installaties die aan het einde van hun levensduur zaten (zoals de SDI) konden dan geleidelijk aan gesloten worden. De verwachte slibafname door de bouw van energiefabrieken valt echter tegen én de bevolking blijft groeien, en daarmee ook de hoeveelheid slib. Daar komt bij dat de mogelijkheden voor afzet in Duitsland recentelijk verdergaand zijn beperkt door de duurzame ambities van de Duitse regering. Kortom, de markt zit vol en er is sprake van een structurele ondercapaciteit. Er wordt momenteel, op meerdere plekken in Nederland slib gestort. Dit is een onwenselijke situatie omdat dit de laatste trede op de ladder van Lansink 1 (afvalhiërarchie) betreft, daar komt bij dat slib broeigevoelig is en voor stankoverlast kan zorgen. De keuze voor drogen met restwarmte bij HVC past in de landelijke slibstrategie. Gezien de ondercapaciteit op de markt vraagt sluiting van een installatie (zoals de SDI) dat er elders capaciteit bijgebouwd wordt. Drogen met restwarmte is een duurzame bewezen techniek. Tegelijkertijd is er behoefte aan flexibiliteit om in te kunnen spelen op nieuwe technieken. Die flexibiliteit is vooral te realiseren door samenwerking tussen de waterschappen onderling en tussen de waterschappen en de eindverwerkers. Het sliblandschap is divers en de bestaande installaties hebben allen verschillende afschrijvingstermijnen. Dat geeft Nederland breed ruimte om in te spelen op nieuwe technieken. Doorlopen proces In oktober 2017 is HHNK gestart met een "Van aardgas los" sessie, waarin met specialisten van collega-waterschappen, adviesbureaus en eindverwerkers routes voor de toekomst in kaart zijn gebracht. Uit die sessie zijn een aantal routes als kansrijk (duurzaam, haalbaar en betaalbaar) benoemd. Hierop is een aanvullende literatuurstudie uitgevoerd en zijn er interne en externe gesprekken gevoerd met warmteleveranciers zoals Tata Steel en HVC, waterschappen en slibverwerkers, in het bijzonder met Waternet. Er zijn twee CHI-meedenksessies georganiseerd om tijdens het proces de bestuurlijke belangen op te halen en een plek te geven. Tijdens de eerste CHI-meedenksessie op 19 maart is de markt verkend en zijn de belangrijkste criteria voor een nieuwe slibverwerkingsroute opgesteld. Deze criteria en de drie kansrijke routes zijn vervolgens verwerkt in de startnotitie 'Op weg naar een aardgas loze slibverwerking' ( ). Deze notitie is op 12 juni 2018 door D&H vastgesteld en naar het CHI doorgestuurd. In de tweede CHI-meedenksessie op 1 oktober 2018 zijn de uitkomsten van de verkenning besproken en zijn de voorkeuren gepeild. De uitkomsten van de verkenning zijn tot slot door een extern deskundige van het adviesbureau Tauw getoetst. Dit alles heeft geleidt tot het nu voorliggende besluit. Routes 1 De "Ladder van Lansink - De Afvalhiërarchie" onderscheidt drie categorieën van omgaan met afval. Preventie en hergebruik hebben de hoogste prioriteit. Vervolgens recycling en hoogwaardige energiewinning. De minste voorkeur heeft het verbranden of storten van afval.

3 3 van 14 In de startnotitie is aangegeven dat er opties zijn voor de langere termijn (over jaar) en dat er opties zijn voor de kortere termijn (komende jaar). Langere termijn: Voor de langere termijn wordt gedacht aan technieken als superkritisch vergassen, prachtige veelbelovende duurzame opties, maar nog niet volwassen genoeg om op industriële schaal toe te passen. HHNK zet stevig in op de techniek van het superkritisch vergassen en werkt daarom mee aan de realisatie van een full-scale installatie in de Boekelermeer te Alkmaar. Het is echter niet mogelijk om op deze techniek te wachten, zoals aangegeven is de SDI aan het einde van de technische levensduur en er is geen ruimte in de bestaande markt om het slib van HHNK te verwerken. Tegelijkertijd willen we ook niet meer voor 40 jaar bouwen, zoals in het verleden, om zo flexibel mogelijk in te kunnen spelen op nieuwe technologische ontwikkelingen. Kortere termijn, gericht op sluiting SDI en "van aardgas" los Gaandeweg het proces zijn de onderstaande routes onderzocht. Er is steeds sprake van een hoofdroute (de keuze voor drogen of composteren) en binnen deze routes is er sprake van een a, b of c variant voor de verwerking van het granulaat. Route 1 (a+b): Slib drogen met (rest)warmte bij HVC en het granulaat verbranden in een BEC of dedicated BEC, bij voorkeur in samenwerking met AGV/Waternet; Route 2(a+b+c): Bij Waternet slib drogen met (rest)warmte van AEB of samen met Waternet met restwarmte van Tata Steel en het granulaat afzetten in de cementindustrie of verbranden in een dedicated BEC; Route 3 (a+b+c): Slib composteren en het granulaat verbranden in energiecentrales, een dedicated BEC of afzet in de landbouw in Noord Frankrijk. Criteria In het gehele proces zijn de onderstaande criteria, zoals verwoord in de startnotitie, gebruikt als leidraad. - Continuïteit van slibverwerking staat voorop; - Duurzaamheid: zo min mogelijk belasting van het milieu, uit slib energie opwekken en terugwinnen van grondstoffen; - Kosten die maatschappelijk verantwoord zijn; - Flexibiliteit zodat makkelijker kan worden ingespeeld op nieuwe ontwikkelingen; - Voldoen aan wet- en regelgeving relevant voor slibverwerking; - Samenwerking met anderen om tot een optimale duurzame route te komen; - Slibverwerking heeft geen negatieve invloed op ons imago. Per route zijn de genoemde criteria als volgt gescoord: groen = positief onderscheidend ten opzichte van de andere, rood = negatief onderscheidend, geen kleur = neutraal, niet onderscheidend. Route 1a: Slib drogen met (rest)warmte bij HVC en het granulaat verbranden in een BEC HVC bouwt een slibdrooginstallatie. Het slib wordt gedroogd met een banddroger; (rest)warmte van 120 o -140 o C. Granulaat wordt verbrand in een BEC, vrijkomende warmte wordt gebruikt. Bij deze route hoort het vergroten van het aandeelhouderschap HVC en ligt een kans als ook Waternet/AGV een samenwerking met HVC aangaat Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen

