Een andere kijk op de wachtlijstproblematiek

Transcriptie

1 Een andere kijk op de wachtlijstproblematiek De behoefte van ouderen aan verzorgingshuiszorg P.M.A. van Bilsen J.P.H. Hamers W. Groot C. Spreeuwenberg Maart 2003

2 COLOFON Dit onderzoek is mede mogelijk gemaakt met financiering van de Provincie Limburg, Zorgverzekeraar CZ Actief in Gezondheid en Zorgverzekeraar VGZ Opdrachtgever Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg Uitvoering Universiteit Maastricht Onderzoekers Mw. P.M.A. van Bilsen Dhr. J.P.H. Hamers Dhr. W. Groot Dhr. C. Spreeuwenberg Projectleider onderzoek zorgbehoefte vanuit cliëntperspectief Dr. J.P.H. Hamers, PRV Lay-out en druk Datawyse I Universitaire Pers Maastricht ISBN Universitaire Pers Maastricht Correspondentieadres Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Postbus MG Maastricht 2003 Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende.

3 Inhoudsopgave Voorwoord 7 Samenvatting 9 [1] Inleiding Achtergrond onderzoek Doel onderzoek en onderzoeksvragen Demografische vooruitzichten en prognoses verzorgingshuiszorg 18 [2] Methode van onderzoek Interviews Respondenten Procedure Dataverzameling Analyse 25 [3] Respons, demografische gegevens en overige achtergrondkenmerken Respons Demografische gegevens Opleiding, inkomen, woonsituatie, geloofsovertuiging 33 [4] Gezondheid ouderen Fysiek en psychisch welbevinden ouderen Conclusie 40 [5] Behoeften en bronnen Inleiding 44

4 5.2 Behoeften Bronnen Conclusie 48 [6] Zorggebruik Inleiding Hulp bij HADL activiteiten Overige zorgvoorzieningen Gebruik van hulpmiddelen en aanpassingen in huis Conclusie 55 [7] Behoefte aan verzorgingshuiszorg Inleiding Duur Beweegredenen Betrokkenen bij besluitvormingsproces Voorkeur voor verzorgingshuis Verwachtingen met betrekking tot het wonen in een verzorgingshuis Behoefte aan verzorgingshuiszorg Alternatieven die mogelijke opname zouden kunnen voorkomen Conclusie 68 [8] Factoren die directe opnamewens en ervaren noodzakelijkheid voorspellen Factoren die directe opnamewens voorspellen Factoren die noodzakelijkheid van opname voorspellen 73 [9] Conclusies en discussie Inleiding Conclusies Discussie 80

5 Literatuur 85 BIJLAGE [1] Leden Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg 87 BIJLAGE [2] Beschrijving meetinstrument 91

6

7 7 Voorwoord Wachtlijsten vormen een van de meest knellende problemen in de gezondheidszorg.ondanks alle inspanningen in de afgelopen jaren bestaat er voor opname in een verzorgingshuis nog altijd een aanzienlijke wachtlijst. Tot op heden ontbrak het aan kennis en inzicht in de urgentie van plaatsing in een verzorgingshuis onder ouderen die op een wachtlijst staan. Ook over de motieven om zich aan te melden voor een verzorgingshuis is nog weinig bekend. Het voorliggende rapport draagt bij aan onze kennis hieromtrent. Centraal in het rapport staat de vraag of de wachtlijsten voor plaatsing in een verzorgingshuis een reële afspiegeling vormen van de behoefte van cliënten aan dit type zorg? Dit rapport is het derde in een reeks studies naar de zorgbehoefte van ouderen vanuit cliëntenperspectief. Onderzoek naar zorgbehoefte vormt een belangrijke peiler voor de adviezen van de Provinciale Raad voor de Volksgezondheid (PRV) omtrent de lange termijn ontwikkelingen in de gezondheidszorg in de provincie Limburg. Het eerste rapport in deze reeks - Zorg in Limburg: De AWBZ sector in kaart gebracht - richtte zich vooral op het zorggebruik en de knelpunten daarin in de provincie Limburg. De tweede studie Welke zorg vragen ouderen? gaf een overzicht van de bestaande kennis omtrent de aard van de zorgbehoeften vanuit het cliëntenperspectief centraal. Daarnaast is kortgeleden het onderzoek naar de zorgbehoefte van mensen met een verstandelijke handicap verschenen (Een eigen invulling: zorgbehoeften van mensen met een verstandelijke handicap). Een onderzoek als dit kan alleen maar plaatsvinden dankzij de inzet van velen. Op de eerste plaats willen wij alle personen die bereid waren zich te laten interviewen danken voor hun medewerking aan dit onderzoek. Dank gaat verder uit naar de begeleidingscommissie Ouderenzorg, leden van de Raad en opdrachtgevers die in verschillende fasen van dit onderzoek hebben bijgedragen. Ook willen we Eric Tool danken voor zijn bijdrage aan het onderzoek. Tenslotte gaat onze dank uit naar de Provincie Limburg en de zorgverzekeraars CZ en VGZ die dit onderzoek financieel mogelijk hebben gemaakt. Maastricht, maart 2003 Prof. Dr. W. Groot Voorzitter Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg

8 8

9 Samenvatting 9

10 10 SAMENVATTING EEN ANDERE KIJK OP DE WACHTLIJSTPROBLEMATIEK De behoefte van ouderen aan verzorgingshuiszorg De vraag In welke mate zijn de wachtlijsten voor plaatsing in een verzorgingshuis een reële afspiegeling van de behoefte aan dit type zorg vanuit cliëntperspectief? staat centraal in dit onderzoek. Doel is inzicht te geven in de beweegredenen van ouderen voor opname in het verzorgingshuis, hun verwachtingen ten aanzien van het verzorgingshuis en de noodzaak van opname. Nagegaan is ook in hoeverre opname in een verzorgingshuis voorkomen kan worden naar de mening van ouderen en hun familie, indien er alternatieven thuis worden geboden. Ter beantwoording van de centrale onderzoeksvraag zijn interviews gehouden met 67 ouderen in Limburg die op de wachtlijst staan voor plaatsing in een verzorgingshuis. Bijna de helft van de ouderen vindt opname niet noodzakelijk Een relatief groot aantal ouderen (42%) die op de wachtlijst staan, geeft aan opname in het verzorgingshuis niet noodzakelijk te vinden. Bijna 90% van de respondenten zegt een aanbod voor plaatsing in een verzorgingshuis dat níet de voorkeur geniet te zullen weigeren en ruim éénderde wil ook niet ingaan op een aanbod voor plaatsing in het verzorgingshuis van voorkeur. Met andere woorden, er zijn relatief veel ouderen op de wachtlijst die eigenlijk helemaal nog niet willen verhuizen naar het verzorgingshuis en dit gezien hun persoonlijke omstandigheden ook absoluut niet noodzakelijk achten. De overweging uit voorzorg speelt een belangrijke rol Het feit dat deze ouderen zich wel al inschrijven voor opname in het verzorgingshuis maar hiervan nog geen gebruik willen maken, heeft te maken met de beweegreden uit voorzorg ; 34% van de ouderen geeft aan dat dit dé belangrijkste reden was voor inschrijving. Een strategische beslissing met het oog op de lange wachtlijsten enerzijds en hun kwetsbare gezondheid anderzijds. De ouderen twijfelen namelijk over het voorhanden zijn van zorg indien nodig en zijn zich bewust van het feit dat één incident of verandering in de huidige situatie (bijvoorbeeld acute verslechtering van de gezondheid) of het zorgsysteem (bijvoorbeeld overlijden partner) opname direct noodzakelijk kan maken. Ook eenzaamheid en gezondheidsproblemen zijn cruciaal Naast de overweging uit voorzorg spelen ook gevoelens van eenzaamheid en gezondheidsproblemen een belangrijke rol bij de besluitvorming rondom plaatsing in een verzorgingshuis. Van de respondenten zegt 22% dat deze wens met name bepaald is door de veelal slechte fysieke en of geestelijke gezondheid, terwijl bijna 14% van de respondenten aangeeft dat gevoelens van eenzaamheid bepalend zijn geweest voor de opnamewens.

