STATISTISCHE STUDIES

Transcriptie

1 STATISTISCHE STUDIES december 2003

2 Inhoudstafel I. DE LOOPBAAN VAN EEN WERKNEMER Inleiding 1 a. De loopbaanduur 3 b. De werkelijke en gelijkgestelde dagen in een loopbaan 7 c. De aard van inactiviteit loopbaanjaar II. HET PENSIOEN TOEGEKEND AAN WERKNEMERS EN ZELFSTANDIGEN Inleiding 17 a. Het pensioneringsgedrag van werknemers 21 b. De toekenning van minimumrechten b. 1.Het minimumrecht per loopbaanjaar 25 b. 2.Het gewaarborgd minimumpensioen 27 c. De verdeling van het aantal gerechtigden volgens de omvang van de jaarlijkse uitkering 29 III. EVOLUTIE VAN DE PENSIOENUITGAVEN EN HET MEERJARENPLAN ( ) Inleiding 33 a. Evolutie en vooruitzichten van het aantal gerechtigden 35 b. Evolutie en vooruitzichten van de gemiddelde pensioenuitkeringen 43 c. Evolutie en vooruitzichten van de totale pensioenuitgaven 49 d. De solidariteitsinhoudingen 53

3 I De loopbaan van een werknemer Inleiding In de individuele pensioenrekening (bijgehouden door Cimire) worden de aangiften van arbeidsprestaties en periodes van gelijkstelling waarvoor rechten op een werknemerspensioen opgebouwd worden, samengebracht en gekoppeld aan identiteitsgegevens. De gebruikte identiteitsgegevens worden betrokken uit het Rijksregister of uit het BIS-register, bijgehouden door de Kruispuntbank. De loopbaangegevens (arbeidsdagen, gelijkgestelde dagen en lonen) worden medegedeeld door de instellingen belast met de inning van de bijdragen (RSZ, RSZPPO, HVKZ en RIZIV mijnwerkers). Voor de arbeiders worden de dagen jaarlijkse vakantie opgegeven door de werkgever en als gelijkgestelde dagen ingeschreven. Voor de werknemers die niet onderworpen zijn aan één van de bovengenoemde stelsels van de sociale zekerheid worden de gegevens voor gelijkgestelde dagen ontvangen van volgende instellingen: RIZIV, RVA, Pool zeelieden, FAO en FBZ. Wanneer er geen pensioenbijdragen aan de RSZ moeten betaald worden (bijv. studentenarbeid tijdens de vakantieperiodes), worden de prestaties ook niet op de individuele pensioenrekening ingeschreven. 1