4 4 van 14 Route 1b: Slib drogen met (rest)warmte bij HVC en het granulaat verbranden in een dedicated BEC HVC bouwt een slibdrooginstallatie. Het slib wordt gedroogd met een banddroger; (rest)warmte van 120 o -140 o C. Granulaat wordt verbrand in een (nog te bouwen) dedicated BEC, vrijkomende warmte wordt gebruikt. Uit vliegas kan fosfaat worden teruggewonnen. Bij deze route hoort het vergroten van het aandeelhouderschap HVC en ligt een kans als ook Waternet/AGV een samenwerking met HVC aangaat. Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen Route 2a: Bij Waternet slib drogen met (rest)warmte van AEB en het granulaat afzetten de cementindustrie. Waternet bouwt een slibdrooginstallatie Het slib wordt gedroogd met een banddroger; (rest)warmte van circa 120 o -140 o C van Afval Energie Bedrijf (AEB). Granulaat wordt afgezet in de (Belgische) cementindustrie als vervanger voor bruinkool, het fosfaat gaat hierbij verloren. Bij deze route gaan we een samenwerkingsovereenkomst met Waternet aan. Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen Route 2b: Bij Waternet slib drogen met (rest)warmte van AEB en het granulaat verbranden in een dedicated BEC. Waternet bouwt een slibdrooginstallatie Het slib wordt gedroogd met een banddroger; (rest)warmte van circa 120 o -140 o C van Afval Energie Bedrijf (AEB). Granulaat wordt verbrand in een (nog te bouwen) dedicated BEC (van HVC); warmte wordt gebruikt. Uit de vliegas kan fosfaat worden teruggewonnen. Bij deze route gaan we een samenwerkingsovereenkomst met Waternet aan. Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen Route 2c: Samen met Waternet met restwarmte Tata Steel en het granulaat wordt verbrand in de cementindustrie of een dedicated BEC. Er wordt een SDI op het terrein van Tata Steel gebouwd en het slib wordt gedroogd met aanwezige restwarmte. Granulaat wordt afgezet in de (Belgische) cementindustrie als vervanger voor bruinkool, het fosfaat gaat hierbij verloren of Granulaat wordt verbrand in een (nog te bouwen) dedicated BEC (van HVC); warmte wordt gebruikt. Uit de vliegas kan fosfaat worden teruggewonnen. Bij deze route gaan we een samenwerkingsovereenkomst met Waternet aan. Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen

5 5 van 14 Route 3a: Slib composteren en het granulaat verbranden in de energiecentrales GMB droogt nat slib in composteerhallen. Biogranulaat wordt verbrand in energiecentrales. Bij deze route is een aanbesteding op de markt noodzakelijk. Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen Route 3b: Slib composteren en het granulaat afzetten in dedicated BEC. GMB droogt nat slib in composteerhallen. Biogranulaat wordt verbrand in een (nog te bouwen) dedicated BEC. Bij deze route is een aanbesteding op de markt noodzakelijk. Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen Route 3c: Slib composteren en het granulaat afzetten in de landbouw in Noord Frankrijk. GMB droogt nat slib in composteerhallen In landen waar dat mogelijk is wordt biogranulaat ingezet als meststof. Bij deze route is een aanbesteding op de markt noodzakelijk Continuïteit Duurzaamheid Kosten Flexibiliteit Wet- en regelgeving Samenwerken Imago Kansen In bijlage 1 worden de verschillende routes verder toegelicht en aan de hand van de criteria beschreven. Tot slot zijn de uitkomsten van de verkenning door een extern deskundige (Tauw) getoetst, deze zogeheten expert opinion is in bijlage 2 terug te lezen. Aandeelhouderschap Voorwaarde voor route 1 is dat HHNK het aandeelhouderschap HVC vergroot en overgaat op het aandeelhouderschap B. Het huidige aandeelhouderschap A van HHNK in de HVC, afgesloten op 6 oktober 2011, is gebaseerd op de verwerking van het granulaat. Met voorliggend besluit gaat HHNK ertoe over om het ontwaterde slib bij HVC aan te bieden en daarbij hoort een aandeelhouderschap B. Na instemming met de keuze voor route 1 wordt dit verder uitgewerkt met HVC. De afspraken over de verwerking, de uitbreiding van het aandeelhouderschap en voorwaarden voor eventuele uittreding worden vastgelegd in een overeenkomst die vervolgens ter besluitvorming wordt aangeboden aan het CHI. In de ballotage-overeenkomst van HVC is een procedure voor uittreden niet geregeld. Uiteraard is geen aandeelhouder gehouden tot een eeuwigdurend aandeelhouderschap. Wanneer in de toekomst de omstandigheden voor een aandeelhouder zijn gewijzigd, bijvoorbeeld omdat er een nieuwe zuiverings- of slibverwerkingstechniek ontstaat waardoor continuering van het aandeelhouderschap voor het betreffende waterschap niet meer in de rede ligt, kan worden gesproken over uittreding, waarbij uitgangspunt is dat eventuele schade vanwege uittreden voor de mede-aandeelhouders wordt gecompenseerd, dit aspect wordt meegenomen in de te maken afspraken. In bijlage 3 treft u uitgebreidere informatie over het aandeelhouderschap B. Voorstel Op basis van alle afwegingen wordt uw college voorgesteld om de slibdrooginstallatie te Beverwijk per datum inwerkingstelling van de nieuwe verwerkingsroute te sluiten en voor de slibverwerking te