11 SAMENVATTING 11 Meestal niet één reden die bepalend is voor opnamewens Ondanks het feit dat bovengenoemde redenen (uit voorzorg, eenzaamheid en gezondheid) volgens de ouderen van doorslaggevend belang zijn geweest bij het besluitvormingsproces, is evident dat er veelal sprake is van een samenloop van omstandigheden, overwegingen, of problemen die maken dat ouderen besluiten voor plaatsing in een verzorgingshuis. Bijvoorbeeld door een valincident ontstaat een acute behoefte aan verzorgingshuiszorg. Gaandeweg knapt de oudere op en kan zich heel goed redden met hulpmiddelen in de thuissituatie. Desalniettemin komt de oudere nog maar beperkt buiten door mobiliteitsproblemen en ontbeert in toenemende mate sociale contacten. Uiteindelijk zijn het de gevoelens van eenzaamheid die maken dat opname gewenst is. Alternatieven thuis worden mondjes maat overwogen Uit de resultaten van onderhavig onderzoek blijkt dat zodra de ouderen de beslissing genomen hebben tot verzorgingshuiszorg zij vrijwel niet meer nadenken over mogelijke zorgalternatieven in de thuissituatie. De oneliner dat doet er toch niet meer toe wordt vaker uitgesproken. Dit terwijl de duur waarmee de ouderen nu op de wachtlijst staan vele maanden kan duren. De onderzoeksvraag of opname in een verzorgingshuis voorkomen zou kunnen worden indien er alternatieven thuis werden geboden, kan op basis van deze onderzoeksresultaten niet beantwoord worden. Duidelijk is dat deze alternatieven voor de uiteindelijke beslissing tot verzorgingshuiszorg de revue moeten passeren, aangereikt door de daartoe aangewezen instanties. Zelfzorgvermogen, zelfredzaamheid en sociaal netwerk belangrijke voorspellers voor opnamewens Zolang ouderen beschikken over een sociaal netwerk waarop een beroep gedaan kan worden bij problemen en of nog in staat zijn allerlei dagelijkse en huishoudelijke activiteiten zelfstandig uit te voeren, zijn zij minder geneigd een aanbod voor opname te accepteren. Opname wordt bovendien minder noodzakelijk geacht naarmate de ouderen beschikken over het vermogen om geschikte hulp en informatie te zoeken en het zelfinzicht hebben om gezond te leven en te eten indien dit gezien de gezondheidssituatie noodzakelijk is (zelfzorgvermogen). Het strekt tot aanbeveling deze determinanten in ogenschouw te nemen bij het nadenken over mogelijkheden om de wachtlijsten te verkleinen door ouderen gerichte hulp en ondersteuning te geven in de thuissituatie. Wachtlijst versus de behoefte aan verzorgingshuiszorg Indien verondersteld wordt dat de ouderen die op een wachtlijst staan direct behoefte hebben aan dit type zorg, dan kan geconcludeerd worden dat de wachtlijst slechts ten dele een reële afspiegeling is van de behoefte aan verzorgingshuiszorg. Kijkend naar de verzorgingshuiscapaciteit kan naar aanleiding van deze gegevens voorzichtigheidshalve worden geconcludeerd dat de capaciteit met minder dan de omvang van de wachtlijst

12 12 SAMENVATTING hoeft te worden uitgebreid. Tegelijkertijd mag niet vergeten worden dat een aanzienlijk deel van de ouderen wel aangeeft direct behoefte te hebben aan verzorgingshuiszorg. Voor deze ouderen is de lange wachttijd een probleem en verdient deze alle aandacht van beleidsmakers. De resultaten van dit onderzoek kunnen wellicht bijdragen aan de oplossing van dit probleem en het nadenken over zorgalternatieven.

13 13

14 14

15 15 Inleiding [1]

16 16 HOOFDSTUK [1] 1.1 Achtergrond onderzoek De belangrijkste doelstelling van het beleid in de sector verpleging en verzorging is het stimuleren en faciliteren van een samenhangend, vraaggestuurd zorgaanbod (VWS, 2001). Vraagsturing is daarbij het sleutelbegrip en staat centraal bij één van de meest fundamentele veranderingen in de besturing van de gezondheidszorg: de ombuiging van aanbodgestuurde naar vraaggestuurde zorg. Hiermee wordt beoogd dat de patiënt die hulp ontvangt die tegemoet komt aan zijn wensen en verwachtingen en die tevens voldoet aan professionele standaarden. Om vraaggerichte zorg te kunnen leveren dient helder te zijn wat de vraag of behoefte van de cliënt is. Deze behoefte kan bepaald worden vanuit verschillend perspectief. Zo wordt veelal onderscheid gemaakt tussen needs, wants en demands (Bradshaw, 1972). Needs, ook wel objectieve behoeften genoemd, zijn de behoeften van de cliënt naar de mening van de hulpverlener; wants zijn de behoeften naar de mening van de cliënt (ervaren of subjectieve behoefte) en demand is de uitgesproken zorgvraag dat wil zeggen de expliciete vraag van de cliënt om hulp en ondersteuning. In dit kader moet benadrukt worden dat de zorgvraag gebaseerd op het huidige zorggebruik en wachtlijsten niets zegt over de zorgbehoefte en zorgvraag vanuit het perspectief van de cliënt. Zo kan er sprake zijn van een behoefte zonder vraag (latente behoefte) en betekent het hebben van een vraag niet automatisch het gebruik van zorg. Dit geldt ook voor de objectieve indicatiestelling door het Regionale Indicatie Orgaan (RIO); de vraag van de cliënt wordt vertaald door een hulpverlener aan de hand van vooraf geformuleerde normen (zogenaamde BIO-protocollen). Tot voor kort bleken zelfs RIO-indicaties noodgedwongen aanbodgericht (Stevens et al., 2000). Om inzicht te krijgen in de zorgbehoefte vanuit het perspectief van de cliënt is de Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg gestart met een grootschalig onderzoek in de sector ouderenzorg (Van Bilsen et al., 2002). De doelstelling van dit project is te komen tot een monitor waarmee behoeften herhaald in kaart kunnen worden gebracht. Verder zijn er een aantal vergelijkbare projecten gestart in andere regio s zoals Brabant en Friesland (Verkooijen en Elderhuis, 2002; Tranzo, 2001). Aan deze projecten kleven een aantal beperkingen. In de eerste plaats leveren deze (wetenschappelijke) onderzoeken op de korte termijn geen resultaten. Het opzetten van een betrouwbare en valide monitor kost tijd. In de praktijk wil men de resultaten van de onderzoeken, in verband met planningsdoeleinden en het oplossen van acute problemen, echter zo spoedig mogelijk. Een bijkomend probleem in de praktijk van de Nederlandse gezondheidszorg is dat de vraag naar informatie aan verandering onderhevig is. Afhankelijk van de problematiek van het moment wenst men antwoorden op steeds veranderende vragen. Daaraan kunnen de genoemde behoefteonderzoeken niet (altijd) voldoen. Gefundeerd onderzoek is immers een kwestie van langere adem. Een voordeel van de behoefteonderzoeken is dat ze breed monitoren; ze zijn gericht op bijvoorbeeld een algemene groep ouderen. Dit kan echter ook als een nadeel worden opgevat. Uit de praktijk komen regelmatig vragen om specifieke informatie over bijvoor-