4 Statistische studies 2

5 Loopbaanduur werknemer a De loopbaanduur - werknemersloopbaan Er wordt nagegaan bij de nieuwe instroom van pensioengerechtigden wat de gemiddelde duur is van de loopbaan als werknemer. In de werknemersregeling heeft evenwel 37% van alle gerechtigden een gemengde loopbaan. Informatie over tewerkstelling en lonen van de totale gemengde loopbaan in de twee overige pensioenregelingen (zelfstandigen en openbaar bestuur) is momenteel zeer beperkt beschikbaar. De studiedienst heeft onderzoek gedaan naar de totale loopbaanduur over de drie wettelijke pensioenregelingen van werknemers gezien het belang van deze informatie (loopbaanvoorwaarde) bij de pensioenintrede op vervroegde leeftijd voor vrouwen. De resultaten vindt u verderop in dit deel. Tengevolge van het feit dat slechts vanaf 1998 de pensioendossiers met alle loopbaangegevens electronisch opgeslagen zijn, is men genoodzaakt zich in de analyse voor de mannelijke pensioengerechtigden te beperken tot een pensioenintrede op 65 jaar (geboortejaren ) ofwel op 60 jaar (geboortejaren ). MANNEN Intrede op 65 jaar Intrede op 60 jaar Geboorte- Aantal Gemiddelde Geboorte- Aantal Gemiddelde jaar onderzochte loopbaanduur jaar onderzochte loopbaanduur gevallen werknemer gevallen werknemer Bij een intrede op 60 jaar ligt de gemiddelde loopbaanduur als werknemer onder het minimum van 35 jaren dat in 2005 vereist is voor vervroegde toetreding, maar over de drie wettelijke pensioenregelingen voldoet een zeer hoog percentage van de potentiële gerechtigden aan deze loopbaanvoorwaarde. Na onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat van de groep mannen met een loopbaan werknemer tussen 16 en 20 jaar nog 84% een totale loopbaanduur heeft van minimum 35 jaar over alle pensioenregelingen samen. Het percentage werknemers dat een volledige loopbaan kan bewijzen over de drie regelingen is eveneens opgenomen in de tabel hieronder. Loopbaanduur werknemer % aantal werknemers met minimum 35 jaar loopbaan (alle pensioenregelingen) % aantal werknemers met een volledige loopbaan (alle pensioenregelingen) jaar 56,09% jaar 22,96% jaar 80,00% 38,18% jaar 80,43% 43,48% jaar 84,72% 47,22% jaar 83,87% 51,61% jaar 91,14% 45,57% 6-10 jaar 91,26% 35,52% 1-5 jaar 92,34% 22,18% 3

6 Statistische studies Volledige werknemersloopbaan Meer dan de helft van de werknemers die op 65 jaar toetreden hebben een volledig loopbaan als werknemer. Dit aantal ligt beduidend lager bij een vervroegde toetreding op 60 jaar. In deze groep gerechtigden wordt de volledige loopbaan bewezen door het samenbrengen van loopbaanjaren uit verschillende pensioenregelingen: Aantal met volledige loopbaan als werknemer Intrede op 65j Geboortejaar Geboortejaar Aantal met volledige loopbaan als werknemer Intrede op 60j ,32% ,17% ,29% ,04% ,61% ,69% ,11% ,97% ,84% ,35% Forfaitaire loopbaanjaren Wat de loopbaanjaren vóór 1955 betreft, wordt in de pensioenberekening een forfaitair loon gebruikt omdat er geen inschrijvingen van werkelijke lonen zijn op de individuele pensioenrekening. Het aandeel van deze jaren in het loopbaangedeelte vermindert van jaar tot jaar zoals hieronder weergegeven. De geleidelijke vervanging van loopbaanjaren vóór 1955 door jaren met een werkelijk loon was in het verleden één van de factoren die de groei van de toegekende pensioenbedragen bepaalde (interne dynamiek). Geboortejaar Aandeel forfaitaire jaren Geboortejaar Aandeel forfaitaire jaren ,16% ,61% ,22% ,58% ,60% ,01% ,82% % ,68% % Het aantal forfaitaire jaren is belangrijker in de loopbaan van arbeiders dan van bedienden omdat zij op jongere leeftijd actief worden en dus nog meer jaren voor 1955 in de loopbaan hebben. De terugval vanaf het geboortejaar 1937 wordt vooral teweeggebracht door het feit dat de loopbaan van de 18 jarige arbeiders (in 1955) voor het eerst geen of een zeer beperkt aantal forfaitaire jaren bevat. De loopbaan van de nieuwe gerechtigden vanaf het geboortejaar 1941 bevat geen (of uitzonderlijk nog) forfaitaire jaren. Vanaf nu zijn alle loopbaanjaren ingeschreven op de individuele pensioenrekening bij Cimire. 4