6 6 van 14 kiezen voor route 1: het drogen van slib met restwarmte van HVC en het verbranden van granulaat in een BEC en hiervoor het aandeelhouderschap HVC uit te breiden naar circa 100 aandelen. Deze route is duurzaam, uitontwikkeld en doelmatig. HVC beoogt met haar afval- en slibbeheer een wezenlijke bijdrage te leveren aan duurzame ontwikkelingen en zet stevig in op innovaties. HVC is een bekende en betrouwbare partner, het is een overheids N.V., ze zijn centraal gelegen in het beheergebied, de benodigde infrastructuur is aanwezig en ze hebben kennis van de materie. Daarnaast zijn ze, als enige, voornemens naast een droger ook een dedicated BEC te bouwen voor alleen granulaat waardoor er hoogwaardiger fosfaat kan worden (teruggewonnen. HVC heeft reeds een grote slibverbrander in Dordrecht (voormalige DRSH installatie), dit maakt de achtervang bij calamiteiten makkelijker. Deltavisie Dit voorstel past binnen de speerpunten van de Toekomstvisie (afval)waterketen die integraal onderdeel uitmaakt van de Deltavisie. Eerdere besluiten 30/03/2011 (CHI) Aandeelhouderschap N.V. HVC ( ) 10/12/2014 (CHI) Besluit slibstrategie 2020 ( ) 17/05/2017 (CHI) Klimaat- en energieprogramma ( ) 12/06/2018 (D&H) Startnotitie slibverwerking van (aard)gas los ( ) Risico s Indien u instemt met dit voorstel en uitwerking van route 1 in een overeenkomst: Stijgt het bedrag waar HHK garant voor staat als aandeelhouder HVC van circa 1,5 miljoen naar tussen 10 tot 15 miljoen, omdat het aantal aandelen toeneemt en we overgaan op een ander soort aandelen (van type A naar type B). De kans dat HVC een beroep doet op deze garantstelling (omdat HVC omvalt) wordt zeer klein geacht. Kan HHNK om een schadevergoeding gevraagd worden indien HHNK ooit wil uittreden als aandeelhouder van de HVC. In beginsel wordt toegetreden tot HVC op basis van de intentie een langjarige verbintenis aan te gaan met de medeaandeelhouders. Uiteraard is geen aandeelhouder gehouden tot een eeuwigdurend aandeelhouderschap. Wanneer in de toekomst de omstandigheden voor een aandeelhouder zijn gewijzigd, en een continuering van het aandeelhouderschap voor het betreffende waterschap niet meer in de rede ligt, kan worden gesproken over uittreding waarbij uitgangspunt is dat eventuele schade vanwege uittreden voor de medeaandeelhouders wordt gecompenseerd. Legt de HVC het voorstel voor de bouw van een droger ter goedkeuring voor aan haar aandeelhouders. Het staat de aandeelhouders vrij staat anders te besluiten. Dit risico wordt klein geacht, omdat de afzetmogelijkheden en verduurzaming van de slibverwerking voor de andere vijf aandeelhoudende waterschappen toeneemt. De verwerkingskosten die in dit voorstel bij de verschillende routes zijn opgegeven hebben allen een bandbreedte. Voor alle routes geldt namelijk dat er nog een installatie gebouwd moet worden. De genoemde bedragen zijn gebaseerd op de kennis en ervaring van nu. Op het moment dat het besluit genomen is worden de plannen verder uitgewerkt en worden de bedragen zekerder. Als dit significant afwijkt van de in dit voorstel opgenomen bandbreedte zal dit aan CHI worden voorgelegd. Indien u niet instemt met dit voorstel Indien u niet instemt met het voorstel ontstaat het risico dat:

7 7 van 14 o er een minder duurzame route gekozen wordt, waarbij gecomposteerd wordt of waarbij het granulaat via een langjarig contract in de cementindustrie verwerkt wordt waardoor het fosfaat verloren gaat; o er een minder haalbare route gekozen wordt, waarbij wetgeving realisatie in de weg staat, zoals afzet in de landbouw in Noord-Frankrijk; o er een risicovollere route gekozen wordt, bijvoorbeeld doordat er een droger bij Tata Steel gerealiseerd wordt wat de nodige vergunningsvraagstukken met zich mee brengt en ons verbindt aan een commerciële partij met andere belangen; o er na afloop van het lopende granulaatcontract problemen ontstaan met de afzet van HHNK-granulaat wegens verstoorde relaties met huidige partners zoals HVC; o de KEP-doelen niet gehaald worden omdat de SDI niet gesloten kan worden; o hoge investeringen nodig zijn om de SDI in bedrijf te houden; o er dwingende maatregelen worden opgelegd vanuit het ministerie van Economische Zaken en Klimaat met het oog op de Rijksambities op de uitfasering van het Gronings gas. Financiële consequenties De financiële consequenties van een nieuwe slibverwerkingsroute zijn groot en bestaan uit een aantal componenten. De verwerkingskosten per ton slib, de plannen van het kabinet inzake de afschaffing van de vrijstelling van de verbrandingstax op zuiveringsslib en de kosten die samenhangen met de sluiting van de SDI. Tot slot is een klein bedrag nodig om 100 aandelen a 45,45 te verwerven. Verwerkingskosten per ton slib De kosten bestaan om te beginnen uit de verwerkingskosten per ton slib; de kapitaalslasten, exploitatiekosten en transportkosten. In de huidige situatie zijn de verwerkingskosten relatief laag omdat de SDI economisch grotendeels is afgeschreven. In de toekomstige situatie zal rekening gehouden moeten worden met een stijging van circa 75 per ton slib naar circa 100 per ton slib. HVC investeert dan in de bouw van een nieuwe installatie en HHNK betaalt via een poorttarief voor de verwerking. De stijging van dit poorttarief ten opzichte van het huidige tarief komt voort uit de investeringskosten van HVC aan de ene kant en aan de andere kant heeft het te maken met de plannen van het kabinet inzake de verbrandingstax. Verbrandingstax Het kabinet heeft besloten dat de 'verbrandings-tax' op afval per 1 januari 2019 wordt verhoogd. Daarbij heeft zij ook aangegeven de vrijstelling voor het verbranden van zuiveringsslib te willen opheffen. De Unie van Waterschappen voert hierover gesprekken. Het opheffen van de vrijstelling heeft gevolgen voor alle slibverwerkers. Conform de Nederlandse wetgeving moet al het slib namelijk een eindeverbrandingstap ondergaan. Deze stijging is niet afhankelijk van de route die we kiezen en zal ook in de huidige situatie tot een stijging van de kosten leiden. Hier is in de perspectievennota vanaf 2020 rekening mee gehouden. Kosten sluiting SDI Sluiting van de SDI brengt kosten met zich mee. De rwzi Beverwijk en de SDI zijn op meerdere onderdelen met elkaar vervlochten. Sluiting van de SDI vraagt aanpassingen op de rwzi op het gebied van slibontwatering, deelstroombehandeling en bestaande warmtekoppelingen. Wat er werkelijk nodig is en hoe hoog de kosten daarvan precies zijn, zal duidelijk worden als er een ontvlechtingplan gemaakt wordt. Een ruwe inschatting geeft aan dat een investering van rond de 3 tot 4 miljoen nodig is in de jaren na