17 INLEIDING 17 beeld (1) zorgbehoeften van specifieke doelgroepen zoals mensen met niet aangeboren hersenletsel en CVA-patiënten, (2) behoeften aan speciale vormen van zorg zoals palliatieve terminale zorg en humanistische geestelijke verzorging, (3) de mate waarin bestaande voorzieningen, zoals verzorgingshuiszorg, tegemoet komen aan behoeften van cliënten. Deze breed opgezette behoefteonderzoeken geven op deze specifieke vragen geen antwoord, terwijl de vraag naar deze informatie urgent kan zijn. Zo bestaat er een dringende vraag om informatie over de huidige vraag naar en behoefte aan verzorgingshuiszorg in relatie tot het capaciteitsgebrek aan dit type zorg. 1.2 Doel onderzoek en onderzoeksvragen Voor het plannen van middelen is informatie over de behoefte van ouderen aan verzorgingshuiszorg onontbeerlijk. Verzorgingshuizen zijn bestemd voor ouderen die behoefte hebben aan beschermd wonen en een zekere mate van zorg behoeven, maar (nog) niet toe zijn aan verpleeghuiszorg. Er zijn voor dit type zorg omvangrijke wachtlijsten en er is op basis van epidemiologische gegevens in de toekomst geen afname te verwachten (Taskforce aanpak wachtlijsten, 2000; Stevens et al., 2000). Terwijl er enerzijds wachtlijsten zijn voor plaatsing in het verzorgingshuis, geven ouderen anderzijds aan zo lang mogelijk zelfstandig te willen blijven wonen en zelf te willen bepalen hoe het dagelijkse leven eruit ziet, ook wanneer hulp en ondersteuning noodzakelijk is (Van Bilsen et al., 2002). Het verzorgingshuis wordt hiermee het sluitstuk van de zorgketen. Met de wens van ouderen om zo lang mogelijk zelfstandig te wonen, wordt in toenemende mate rekening gehouden door de overheid (bijvoorbeeld overheidsbeleid inzake het scheiden van wonen en zorg) en zorgaanbieders (bijvoorbeeld nieuwe initiatieven op het gebied van zorg op maat in de thuissituatie, transmurale zorg, 24 uurs zorg). Het is echter de vraag in welke mate de scheiding van wonen en zorg tegemoet komt aan behoeften van ouderen die in aanmerking komen voor verzorgingshuiszorg. Of anders gezegd, blijven wachtenden voor opname in een verzorgingshuis ook daadwerkelijk vasthouden aan een verzoek voor plaatsing indien er alternatieven in de thuissituatie op het gebied van zorg, wonen en welzijn geboden worden? De centrale vraagstelling voor de onderhavige studie luidt derhalve: In welke mate zijn de wachtlijsten voor plaatsing in een verzorgingshuis een reële afspiegeling van de behoefte aan dit type zorg vanuit cliëntperspectief? Om deze vraag te beantwoorden zijn de volgende concrete onderzoeksvragen geformuleerd: a. Wat was de aanleiding voor ouderen om te besluiten tot opname in het verzorgingshuis? b. Wat verwachten ouderen en hun familie van verzorgingshuiszorg?

18 18 HOOFDSTUK [1] c. Zou de oudere de oproep voor opname positief beantwoorden als er nu een plaats vrij kwam? Zo nee, waarom niet? d. Zou opname in een verzorgingshuis voorkomen kunnen worden naar de mening van ouderen en hun familie, indien er alternatieven thuis werden geboden? Zo ja, welke zorg en/of voorzieningen zouden dat dan moeten zijn? 1.3 Demografische vooruitzichten en prognoses verzorgingshuiszorg In de intramurale zorg zijn lange wachtlijsten en wachttijden (De Klerk, 2001). Volgens de meest recente inventarisatie van het Sociaal en Cultureel Planbureau stonden er in 2000 ongeveer mensen op de wachtlijst voor plaatsing in een verzorgingshuis (De Klerk, 2001). Meer dan de helft van de wachtenden (54%) voor een verzorgingshuis krijgt overbruggingszorg in de vorm van thuiszorg. De uiteindelijke plaatsing kan dan nog maanden duren. In 1999 bedroeg de gemiddelde wachttijd van inmiddels opgenomen bewoners in een verzorgingshuis 35 weken, terwijl de maximaal aanvaardbare wachttijd voor verzorgingshuizen 13 weken bedraagt (Treek-overleg, 2000). In Limburg staan medio ouderen op de wachtlijst, waarvan 89% wacht op een reguliere plaats. Heel Limburg beschikt medio 2000 over een capaciteit van reguliere plaatsen. De overigen wachten op een kortdurende opname (1%), dagverzorging / opvang (7%) en extramurale zorg (3%) (Stevens et al., 2000). Het afgelopen jaar is de wachtlijst voor een plaats in het verzorgingshuis met 9% ingekrompen zo blijkt uit een brief die onlangs door staatssecretaris Ross van Volksgezondheid naar de Tweede Kamer is gestuurd (Ross - van Dorp, 2003). Dit terwijl de vraag naar zorg is gestegen. De regionale aanpak van wachtlijsten werpt blijkbaar vruchten af. Zorgaanbod Een aantal ontwikkelingen domineren het huidige aanbod aan intramurale zorg, te weten extramuralisering, verbetering van de woonkwaliteit en kwantitatieve en kwalitatieve tekorten in de zorg voor ouderen (De Klerk, 2001). Vanaf de jaren 70 tot de jaren 90 is het zorgbeleid gericht geweest op substitutie in de zorg voor ouderen. Het doel was het bewerkstelligen van verschuivingen in het gebruik van zorgvoorzieningen. Deze verschuiving verliep in de verzorgingshuissector van intramurale naar semi- en extramurale voorzieningen (extramuralisering). Dit heeft ertoe geleid dat verzorgingshuizen in toenemende mate zorg aan ouderen thuis en ouderen woonachtig in woonzorgcomplexen of aanleunwoningen verlenen. Het betreft voorzieningen als maaltijdverstrekking, kortdurende opname, dagverzorging en opvang en nachtverzorging en -opvang. Deze zorg maakt onderdeel uit van de totale capaciteit en is daarmee ten koste gegaan van het aantal reguliere plaatsen.