8 8 van 14 In het huidige slibverwerkingsproces wordt door middel van een warmtekrachtkoppeling ook elektriciteit opgewekt voor eigen gebruik en teruglevering aan het net. In de nieuwe situatie vervalt dit en neemt de elektriciteitsvraag met circa 30 miljoen kwh toe, een toename van circa per jaar voor de inkoop van energie. Om deze hoeveelheid energie zelf duurzaam op te wekken met zonne-energie zijn ongeveer zonnepanelen nodig. Deze getallen worden meegenomen in de tussentijdse evaluatie van het KEP, waarin bekeken wordt of de doelen van het KEP met de huidige inzet behaald worden. Belangrijkste is dat er met sluiting van de SDI 15 miljoen minder aardgas gebruikt wordt. (in miljoenen) Kosten slibverwerking voor ton slib e.v Huidige situatie 7,5 Huidige situatie + afschaffing vrijstelling 'verbrandings-taxs' 8 8 9,5-10* Nieuwe situatie (route 1) Kosten voor rwzi Beverwijk Kapitaallasten ontvlechting SDI-rwzi 0,3 0,3 Inkoop energie door wegvallen WKK SDI 2 2 *Stel dat de SDI de deuren niet sluit dan zijn komende jaren forse extra investeringen nodig om de levensduur van de installatie te verlengen. Daarnaast wordt een stevige stijging van de gasprijs verwacht, gelet op de ambities van het Rijk. Kosten totaal Momenteel bedraagt de zuiveringsheffing 54 per v.e., circa 9% daarvan bestaat uit de kosten voor de slibverwerking. In de huidige situatie leiden de bovengenoemde kosten tot een stijging van het tarief met circa 4 euro per v.e. Communicatieaspecten Interne en externe doelgroepen zijn te onderscheiden in belanghebbenden en geïnteresseerden. Interne belanghebbenden zijn medewerkers van de SDI voor wie het besluit gevolgen heeft. Zij worden door hun leidinggevende regelmatig geïnformeerd over de gang van zaken. De daadwerkelijke consequentie ontstaat pas bij definitieve sluiting. Dat geeft eenieder de tijd om zich hier op voor te bereiden. Geïnteresseerde medewerkers worden na het besluit geïnformeerd via intranet. Het CHI wordt gedurende het proces door de portefeuillehouder verder geïnformeerd. Extern belanghebbenden zijn de partijen met wie de verkenning is uitgevoerd, de HVC en haar aandeelhouders. Deze zijn gaandeweg het proces steeds geïnformeerd. Over communicatie naar aandeelhouders (waaronder vijf collega waterschappen) worden met HVC afspraken gemaakt. Maatschappelijk Verantwoorde Overheid (MVO) Door in te zetten op een andere manier van slibverwerking en tegelijkertijd te anticiperen en de zich in snel tempo ontwikkelende nieuwe technologieën, opereert HHNK als een maatschappelijk verantwoorde overheid. Met de keuze voor route 1 beëindigd HHNK op afzienbare termijn het

9 9 van 14 gebruik van aardgas, belangrijk onderdeel van de ambities van het Klimaat- en Energieprogramma. En er wordt ingezet op de terugwinning van fosfaat, onderdeel van het circulaire gedachtegoed. Overige consequenties en vervolg Na positieve besluitvorming van het CHI over de keuze van de route wordt deze verder uitgewerkt. Er worden afspraken gemaakt, het aandeelhouderschap wordt vormgegeven en de benodigde overeenkomst(en) hiervoor wordt opgesteld. De overeenkomst wordt voor de zomer aan het CHI voorgelegd ter besluitvorming. Daarnaast wordt een plan opgesteld voor de personele en technische consequenties na sluiting en de periode tot sluiting van de SDI. De consequenties van de sluiting van de SDI voor de CO 2-footprint van HHNK worden uitgewerkt. Bij de tussentijdse evaluatie van het KEP wordt dit besluit meegenomen en wordt in kaart gebracht in hoeverre HHNK de doelstelling richting 2025 haalt of wat daarvoor verder nodig is. Bijlagen 1. Routes met waardering per criterium (aangehecht) 2. Expert Opinion (aangehecht) 3. Aandeelhouderschap B (aangehecht) 4. Concept CHI-besluit ( ) College van dijkgraaf en hoogheemraden, de secretaris, de voorzitter, M.J. Kuipers drs. L.H.M. Kohsiek

10 10 van 14 Bijlage 1: Waardering routes per criterium Hieronder worden de verschillende routes eerst kort omschreven en vervolgens per criterium geduid. Indien zich kansen voordoen in een bepaalde route is dat als laatste ook aangegeven. Route 1: Slib drogen met (rest)warmte bij HVC en het granulaat verbranden in een BEC of op termijn in een dedicated BEC Omschrijving route HVC bouwt een slibdrooginstallatie. Het slib wordt gedroogd met een banddroger. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van (rest)warmte van 120 o -140 o C. Het granulaat dat na droging overblijft wordt verbrand in een BEC waarbij de vrijkomende warmte weer gebruikt kan worden. Momenteel beschikt HVC over een BEC waar naast slibgranulaat ook houtafval verbrand wordt. HVC is voornemens om in Dordrecht een dedicated BEC te bouwen. In deze dedicated BEC wordt alleen slibgranulaat verbrand. Dit procedé zorgt ervoor dat uit het vliegas hoogwaardig fosfaat kan worden teruggewonnen. Het terugwinnen van het fosfaat doet HVC niet zelf, daarvoor wordt samengewerkt met een bedrijf uit Frankrijk, Ecophos. Net over de Belgische grens verrijst, als de vergunningen worden verleend, naast de al bestaande fabriek voor fosfaatwinning ook een eerste fabriek ter wereld die op industriële wijze fosfaat gaat terugwinnen uit vliegas. Kans: In deze route ligt een kans als Waternet aansluit. Het bestuur van AGV neemt eind dit jaar ook een besluit over de toekomst van de slibverwerking. Daarom is in het proces het nodige afgestemd en is informatie in alle openheid gedeeld. Een van de opties voor Waternet is de droger bij HVC in de vorm van een joint venture te bouwen. Het is echter aan het bestuur van AGV om hierover te besluiten, waardoor dit als kans in deze route opgenomen. Continuïteit HVC heeft ervaring met de materie. De BEC in Alkmaar draait al jaren en HVC is ook al jaren eigenaar van de slibverbrander in Dordrecht (voormalige DRSH installatie). Het feit dat HVC over de slibverbrandingsinstallatie (SVI) te Dordrecht beschikt maakt achtervang bij calamiteiten makkelijker waardoor de continuïteit van de slibverwerking beter geborgd kan worden. Duurzaamheid, energie opwekken en terugwinnen van grondstoffen. In deze route wordt slib gedroogd met (rest)warmte van circa 120 o -140 o C. Deze warmte is komende 15 jaar beschikbaar. Dit wil zeggen, er is voldoende warmte voor de vraag vanuit de warmtenetten en voor deze droger. Er is geen sprake van verdringing. Wel is het zo dat er van deze warmte ook elektriciteit gemaakt kan worden, daarmee vertegenwoordigt het een bepaalde waarde die in de verwerkingsprijs is meegenomen. Het granulaat wordt verbrand in een standaard BEC en op termijn in een dedicated BEC die HVC voornemens is te realiseren in Dordrecht. De warmte die vrijkomt bij de verbranding in een (dedicated) BEC wordt ingezet in warmte netten. De mogelijkheid tot terugwinning fosfaten uit vliegas bestaat (Ecophos). De (dedicated) BEC is voorzien van een rookgasreinigingsinstallatie waardoor uitstoot naar de lucht zoveel als mogelijk beperkt blijft. De vervoersbewegingen zijn vergelijkbaar met de huidige slibverwerkingsroute. Ook als het granulaat naar een dedicated BEC in Dordrecht gaat, omdat daarmee de huidige achtervang naar Duitsland komt te vervallen. Per saldo blijft het aantal kilometers dan gelijk.

11 11 van 14 Kosten die maatschappelijk verantwoord zijn Op basis van de huidige kennis verwachten we een tarief tussen de 97 en 105 per ton (inclusief transport en inclusief btw). HVC streeft naar een gelijkmatig tarief voor alle aandeelhoudende waterschappen. Naast kosten voor de slibverwerking zijn er ook kosten die samenhangen met de sluiting van de SDI, deze zijn in het voorstel onder de financiële consequenties weergegeven. Flexibiliteit Geen onderscheidend criterium: op basis van het huidige sliblandschap van Nederland en de prognoses voor de komende jaren is er geen sprake van overcapaciteit. Dit betekent dat voor sluiting van de SDI elders verwerkingscapaciteit bijgebouwd moet worden. Hier hoort een redelijke afschrijvingstermijn bij, voor alle routes is uitgegaan van 15 jaar. Met het oog op de snelle technische ontwikkelingen willen we ons niet meer voor 40 jaar binden. Mocht er binnen 15 jaar een nieuwe techniek beschikbaar komen met een grotere duurzame winst, dan is voortijdig afschrijven altijd een optie. Vergroten van de flexibiliteit binnen de slibverwerking is vooral te realiseren door samenwerking tussen de waterschappen en tussen de waterschappen en de eindverwerkers. Het sliblandschap is divers, de bestaande installaties hebben allen verschillende afschrijvingstermijnen, dat geeft Nederland breed ruimte om in te spelen op nieuwe technieken. Wet en regelgeving Deze route voldoet aan alle wet- en regelgeving. Samenwerken naar duurzame oplossingen HVC is regionaal, de aandeelhouders zijn veel van de 30 gemeentes in het beheergebied van HHNK en vijf waterschappen. HVC is zeer actief op het gebied van duurzame oplossingen, energietransitie en innovatie. Imago Deze route versterkt het beeld van de waterschappen als duurzame en samenwerkende organisaties. Kansen Waternet/AGV neemt dit jaar ook een besluit over de toekomst van de slibverwerking. Een van de opties die onderzocht wordt is een samenwerking met HVC. Hierover zijn we gedurende het traject met elkaar in gesprek geweest, dit kan leiden tot synergie en schaalvoordelen.