19 INLEIDING 19 In de jaren 90 zijn veel verzorgingshuizen aandacht gaan besteden aan de woonkwaliteit. Door budgetneutraal te renoveren of nieuwbouw kon meer ruimte en voorzieningen gecreëerd worden per bewoner. Dit ging wel vaak samen met een reductie in capaciteit. Naast tekorten aan verzorgingshuisplaatsen zijn er ook kwalitatieve tekorten te signaleren. Uit onderzoek van Wever & Coolen (2000) onder directies van verzorgingshuizen blijkt dat de discrepanties tussen zorgbehoefte en de geleverde zorg met name voorkomen op het gebied van psychische problemen of dementie en zinvolle dagstructurering. Zorgvraag Door de reductie van plaatsen, sociaal maatschappelijk ontwikkelingen en gelijktijdige toename van het aantal ouderen, is de samenstelling van bewoners in verzorgingshuizen veranderd (De Klerk, 2001). Zo zijn de huidige bewoners doorgaans ouder en meer hulpbehoevend vergeleken met de bewoners van een aantal decennia geleden. Ouderen verhuizen nu pas naar een verzorgingshuis als ze door hun gezondheidstoestand of sociale omstandigheden (bijvoorbeeld overbelasting informele zorg) echt niet langer zelfstandig kunnen wonen. Dit terwijl in de jaren 60 en 70 mensen zich lieten inschrijven voor het verzorgingshuis, toen nog bejaardenoord genoemd, als ze nog gezond waren en nauwelijks bejaard. In een tijd van woningnood, bood een plekje in het bejaardenoord immers garantie op huisvesting en verzorging zodra nodig. De huidige bewoners daarentegen hebben veel meer verzorging nodig dan vroeger. Daarnaast zorgt het stijgende opleidings- en inkomensniveau samen met een hogere welvaart voor een populatie ouderen die mondiger is, en hogere eisen stelt aan de woonkwaliteit van het verzorgingshuis. Zo vraagt men om grotere appartementen, waarbij het woon- en slaapgedeelte is gescheiden, uitgebreid zorg- en dienstenpakket zoals aanwezigheid van een winkel voor dagelijkse boodschappen, een kapper en pedicure, maar ook keuzemogelijkheid ten aanzien van maaltijden en dergelijke (o.a. Van Bilsen et al., 2002; Wever & Coolen, 2000) Tegelijkertijd zijn ouderen in toenemende mate eenzaam en ervaren gevoelens van onveiligheid (De Klerk, 2001). Door gezinsverdunning (daling kindertal), toename van het aantal alleenstaanden (met name vrouwen), vroegtijdig verlaten van de arbeidsmarkt en de toegenomen mobiliteit, hebben ouderen minder sociale contacten en zijn deze contacten minder intens (De Klerk, 2001). Het verzorgingshuis zal in toenemende mate aan deze behoefte aan sociale contacten moeten voldoen.

20 20

21 21 Methode van onderzoek [2]

22 22 HOOFDSTUK [2] 2.1 Interviews Om eerder genoemde onderzoeksvragen te beantwoorden zijn interviews gehouden met ouderen die op een wachtlijst staan van een verzorgingshuis, en hun familieleden. Deze interviews zijn afgenomen aan de hand van een gestructureerd interviewschema. Naast vragen over demografische gegevens zoals leeftijd, geslacht, nationaliteit, samenstelling huishouden, burgerlijke staat en dergelijke, zijn vragen gesteld over de inschrijving van de ouderen voor plaatsing in een verzorgingshuis. Gevraagd is naar de beweegredenen die een rol hebben gespeeld bij het besluit tot opname, wie een rol heeft gespeeld in dit besluitvormingsproces (bijvoorbeeld kinderen, partner, huisarts), hoe noodzakelijk ouderen de opname achten en wat ze zouden doen als er morgen plaatsing mogelijk was. Tevens zijn de verwachtingen geïnventariseerd die ouderen hebben over verzorgingshuiszorg. Ook is gevraagd in hoeverre mogelijke alternatieven in de thuissituatie verzorgingshuisopname kunnen voorkomen. Om zicht te krijgen op de aard van de onderzoekspopulatie zijn vragen gesteld over huidige zorgvraag, zelfredzaamheid, ervaren gezondheid, gevoelens van eenzaamheid, aanwezigheid sociaal netwerk en mobiliteit. Tenslotte zijn de onderzoeksresultaten vergeleken met bestaande literatuur en het huidige beleid rondom ouderenzorg. Daarover heeft in oktober 2002 een discussiebijeenkomst plaatsgevonden met leden van de Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg (zie bijlage 1), opdrachtgevers van het onderzoek en de leden van de begeleidingscommissie Onderzoek Ouderenzorg (Van Bilsen et al., 2002) 2.2 Respondenten Om inzicht te krijgen in behoeften van ouderen hebben gesprekken plaatsgevonden met ouderen die met een urgentie op de wachtlijst staan voor intramurale verzorgingshuiszorg en hun familie. Gestreefd is naar een totaal aantal van 125 respondenten in de provincie Limburg (25 ouderen per WGR-regio te weten Oostelijk Zuid Limburg, Maastricht-Mergelland, Westelijke Mijnstreek, Midden Limburg en Noord Limburg). 2.3 Procedure Om uiteindelijk 25 ouderen per regio te kunnen interviewen, zijn 40 adressen per regio geselecteerd. Deze adressen zijn a-select uit het bestand van de Zorgkantoren gehaald, rekening houdend met het totaal aantal wachtenden per voorziening. Concreet voorbeeld: in de Westelijke Mijnstreek zijn 1500 wachtenden en tien verzorgingshuizen. Dit betekent dat er per verzorgingshuis vier respondenten zijn geselecteerd om het totaal van 40 adressen te verkrijgen. Vervolgens is uit het adressenbestand van de wachtenden per verzorgingshuis het benodigd aantal adressen geselecteerd volgens een vaste systema-

23 METHODE VAN ONDERZOEK 23 tiek. Stel: er moeten vier adressen worden geselecteerd uit een alfabetisch gerangschikt bestand van 200 wachtenden zonder onderscheid van urgentie, dan is elke 50 e cliënt geselecteerd. De geselecteerde ouderen en hun familie hebben via de Zorgkantoren een brief ontvangen met het verzoek om medewerking aan het onderzoek. Bij deze brief is een folder gevoegd met informatie over het onderzoek (doel onderzoek, manier van dataverzameling, belasting respondent, anonimiteit van de gegevens, procedure en telefoonnummer bij vragen). De geselecteerde respondenten zijn vervolgens enkele dagen na het versturen van de brief en het informatiemateriaal, telefonisch benaderd namens de Zorgkantoren om mondelinge toestemming te vragen. Indien de ouderen bereid waren deel te nemen aan het onderzoek, is direct een afspraak gemaakt voor het afnemen van het interview. Als de ouderen aangaven niet deel te willen nemen aan het onderzoek, is de reden daarvan genoteerd. De interviews zijn bij de ouderen thuis afgenomen door 11 interviewers. Om ervoor te zorgen dat de interviews zoveel mogelijk op eenzelfde wijze werden afgenomen, heeft van te voren een instructie plaatsgevonden waarbij het onderzoek en de vragenlijst uitgebreid zijn besproken. Ook is er zoveel mogelijk geoefend met de vragenlijst, met name wat betreft het gedeelte van de vragenlijst waarin een groot aantal open vragen waren opgenomen. De gesprekken met de respondenten hebben plaatsgevonden van juli tot en met augustus Om geen informatie te verliezen zijn de gesprekken met toestemming van de geïnterviewden op band opgenomen.