12 12 van 14 Route 2: Bij Waternet slib drogen met (rest)warmte van AEB of samen met Waternet met restwarmte van Tata Steel en het granulaat afzetten in de cementindustrie of verbranden in een dedicated BEC. Waternet bouwt een slibdrooginstallatie en gebruikt (rest)warmte van circa 120 o -140 o C van het naastgelegen Afval Energie Bedrijf (AEB) of Tata Steel. Het slib wordt gedroogd met een banddroger. Route 2a: Het granulaat dat na droging overblijft wordt afgezet in de cementindustrie als vervanger voor bruinkool, het fosfaat gaat hierbij verloren. Route 2b: Het granulaat dat na droging overblijft wordt verbrand in een (nog te bouwen) dedicated BEC verbrand. De warmte die daarbij vrijkomt wordt gebruikt in de warmtenetten en uit de vliegas kan fosfaat worden teruggewonnen. Route 2c: Samen met Waternet een SDI bouwen op het terrein van Tata Steel. Tata Steel heeft op het terrein op meerdere plaatsen warmte over en heeft aangegeven voor langere periode een contract te willen afsluiten. Het granulaat wordt verwerkt in de cementindustrie of kan in de (nog te bouwen) dedicated BEC. Omschrijving route Waternet bouwt een slibdrooginstallatie en gebruikt (rest)warmte van circa 120 o -140 o C van het naastgelegen Afval Energie Bedrijf (AEB). Het slib wordt gedroogd met een banddroger. De locatie van de droger is of op eigen terrein van hun rwzi Amsterdam Westpoort of op het terrein van AEB Amsterdam. Na droging zijn er 2 opties voor het granulaat. Het granulaat wordt afgezet in de cementindustrie, in de nog te bouwen dedicated BEC van HVC of verwerkt in de hoogovens. Waternet onderzoekt daarnaast de optie om bij Tata Steel een droger te bouwen en het granulaat af te zetten in een van de hoogovens. Continuïteit Waternet heeft ervaring met de materie en heeft in het verleden ook jarenlang een eigen droger gehad. Voor achtervang bij calamiteiten dienen afspraken te worden gemaakt met andere eindverwerkers. Voor de verwerking van granulaat in de cementindustrie, in een dedicated BEC of bij de hoogovens moeten contracten met derden worden afgesloten. Duurzaamheid In deze route wordt slib gedroogd met (rest)warmte van 120 o -140 o C. Deze warmte is komende 15 jaar beschikbaar. Dit wil zeggen, er is voldoende warmte voor de vraag vanuit de warmtenetten en voor deze droger. Er is geen sprake van verdringing. Wel is het zo dat er van deze warmte ook elektriciteit gemaakt kan worden. Daarmee vertegenwoordigd het een bepaalde waarde die in de verwerkingsprijs is meegenomen. Na 15 jaar is er voor AEB mogelijk wel sprake van verdringing op de warmtenetten. Het granulaat wordt: o vervoerd naar de Belgische cementindustrie als bijstook in de ovens (fosfaat wordt verbrand). o verbrand in een dedicated BEC, verwacht te realiseren door HVC in Dordrecht. De warmte wordt geleverd aan een warmtenet en vervangt daarmee fossiel gas. De mogelijkheid tot terugwinning fosfaten uit vliegas bestaat (Ecophos); Indien het granulaat verbrand wordt in de cementindustrie vervangt het de inzet van bruinkool. Terugwinnen van fosfaat is echter niet mogelijk. Indien het granulaat wordt verbrandt in een (dedicated) BEC wordt de warmte ingezet in warmtenetten. De mogelijkheid tot terugwinning fosfaten uit vliegas bestaat (Ecophos). De (dedicated) BEC is voorzien van een rookgasreinigingsinstallatie waardoor uitstoot naar de lucht zoveel als mogelijk beperkt blijft.

13 13 van 14 De vervoersbewegingen zijn in deze route iets groter dan de huidige, de extra CO 2-footprint heeft in het grote geheel een miniem effect. Er zullen meer bewegingen in het vervoersnet rond Amsterdam zijn. Kosten die maatschappelijk verantwoord zijn De bandbreedte voor het drogen van ontwaterd slib en de afzet van het granulaat liggen tussen de 85 en 90 (inclusief transport en inclusief btw), indien afzet in de cementindustrie plaatsvindt. De verwerkingskosten, indien verbranden in een dedicated BEC van HVC, zijn momenteel (nog) niet bekend. De verwerkingskosten van de route bij Tata steel zijn niet bekend. Het vraagt dat er op het terrein van Tata Steel een slibdroger gebouwd wordt en stand-alone bedient wordt. In hoeverre de bestaande infrastructuur van Tata gebruikt kan worden is nog onbekend. Naast kosten voor de slibverwerking zijn er ook kosten die samenhangen met de sluiting van de SDI, deze zijn in het voorstel onder de financiële consequenties weergegeven. Flexibiliteit Geen onderscheidend criterium: op basis van het huidige sliblandschap van Nederland en de prognoses voor de komende jaren is er geen sprake van overcapaciteit. Dit betekent dat voor sluiting van de SDI elders verwerkingscapaciteit bijgebouwd moet worden. Hier hoort een redelijke afschrijvingstermijn bij, voor alle routes is uitgegaan van 15 jaar. Met het oog op de snelle technische ontwikkelingen willen we ons niet meer voor 40 jaar binden. Mocht er binnen 15 jaar een nieuwe techniek beschikbaar komen met een grotere duurzame winst, dan is voortijdig afschrijven altijd een optie. Vergroten van de flexibiliteit binnen de slibverwerking is vooral te realiseren door samenwerking tussen de waterschappen en tussen de waterschappen en de eindverwerkers. Het sliblandschap is divers, de bestaande installaties hebben allen verschillende afschrijvingstermijnen, dat geeft Nederland breed ruimte om in te spelen op nieuwe technieken. Wet en regelgeving Deze route voldoet aan alle wet- en regelgeving. Samenwerken naar duurzame oplossingen Waternet is onze buurtwaterschap en collega-overheid. Samenwerking levert schaalvoordeel en een betere markpositie op. Waternet heeft stevige ambities als het gaat om duurzaamheid. Imago Deze route versterkt het beeld van de waterschappen als duurzame en samenwerkende organisaties. Kansen Zoals aangegeven is er gesproken met Waternet en Tata Steel. Tata Steel heeft op het terrein op meerdere plaatsen warmte over en geeft aan voor langere periode een contract te willen afsluiten. Dit zou een mooie kans zijn om warmte die al jaren verloren gaat nuttig aan te wenden. Het granulaat wordt vervolgens verwerkt in de cementindustrie of in de (nog te bouwen) dedicated BEC. In deze route wordt dan een droger op het terrein van Tata Steel gerealiseerd en daarmee komen de slibtransporten onder de strenge logistieke veiligheidseisen van Tata Steel te vallen. Uit de gevoerde gesprekken blijkt dat deze route de nodige vergunningsvragen met zich mee brengt, Tata Steel is geen afvalverwerker en dat predicaat is wel nodig. De beschikbare warmtebron is graden, en dat vraagt om forse investeringen (hoe lager de temperatuur, hoe groter de installatie die nodig is).