24 24 HOOFDSTUK [2] 2.5 Dataverzameling De interviews met de ouderen en hun familieleden vonden plaats aan de hand van een semi-gestructureerde vragenlijst waarbij zoveel mogelijk gebruik is gemaakt van bestaande meetinstrumenten. Het onderzoeksmodel zoals gepresenteerd in een eerdere overzichtsstudie (Van Bilsen et al., 2002) heeft als basis gediend voor de te ontwikkelen vragenlijst. Dit model (zie Figuur 1) geeft een overzicht van factoren die mogelijk een rol spelen in de relatie behoeften, bronnen en formele hulp. Over al deze factoren zijn in de vragenlijst vragen gesteld. Cultuur - Leeftijd -Geslacht - Cognitieve vermogens - Sociale klasse - Omgeving - Gezondheid Veiligheid Autonomie Sociale contacten Vrijetijdsbesteding Zelfrespect Voeding Inkomen Sociale netwerk Mantelzorg Zelfzorgvermogen Mobiliteit Behoeften vervuld Behoeften Bronnen Behoeften niet vervuld Formele hulp na hulpvraag Aanpassing behoefte(-patroon) Figuur 1. Relatie behoeften, bronnen en formele hulp (Van Bilsen et al., 2002) In Tabel 1 is de inhoud van de vragenlijst schematisch opgenomen aan de hand van de te onderscheiden onderdelen in het model (algemene kenmerken, gezondheidstoestand, behoeften, bronnen, formele hulpvraag). Een uitgebreide beschrijving van de gebruikte schalen is terug te vinden in bijlage 2. Hierbij wordt tevens vermeld hoe betrouwbaar deze schalen zijn gebleken tijdens dit onderzoek. Aangezien de interviewlijst uiteindelijk vrij uitgebreid was, is deze opgesplitst in twee delen. De bedoeling was dat onderdeel I door alle respondenten beantwoord zou worden. Het betreft de vragen aangaande algemene kenmerken, behoeften, bronnen en behoefte aan verzorgingshuiszorg. Deel II, met vragen over de gezondheid en huidige gebruik van zorgvoorzieningen, kon facultatief ingevuld worden afhankelijk van het verloop van het gesprek en de animo van de respondent. Uiteindelijk is het slechts zeven keer voorgekomen dat de respondent na deel I aangaf het gesprek niet te willen voortzetten. Veelal omdat het gesprek als te belastend werd ervaren of de respondent gewoon niet zoveel zin (meer) had om verder te praten.

25 METHODE VAN ONDERZOEK 25 Tabel 1. Inhoud vragenlijst Onderwerpen Aantal items Referentie Algemene kenmerken 12 Leeftijd, geslacht, nationaliteit, huishoudsamenstel - ling, burgerlijke staat, kinderen, schoolopleiding, inkomen, type woning, geloofsovertuiging Gezondheid Zelfredzaamheid 18 GARS (Kempen et al., 1993) Subjectieve gezondheidsbeleving 5 SSWO (Van Linschoten et al., 1993) Geheugen 3* Weerbaarheid 5 SSWO (Van Linschoten et al., 1993) Behoeften Veiligheid 3* Autonomie 3* sociale contacten (eenzaamheid) 7 Samenvoeging SSWO en Eenzaamheidschaal (Van Linschoten et al., 1993) Vrijetijdsbesteding 3* Zelfrespect/burgerschap 3* Voeding 3* Bronnen Inkomen 2* Sociale netwerk (mantelzorg) 5* Zelfzorgvermogen 9 Selectie van een aantal items uit de ASA-A schaal (Brouns et al., 1988) Mobiliteit 4 (Broese van Groenou & Thomése, 1996) Sociale participatie 4* Formele hulp Behoefte aan verzorgingshuiszorg (beweegredenen, 27* betrokkenen bij besluitvormingsproces, oriëntatie op verzorgingshuizen, voorkeur voor verzorgingshuis, verwachtingen, aanbod afgeslagen, aanbod accep - teren, gewenste alternatieven in de thuissituatie, noodzakelijkheid van opname) Huidige gebruik zorgvoorzieningen 64* * Deze items zijn voor dit onderzoek ontwikkeld 2.6 Analyse De gesprekken met de ouderen hebben geleid tot een groot aantal kwantitatieve gegevens, hier en daar ondersteund door kwalitatieve gegevens in de vorm van tekstfragmenten direct gedestilleerd uit de interviews. Zo zijn de antwoorden die de ouderen geformuleerd hebben na de open vraag Waarom heeft dit verzorginghuis uw voorkeur?, gegroepeerd en zoveel mogelijk gekwantificeerd waarbij de tekstfragmenten ter illustratie dienen.

26 26 HOOFDSTUK [2] De kwantitatieve gegevens zijn ingevoerd en vervolgens geanalyseerd met behulp van SPSS (11.0). De volgende analyses zijn toegepast: 1. Het bepalen van de frequentie van elke waarden, veelal gepresenteerd met het rekenkundig gemiddelde en de standaarddeviatie (SD). 2. Het berekenen van Cronbachs als maat voor interne consistentie van de gebruikte schalen. 3. Het vergelijken van twee groepen ouderen op een groot aantal kenmerken zoals onder andere leeftijd, geslacht, psychische en fysieke kenmerken. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen de groep ouderen die op het moment van het interview ja heeft gezegd tegen een aanbod voor plaatsing in een verzorgingshuis van voorkeur en de groep ouderen die niet op een dergelijk aanbod zou ingaan. Het wel of niet accepteren van een aanbod is de factor die de groepsindeling bepaald. Het vergelijken van beide groepen is gebeurd door middel van een één factor variantie-analyse (One-Way ANOVA) bij de ordinaal gemeten afhankelijke variabelen, en met behulp van een chikwadraat toets bij de verklarende variabelen gemeten op nominaal niveau (geslacht, leefsituatie, WGR-regio). 4. Vervolgens is nagegaan in hoeverre bepaalde factoren samenhangen met de keuze wel of niet accepteren van het aanbod voor plaatsing in een verzorgingshuis. Om deze vraag te kunnen beantwoorden is een multivariate analyse uitgevoerd (logistische regressie). Met deze techniek wordt de unieke bijdrage van de onderscheiden variabelen onderzocht terwijl er telkens voor de invloed van andere variabelen wordt gecontroleerd. 5. Tenslotte is met behulp van lineaire regressie analyse nagegaan welke factoren samenhangen met de noodzakelijkheid van opname. Hierbij is de veronderstelling dat het verband lineair is, waarbij de afhankelijke variabele noodzakelijkheid van opname voorspeld kan worden op basis van de onafhankelijke variabele(n).

27 27

28 28

29 29 Respons, demografische gegevens en overige achtergrondkenmerken [3]