14 14 van 14 Daarnaast vraagt het dat er een langjarig contract met een commerciële partij met andere belangen (primaire focus van Tata Steel is staal maken) wordt afgesloten. Slibdrogen is voor Tata Steel een heel klein project. Deze route is daarmee een kans en tegelijkertijd een groot risico.

15 15 van 14 Route 3: Slib composteren en het granulaat verbranden, in energiecentrale, een dedicated BEC of afzet in de landbouw in Noord Frankrijk. Omschrijving GMB (de enige composteerder in Nederland) droogt nat slib gedurende 10 dagen, waarna de compost wordt gezeefd. Als het nagerijpt is, kan het biogranulaat worden gebruikt in onder meer energiecentrales voor een verbrandingsstap. Het biogranulaat kan ook in een dedicated BEC verbrand worden. In landen waar dat mogelijk is wordt biogranulaat ingezet als meststof. Continuïteit GMB heeft veel ervaring met de materie. De mate waarin het biogranulaat afgezet kan worden in de landbouw hangt af van aanpassing wet- en regelgeving. Voor de verwerking van het bio-granulaat moeten contracten met derden worden afgesloten. Voor achtervang bij calamiteiten dienen afspraken te worden gemaakt met andere eindverwerkers. Duurzaamheid Het slib wordt biologisch gedroogd in een tijdsspanne van 10 dagen met de energie die in het slib zelf zit. Het bio-granulaat dat na compostering overblijft wordt: o Verbrand in energiecentrales waar het als vervanger van bruinkool dient; o Verbrand in een (nog te bouwen) dedicated BEC en de warmte wordt geleverd aan een warmtenet. Uit de vliegas kan fosfaat worden teruggewonnen; o Als compost vervoerd naar de landbouw in Noord-Frankrijk; De energie-inhoud van bio-granulaat is minder dan van granulaat dat na drogen ontstaat. De vervoersbewegingen nemen toe ten opzichte van de huidige situatie. Kosten die maatschappelijk verantwoord zijn De bandbreedte voor het composteren van slib, op basis van de huidige kennis, ligt tussen de 100 en 115 (inclusief transport en inclusief btw) per ton bij een contract van tenminste jaar. Voor deze route dient een aanbesteding plaats te vinden. Naast kosten voor de slibverwerking zijn er ook kosten die samenhangen met de sluiting van de SDI, deze zijn in het voorstel onder de financiële consequenties weergegeven. Flexibiliteit Geen onderscheidend criterium: op basis van het huidige sliblandschap van Nederland en de prognoses voor de komende jaren is er geen sprake van overcapaciteit. Dit betekent dat voor sluiting van de SDI elders verwerkingscapaciteit bijgebouwd moet worden. Hier hoort een redelijke afschrijvingstermijn bij, voor alle routes is uitgegaan van 15 jaar. Met het oog op de snelle technische ontwikkelingen willen we ons niet meer voor 40 jaar binden. Mocht er binnen 15 jaar een nieuwe techniek beschikbaar komen met een grotere duurzame winst, dan is voortijdig afschrijven altijd een optie. Vergroten van de flexibiliteit binnen de slibverwerking is vooral te realiseren door samenwerking tussen de waterschappen en tussen de waterschappen en de eindverwerkers. Het sliblandschap is divers, de bestaande installaties hebben allen verschillende afschrijvingstermijnen, dat geeft Nederland breed ruimte om in te spelen op nieuwe technieken. Wet en regelgeving Composteren en verwerking van bio-granulaat in energiecentrales of een BEC past binnen de huidige wet- en regelgeving. Afzet van bio-granulaat in de Franse landbouw voldoet niet aan

16 16 van 14 de huidige (Nederlandse) wet. Er is nog geen duidelijkheid aangaande einde afvalstatus van zuiveringsslib. Samenwerken naar duurzame oplossingen GMB streeft naar duurzame oplossingen. De wijze van drogen is daar een onderdeel van. Imago Indien voor de afzet van het granulaat ook de landbouwroute beschikbaar komt brengt dit risico's voor imago met zich mee. Er zijn de nodige onzekerheden inzake de aanwezige microverontreinigingen in het zuiveringsslib en daarmee in het bio-granulaat.