30 30 HOOFDSTUK [3] 3.1 Respons In totaal zijn 197 brieven namens de Zorgkantoren verstuurd. Dit heeft echter niet geleid tot het streefaantal van 125 interviews gelijkelijk verdeeld over de 5 WGR regio s in Limburg. Er zijn namelijk slechts 65 (33%) interviews gehouden met ouderen die wachten op plaatsing in een verzorgingshuis (non-respons van 67% (n=132)). Van deze 65 interviews zijn 3 gesprekken helaas niet bruikbaar voor analyse doordat twee respondenten te verward waren om de vragen te beantwoorden en één keer de respondent zelf niet aanwezig was bij het gesprek. De uiteindelijke respons komt hiermee op 62 interviews (32%). Tijdens 5 interviews zijn de vragen zowel aan de echtgenoot als echtgenote gesteld (beide ingeschreven op de wachtlijst) en de antwoorden separaat opgenomen in het databestand. Dit brengt het totaal aantal respondenten op 67. Bij twee gesprekken was de partner wel aanwezig maar deed niet mee aan het interview. Zoals in de informatiebrief aan de ouderen vermeld stond, werd geen bezwaar gemaakt tegen de aanwezigheid van derden bij het interviews, zoals de mantelzorg. Buiten de 12 interviews waarbij de partner al dan niet actieve rol speelde, waren bij 16 gesprekken één of meer mantelzorgers aanwezig (24%). Meestal ging het om een kind van de respondent (zoon of dochter) of schoonfamilie (schoonzoon of dochter). In een enkel geval was een vriend, zorgverlener of familielid bij het gesprek aanwezig. Redenen non-respons De redenen van non-respons zijn tijdens het telefonisch benaderen van de respondenten voor een afspraak, systematisch bijgehouden. Dit geeft een indruk van de belangrijkste beweegredenen van de ouderen om niet deel te willen nemen aan dit onderzoek. Deze redenen zijn opgenomen in Tabel 2. Veel ouderen tonen geen interesse voor medewerking (n=50, 38%). Niet altijd wordt dit toegelicht (n=23), echter vaker ook wel. Zo geven tien ouderen aan geen zin (meer) te hebben om over dit specifieke onderwerp te praten. Zo worden twee ouderen binnenkort opgenomen ( Alles is geregeld, we gaan aanstaande dinsdag kijken, ik hoef het er dus niet meer over te hebben ). Anderen geven aan dat hierover al uitgebreide gesprekken hebben plaatsgevonden met het Regionaal Indicatie Orgaan (RIO). Ook wordt een enkele keer aangegeven dat deelname niet zinvol wordt geacht zolang het een eventuele opname niet bespoedigd. Vier ouderen maken duidelijk dat ze helemaal niet opgenomen willen worden ( Ik ben hier nog niet rijp voor. Ik heb vorig jaar al een aanbod voor plaatsing afgeslagen en ben momenteel goed geholpen met de thuiszorg die ook de boodschappen doet ). Een ander verwoordt het als volgt Laten we er maar vanaf zien. Ik wil zo lang mogelijk zelfstandig blijven en wil nu ook nog niet naar een verzorgingshuis. Daar ben ik nog veel te goed voor. Drie ouderen zijn niet te overtuigen van het feit dat deelname aan het onderzoek geen enkele invloed heeft op plaatsing in een verzorgingshuis. Uit angst voor opname op de korte termijn willen deze ouderen niet meedoen.

31 RESPONS, DEMOGRAFISCHE GEGEVENS EN OVERIGE ACHTERGRONDKENMERKEN 31 Tabel 2. Redenen non-respons (n=132) n Geen interesse (38%) 50 Zonder duidelijke opgaaf van reden 23 Geen zin in medewerking (uitgepraat over onderwerp, wil niet opgenomen 10 worden, ziet het nut er niet van in) Te druk 5 Heeft nu vaak genoeg aan onderzoek mee gedaan 5 Bang voor consequenties deelname onderzoek, namelijk opname 3 Na afspraak alsnog afgezegd 2 Oudere wil uitsluitend deelnemen indien mantelzorger bij gesprek aanwezig 2 is. Dit blijkt onmogelijk Overige redenen non-respons (62%) 82 Onbereikbaar 34 Nummer niet in gebruik (n=6) Personen onbekend op dit adres (n=5) Persoon verhuisd (nieuw adres onbekend)(n=1) Voortdurend geen gehoor (n=22) Inmiddels opgenomen 19 In de war 11 Te ziek, langdurig ziek, kan dit niet meer aan, opname in het ziekenhuis 9 Geen communicatie mogelijk 6 Overleden 2 Niet op een wachtlijst 1 Twee ouderen geven aan uitsluitend het gesprek te willen voeren in bijzijn van hun dochter. Deze dochters geven aan niet te willen meewerken. Een dochter licht toe Het zorgen voor mijn moeder is momenteel een enorme belasting. De combinatie van zorg voor mijn moeder, een eigen gezin én werk is zwaar, mede omdat mijn moeder een hele drukke bezetting heeft (3 keer in de week dagopvang, ergotherapie, fysiotherapie). Deelname aan uw onderzoek komt daar dan nog eens bij. Soms geven de ouderen aan een dergelijk gesprek te belastend te vinden of het hier te druk voor te hebben (verhuizing, veel dagen van huis vanwege dagopvang en therapie, binnenkort ziekenhuisopname). Vijf keer wordt aangegeven dat recentelijk al is deelgenomen aan soortgelijk onderzoek en men dus geen zin heeft om nogmaals over hetzelfde onderwerp ondervraagd te worden. Een andere belangrijke reden voor de hoge non-respons is de grote groep ouderen die (telefonisch) onbereikbaar bleek (n=34). Vaak is het voorgekomen dat er ondanks herhaaldelijk bellen overdag maar ook in het weekend en s avonds, voortdurend geen gehoor is gekregen bij de ouderen thuis. Onduidelijk is waarom dit zo vaak het geval was. Verder waren een aantal telefoonnummers niet in gebruik of was op het opgegeven nummer (adres) de respondent niet bekend. Eén keer werd duidelijk dat de beoogde respondent verhuisd was. Negen respondenten blijken te ziek voor deelname. Dit wordt in zes gevallen door de potentiële respondent zelf aangegeven en drie keer door een zoon of dochter. Ook een groot deel van de non-respons wordt veroorzaakt doordat 19 respondenten inmiddels zijn opgenomen hetzij tijdelijk dan wel permanent. Veelal geeft men aan blij te zijn dat nu alles achter de rug is. In elf gevallen wordt duidelijk dat de

32 32 HOOFDSTUK [3] oudere te verward is om een consistent gesprek te voeren. Meestal is het een zoon of dochter die hierover contact opneemt. Een aantal keer (n=3) geeft de respondent dit zelf aan of wordt dit tijdens het telefoongesprek duidelijk. Met zes ouderen is een gesprek onmogelijk doordat ze óf niet meer goed horen óf aan de telefoon absoluut niet begrijpen waarvoor het interview bedoeld is. Ook dit lijkt vaker een gehoorskwestie. Tenslotte wil één oudere niet meedoen omdat hij naar eigen zeggen niet op een wachtlijst staat. 3.2 Demografische gegevens Zoals al eerder is gesteld zijn tijdens 62 interviews 67 ouderen gehoord over hun beweegredenen om zich in te schrijven op een wachtlijst, gezondheidstoestand en huidige zorg in de thuissituatie. In Tabel 3 staan de demografische gegevens van de geïnterviewde ouderen (n=67) samengevat. Driekwart van de ondervraagde ouderen is vrouw. Zo is 63% van de jarigen vrouw, en 74% van de 85-plussers. De gemiddelde leeftijd van de ouderen is 81 jaar (SD=6). Aangetekend dient te worden dat uitgezonderd de respondent van 55 jaar, de overige respondenten allen ouder zijn dan 70 jaar. Tabel 3. Demografische gegevens respondenten (n=67) Kenmerk n % Geslacht Man Vrouw Nationaliteit Nederland Geboren in Nederland België 1 2 Indonesië 4 6 Duitsland 2 3 Samenstelling huishouden Ik woon alleen Ik woon samen met mijn partner Ik woon samen met één van de kinderen 1 2 Ik woon samen met anderen 1 2 Burgerlijke staat Ongehuwd en nooit gehuwd geweest 5 8 Gehuwd Gescheiden 2 3 Weduwe/weduwnaar Kinderen Ja Nee 7 10