17 17 van 14 Bijlage 2: Expert opinion Op verzoek van HHNK heeft het adviesbureau Tauw een expert opinion gegeven op de routes en de score van de verschillende criteria. Deze expert-opinion ondersteunt de analyse van HHNK dat we de komende jaren moeten blijven inzetten op onderzoek naar superkritisch vergassen en tegelijkertijd de route van duurzaam drogen en verbranden implementeren. Tauw: Superkritisch vergassen is een kansrijke route voor de toekomst, de geproduceerde gassen hebben waarde. Het is wel de vraag of deze route voor slib mogelijk is. Conventioneel vergassen van slib is een doodlopend spoor gebleken. Mogelijk zijn de wisselende slibkwaliteiten een showstopper of maken ze een selectie aan de poort nodig. Een aandachtspunt is ook nog de bijproducten waarmee iets moet gebeuren. Drogen met (rest) warmte is uitontwikkeld, doelmatig en duurzaam. Gedroogd slib is geschikt voor opslag van energie en BEC s zijn kansrijk voor koppeling aan het stadswarmtenet. Composteren is minder duurzaam wat de energie-inhoud van het compost betreft (door afbreken deel slib en hout) en verliest het daarin van droging met (rest)warmte. Of de eind route van het biogranulaat naar de landbouw vergund gaat worden, is de vraag. De zware metalen zijn veel minder een issue, het zijn eerder de micro s en microplastics die steeds meer onder de aandacht komen. Tauw adviseert om het criterium duurzaamheid te splitsen in klimaat en circulair (verwaarden van slib op verschillende manieren.) en geeft in de onderstaande tabel aan hoe naar verwachting de focus in de tijd qua duurzaamheid zal komen te liggen. Tabel Focus in duurzaamheid Tijdsframe Energie Klimaat Circulariteit Tot slot heeft Tauw de verschillende routes beoordeelt en geven ze het onderstaand oordeel: 1. Superkritisch vergassen is voor de korte termijn geen route, deze is voor alle opties een mogelijk toekomstscenario, eerst parallel naast de andere routes en wellicht in de toekomst voor een deel de voorkeursroute; 2. GMB compost naar de landbouw is onzeker; 3. Drogen met (rest) warmte en verbranden is duurzamer dan GMB compost verbranden; 4. Verbranden granulaat in een hout BEC of ENCI is vergelijkbaar qua benutting primaire energie. Een dedicated BEC is nog beter, deze kun je gefaseerd doen. Eerst in bestaande voorzieningen granulaat verbranden en te zijner tijd als er genoeg granulaat is, een mono BEC bouwen in midden NL, aangesloten op een stadswarmtenet en inclusief P (fosfor) terugwinning; 5. Drogen met (rest)warmte bij HVC of bij AEB kan alleen of samen met anderen. Een dedicated BEC moet samen met anderen.

18 18 van 14 Bijlage 3: Aandeelhouderschap HVC Het huidige aandeelhouderschap van HHNK in de HVC, afgesloten op 6 oktober 2011, is gebaseerd op de verwerking van het granulaat. HHNK heeft destijds een uitzonderingpositie ingenomen en voor de verwerking van het granulaat aandelen A verworven, omdat HHNK toen nog niet de gehele slibverwerking wilde onderbrengen bij HVC (dat had ook inbreng van de SDI betekend). Voorwaarde voor route 1 is dat HHNK het aandeelhouderschap HVC vergroot en overgaat op het aandeelhouderschap B. Het totaal geplaatste kapitaal van HVC bedraagt aandelen A (naast HHNK uitsluitend gemeenten en gemeenschappelijke regelingen van gemeenten), 397 aandelen B (waterschappen) en 5 aandelen C (bij een gemeente t.b.v. een specifiek project). Als dit voorstel wordt aangenomen komt HHNK - gelet op het relatieve slibaanbod van HHNK vs. de gemeenschappelijke regeling slibverwerking 2009-waterschappen - in aanmerking voor circa 100 aandelen B á nominaal 45,45 per aandeel. De aandelen B komen dan in de plaats van de huidige aandelen A van HHNK. Totale kosten 4.545,-- Aandelen B zijn qua rechten en plichten gelijkwaardig aan aandelen A. Het verschil betreft de garantstelling voor leningen. De aandeelhouders B zijn onderling de ballotageovereenkomst aandelen B aangegaan. Die bepaalt dat de aandeelhouders B garant staan voor leningen die worden aangegaan ter financiering van activiteiten voor de waterschappen. De aandeelhouders A en C staan garant voor de overige gegarandeerde leningen. De garantie van aandeelhouders B voor leningen betreft eind 2018 een bedrag van 30 miljoen, aflopend naar circa 16 miljoen per einde Aandeelhouders B staan pro rata garant. Aan dit bedrag wordt het bedrag van een gegarandeerde lening ter financiering van de investering voor het verwerken van het slib van HHNK (en eventueel overige toetreders) toegevoegd. Het financieel beleid is erop gericht door verhoging van de solvabiliteit in 2024 een keuze te maken voor financiering met of zonder garantstelling. Elke aandeelhouder van HVC kan een deel van de productie van duurzame energie door HVC aan zichzelf toerekenen. Door uitbreiding van het aantal aandelen neemt dat deel in de opbrengst toe. Dit is vastgelegd in de jaarverslagbrieven van HVC. Eventuele uittreding: een procedure voor uittreden uit HVC is in de ballotage-overeenkomst niet geregeld. Voor vervreemding van aandelen geldt dat een nieuwe verkrijger een overheidslichaam dient te zijn dat een vergelijkbare hoeveelheid slib zal aanbieden. In beginsel wordt toegetreden tot HVC op basis van de intentie een langjarige verbintenis aan te gaan met de mede-aandeelhouders. Uiteraard is geen aandeelhouder gehouden tot een eeuwigdurend aandeelhouderschap. Wanneer in de toekomst de omstandigheden voor een aandeelhouder zijn gewijzigd en een continuering van het aandeelhouderschap voor het betreffende waterschap niet meer in de rede ligt, kan worden gesproken over uittreding, waarbij uitgangspunt is dat eventuele schade vanwege uittreden voor de mede-aandeelhouders wordt gecompenseerd.