33 RESPONS, DEMOGRAFISCHE GEGEVENS EN OVERIGE ACHTERGRONDKENMERKEN 33 Alle geïnterviewde respondenten hebben de Nederlandse nationaliteit. Bijna iedereen heeft kinderen. Het gemiddeld aantal kinderen per oudere is 3,8 (range 1 tot 15). Tenslotte, de respondenten zijn als volgt verdeeld over de 5 verschillende WGR-regio s: 6 interviews in Noord Limburg met in totaal 8 respondenten, 9 interviews in Midden Limburg, 13 interviews in de Westelijke Mijnstreek met 14 respondenten, 16 interviews in regio Maastricht -Mergelland en 18 interviews in regio Oostelijk Zuid Limburg met 20 respondenten. 3.3 Opleiding, inkomen, woonsituatie, geloofsovertuiging In Tabel 4 zijn de gegevens over opleidingsniveau, inkomen, woonsituatie en geloofsovertuiging samengevat. Ruim 40% van de respondenten heeft na de basisschool geen vervolgopleiding genoten. Diegenen die dit wel hebben gedaan, hebben veelal een lagere beroepsopleiding afgemaakt. Een ruime meerderheid van de respondenten (82%) geeft aan een Rooms Katholieke geloofsovertuiging te hebben. Op de vraag hoe belangrijk is het geloof voor u, gescoord op een 5-puntsschaal van volstrekt onbelangrijk (score 1) tot heel erg belangrijk (score 5), antwoordt ruim 72% (heel) belangrijk, resulterend in een hoge gemiddelde score van 4,1 (SD=1,2). Ruim 32% van de ouderen woont in een doorsnee woonhuis met een trap naar de 1 e etage. 22% is echter al doorgestroomd naar een speciale ouderenwoning veelal gekenmerkt door aanwezigheid van een lift en allerhande voorzieningen (beugels, alles gelijkvloers, drempelvrij et cetera) of aanleunwoning. De vraag wat is uw netto maandinkomen is niet door iedereen beantwoord. Veel ouderen weten dit niet (21%), of weten uitsluitend dat dit een AOW uitkering is plus pensioen (8%). Eén respondent weigert deze vraag te beantwoorden. Van de respondenten die het bedrag wel weten geeft 32% aan minder dan 955 per maand te ontvangen en ruim 37% zegt meer dan 955 per maand aan netto inkomen te hebben. De meeste geïnterviewde ouderen (87%) vinden dat ze genoeg inkomen hebben om hun leven op hun manier in te richten. Een ruime meerderheid, namelijk 70%, beaamt dat ze alles kunnen kopen wat ze nodig hebben; 22% zegt dat dit niet het geval is.

34 34 HOOFDSTUK [3] Tabel 4. Demografische gegevens en overige achtergrondkenmerken van de geïnterviewde ouderen Kenmerk n % Genoten onderwijs (n=67) Basisschool Lbo/mavo Havo/vwo/mbo 9 13 Hbo/wo 3 5 Geloof (n=67) Rooms Katholiek Nederlands Hervormd 5 8 Gereformeerd 1 2 Geen geloof 5 8 Jehova getuige 1 2 Type woning (n=62) Ouderenwoning of serviceflat 9 15 Aanleunwoning (bij een verzorgingshuis) 4 7 Bungalow/flat met lift allesgelijkvoers 11 8 Woonhuis met trap Flat met lift (niet alles gelijkvloers, bv. 2 e etage) 4 10 Flat zonder lift (alles gelijkvloers) Flat zonder lift (niet alles gelijkvloers, bv. 2 e etage) 3 5 Tijdelijk in verzorgingshuis 1 2 Inkomen (n=62) < > AOW en pensioen (precies bedrag onbekend) 5 8 Wil dit niet zeggen 1 2 Weet niet 13 21

35 35

36 36

37 37 Gezondheid ouderen [4]

38 38 HOOFDSTUK [4] 4.1 Fysiek en psychisch welbevinden ouderen Nagegaan is hoe het met de geïnterviewde ouderen gaat met betrekking tot hun zelfredzaamheid, subjectieve gezondheidsbeleving, gevoelens van eenzaamheid en weerbaarheid. Deze aspecten betreffen zowel de fysieke als psychische gezondheid van de ouderen. Deze verschillende kenmerken van de onderzoekspopulatie worden achtereenvolgend uitgewerkt. Informatie over de samenstelling van de schalen, interne consistentie en somscores is opgenomen in bijlage 2. Zelfredzaamheid In Tabel 5 is de frequentieverdeling opgenomen van de scores op de Groningen Activiteiten Restrictie Schaal (GARS). Uit de gemiddelde score op itemniveau wordt duidelijk dat hoe meer inspanning een bepaalde handeling of activiteit vereist, hoe vaker de ouderen aangeven deze activiteit slechts met moeite te kunnen uitvoeren dan wel uitsluitend met behulp van anderen. Zo kunnen de ouderen met name de handelingen eten en drinken, gezicht en handen wassen, ontbijt en lunch klaarmaken en naar het toilet gaan nog zeer goed zelfstandig zonder enige moeite uitvoeren. Dit wordt al een stuk lastiger met activiteiten als zitten en opstaan, in en uit bed stappen, binnenshuis verplaatsen en aan en uitkleden, met andere woorden activiteiten die meer fysieke inspanning vereisen. Bij deze handelingen wordt vaker aangegeven dat het moeite kost deze activiteiten zelfstandig uit te voeren. Een groot deel van de ouderen geeft aan de activiteiten zwaar huishoudelijk werk, boodschappen doen, wassen en strijken, verzorgen voeten (nagels) en koken uitsluitend nog te kunnen met hulp van anderen. Ook bij elementaire handelingen zoals zelf wassen geeft bijna de helft aan dat alleen nog maar te kunnen met hulp van anderen. Subjectieve gezondheidsbeleving De subjectieve gezondheidsbeleving is gemeten aan de hand van een aantal uitspraken aangaande de ervaren gezondheidstoestand door de ouderen zoals ik voel me prima, ik mankeer altijd wel wat of vergeleken met leeftijdgenoten is mijn gezondheid uitstekend. In het algemeen oordeelt een iets grotere groep ondervraagden negatief dan positief over zijn of haar gezondheid (zie Tabel 6). Geheugenverlies Ouderen is gevraagd aan te geven in hoeverre ze last hebben van (symptomen van) geheugenverlies zoals vergeetachtigheid en het moeten opschrijven van afspraken ter ondersteuning van het geheugen. Uit de resultaten blijkt dat er vrijwel 2 gelijke groepen zijn te onderscheiden, namelijk een groep ouderen die aangeeft (af en toe) last te hebben van geheugenverlies (score > 1) en een groep ouderen die nog geen problemen zegt te ondervinden met het onthouden van allerhande zaken (score 1) (zie Tabel 7).

39 GEZONDHEID OUDEREN 39 Tabel 5. Scores van de ouderen op de schaal van zelfredzaamheid (GARS) (n=60) Kunt u zich, geheel zelfstandig... Geheel zelfstandig Zelfstandig met moeite Alleen met hulp van anderen Gemiddelde score (SD) 1. aan en uitkleden 27 (45%) 27 (45%) 9 (10%) 1,7 (0,7) 2. in- en uit bed komen 34 (57%) 26 (43%) 1,4 (0,5) 3. vanuit een stoel overeind komen 32 (53%) 28 (47%) 1,5 (0,5) 4. uw gezicht en handen wassen 47 (78%) 10 (17%) 3 (5%) 1,5 (0,5) 5. uw hele lichaam wassen en drogen 20 (33%) 11 (18%) 29 (48%) 2,2 (0,9) 6. van en naar het toilet gaan 47 (78%) 10 (17%) 1,2 (0,4) 7. eten en drinken 54 (90%) 6 (10%) 1,1 (0,3) 8. rondlopen in huis 30 (50%) 30 (50%) 1,5 (0,5) 9. de trap op- en aflopen 11 (20%) 18 (33%) 25 (46%) 2,3 (0,8) 10. buitenshuis verplaatsen 6 (10%) 37 (63%) 16 (27%) 2,2 (0,6) 11. uw voeten en teennagels verzorgen 12 (20%) 8 (13%) 40 (67%) 2,5 (0,8) 12. ontbijt of lunch klaarmaken 44 (73%) 11 (18%) 5 (8%) 1,4 (0,6) 13. warm eten klaarmaken 25 (42%) 8 (14%) 26 (44%) 2,0 (0,9) 14. lichte huishoudelijke werkzaamheden 28 (47%) 21 (35%) 11 (18%) 1,7 (0,8) verrichten (bijv. stof afnemen, afwassen) 15. zware huishoudelijke werkzaamheden 2 (3%) 5 (8%) 53 (88%) 2,9 (0,4) verrichten (bijv. dweilen, ramen lappen) 16. kleren wassen en strijken 11 (18%) 11 (18%) 38 (63%) 2,5 (0,8) 17. bedden verschonen en /of opmaken 12 (20%) 10 (17%) 37 (63%) 2,4 (0,8) 18. de boodschappen doen 7 (12%) 15 (25%) 37 (63%) 2,5 (0,7) Tabel 6. Subjectieve gezondheidsbeleving Somscores n % Slechte gezondheid Score Goede gezondheid Score > Totaal Missing 8 Totaal 67 Tabel 7. Ervaren geheugenverlies Somscores n % Geen geheugenverlies Score (Beginnende) problemen met het geheugen Score > Totaal Missing 9 Totaal 67

40 40 HOOFDSTUK [4] Weerbaarheid De ouderen hebben ook aangegeven in hoeverre ze piekeren, zich zorgen maken of verdrietig zijn. Uit de resultaten blijkt dat 75% van de respondenten over het algemeen weinig tot geen negatieve gevoelens hebben (score 1) dat wil zeggen, voelen zich niet angstig, piekeren weinig en zijn niet snel ontmoedigd. Een kwart van de ouderen piekert wel veel, is vaker angstig of zorgelijk (score >1) (zie Tabel 8). Tabel 8. Weerbaarheid Somscores n % Hoge weerbaarheid Score Lage Weerbaarheid Score > Totaal Missing 10 Totaal 67 Eenzaamheid Een aanzienlijk deel van de ouderen, namelijk 44% geeft aan gevoelens van eenzaamheid te hebben. Met andere woorden deze ouderen voelen zich in de steek gelaten, missen een goede vriend(in) en de gezelligheid van een kennissen- of vriendenkring (zie ook hoofdstuk 5, behoefte aan sociale contacten). De groep ouderen die zich eenzaam voelt iets kleiner dan de groep ouderen (56%) die zegt hier geen of weinig last van te hebben (score 1) (zie Tabel 9). Tabel 9. Ervaren eenzaamheid Somscores n % (Vrijwel) geen gevoelens van eenzaamheid Score Eenzaam Score > Totaal Missing 8 Totaal Conclusie Zoals de gemiddelde leeftijd van de onderzoekspopulatie doet verwachten (81 jaar) kampen veel ouderen met problemen bij het zelfstandig uitvoeren van allerlei dagelijkse en huishoudelijke activiteiten. Met name wanneer deze activiteiten meer fysieke inspanning vereisen, geven de ouderen aan deze handelingen uitsluitend nog met behulp van ande-

41 GEZONDHEID OUDEREN 41 ren te kunnen uitvoeren. Het betreft met name de zwaardere huishoudelijke klussen zoals schoonmaken, boodschappen doen en kleren strijken. Maar ook de handelingen traplopen, het hele lichaam wassen en voetverzorging zijn activiteiten waar veel ouderen moeite mee hebben. Ondanks de beperkingen die ouderen ervaren in het dagelijkse leven, oordeelt 44% van de ouderen positief over zijn of haar gezondheid. Bovendien maakt men zich weinig zorgen en voelt men zich doorgaans niet angstig of verdrietig. Ook wordt er weinig gepiekerd. Wel geeft 44% van de ouderen aan gevoelens van eenzaamheid te hebben.

42 42

43 43 Behoeften en bronnen [5]

44 44 HOOFDSTUK [5] 5.1 Inleiding Om zicht te krijgen in het belang dat ouderen hechten aan een aantal universele behoeften zoals bijvoorbeeld autonomie, sociale contacten, vrijetijdsbesteding zijn 20 stellingen geformuleerd. Ook is nagegaan in hoeverre ouderen over een aantal bronnen beschikken om in hun behoeften te voldoen (zelfzorgvermogen, inkomen, sociaal netwerk, sociale participatie). 5.2 Behoeften Twintig stellingen in de vragenlijst hadden betrekking op de ervaren behoeften van ouderen. De antwoorden van de ouderen op deze behoefte-items staan samengevat in Tabel 10. De interne consistentie van de schalen autonomie, veiligheid, burgerschap/zelfrespect, voeding en vrijetijdsbesteding was laag. Deze schalen zijn onvoldoende betrouwbaar om de scores als schaal in de analyses op te nemen. Vandaar dat deze resultaten verder op itemniveau worden gepresenteerd. Veel ouderen zijn erg gesteld op hun autonomie, gedefinieerd als het zelf kunnen bepalen hoe een dag eruit ziet en het zolang mogelijk onafhankelijk zijn van derden. Een grote meerderheid van de ouderen (81%) voelt zich veilig thuis. Daarentegen zegt 27% van de ouderen zich niet veilig te voelen in de huidige woonomgeving waarmee gedoeld wordt op de directe woonomgeving waarin het huis zich bevindt (bijvoorbeeld op straat, in de wijk en dergelijke). De meeste ouderen (67%) hebben geen moeite met het ouder worden en voelen zich gewaardeerd (73%). Wel zegt een aanzienlijk deel, namelijk ruim éénderde (36%) zich vaak een uitgerangeerde burger te voelen. Bijna alle respondenten (96%) geven aan het belangrijk te vinden iedere dag gezond en gevarieerd te eten. Ruim 80% wil één keer per dag een warme maaltijd nuttigen. Nog geen derde (30%) van de ouderen zegt de eigen kookkunsten te missen. Tevens zijn een aantal stellingen voorgelegd aangaande activiteiten die ouderen mogelijk ondernemen (vrijetijdsbesteding). Uit de antwoorden blijkt dat ouderen zich beter voelen indien ze nog op de één of andere manier actief zijn (85%). De animo om zich te blijven ontwikkelen of sporten ontbreekt bij de meeste respondenten. De ouderen lichten hun antwoord veelal toe met de woorden die tijd heb ik gehad. Tenslotte de behoefte aan sociale contacten. Deze items zijn als eenzaamheidsschaal uitgewerkt (zie hoofdstuk 4) waaruit bleek dat veel ouderen sociale contacten missen. Uit de afzonderlijke items blijkt dat de ouderen met name gezelligheid en gezelschap om zich heen missen.