7 Loopbaanduur werknemer MANNEN onderscheid arbeider / bediende Er zijn dubbeltellingen in het aantal gevallen arbeider of bediende omdat een aantal gerechtigden in de loop van de carriere overgestapt is van het ene statuut naar het andere in een bepaald loopbaanjaar. Hieronder vindt u de gemiddelde tewerkstelling per statuut. De normale loopbaan kan gemengd zijn over de twee statuten en bovendien aangevuld worden met een loopbaangedeelte van een andere pensioenregeling. Arbeiders Intrede op 65 jaar Intrede op 60 jaar Geboorte- Aantal Gemiddelde Geboorte- Aantal Gemiddelde jaar onderzochte loopbaanduur jaar onderzochte loopbaanduur gevallen werknemer gevallen werknemer Bedienden Intrede op 65 jaar Intrede op 60 jaar Geboorte- Aantal Gemiddelde Geboorte- Aantal Gemiddelde jaar onderzochte loopbaanduur jaar onderzochte loopbaanduur gevallen werknemer gevallen werknemer VROUWEN Geboorte- Aantal Gemiddelde jaar onderzochte loopbaanduur gevallen werknemer Met een gemiddelde loopbaanduur van 22 à 24 jaar als werknemer benaderen de vrouwen nog niet de maximale loopbaanvoorwaarde van 35 jaar die in de pensioenhervorming werd vooropgesteld vanaf Deze cijfers dienen evenwel genuanceerd te worden daar de loopbaanvoorwaarde betrekking heeft op de drie wettelijke pensioenregelingen. Vandaar dat de loopbaan van deze groep vrouwen in de beide andere pensioenregelingen werd nagegaan. Na onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat van de groep vrouwen, geboren in 1938, met een loopbaan werknemer tussen 1 en 5 jaar nog 18,13% een totale loopbaanduur heeft van minimum 35 jaar over alle pensioenregelingen samen. De totale resultaten zij samengevat in de hiernavolgende tabel: 5

8 Statistische studies Loopbaanduur werknemer % aantal werknemers met minimum 35 jaar loopbaan (alle pensioenregelingen) % aantal werknemers met een volledige loopbaan (alle pensioenregelingen) enkel geboortejaar ,66% ,18% 5,36% ,50% 4,49% ,55% 4,94% ,49% 6,24% ,03% 5,96% ,39% 5,09% ,13% 9,22% Volledige werknemersloopbaan Bijna één vijfde van de vrouwelijke werknemers heeft een volledige loopbaan als werknemer. Van het overige deel van de nieuwe gerechtigden is nog een klein percentage dat een volledige loopbaan bewijst door het samenbrengen van loopbaanjaren uit verschillende pensioenregelingen (zie tabel hiervoor) : Geboortejaar Aantal onderzochte gevallen met volledige loopbaan % % % Forfaitaire loopbaanjaren Geboortejaar Aandeel forfaitaire jaren ,81% ,67% ,01% Voor de nieuwe instroom gerechtigden vanaf het geboortejaar 1941 hebben de forfaitaire jaren nog weinig belang in de loopbaan. VROUWEN onderscheid arbeidster/bediende Er zijn dubbeltellingen in het aantal gevallen arbeider of bediende omdat een aantal gerechtigden in de loop van de carriere overgestapt is van het ene statuut naar het andere in een bepaald loopbaanjaar. Bijgevolg zijn sommige loopbanen gedeeltelijk arbeider en gedeeltelijk bediende. Geboortejaar Aantal gevallen Gemiddelde loopbaanduur arbeidster bediende arbeidster bediende

9 Arbeidsdagen en gelijkgestelde dagen b De arbeidsdagen en gelijkgestelde dagen in een loopbaan Een loopbaanjaar van minimum 285 dagen wordt opgetrokken naar 312 dagen en wordt dus beschouwd als een volledig verzekeringsjaar. De omschrijving hoofdzakelijk arbeidsdagen wil zeggen dat het overgrote deel van de inschrijvingen voor het het loopbaanjaar bestaat uit arbeidsdagen. Indien een loopbaanjaar geen enkele inschrijving heeft van arbeidsdagen dan spreekt men van uitsluitend gelijkstelling. Loopbaanjaren van verminderde of onvolledige tewerkstelling en van minder dan 104 dagen zijn o.a. jaren van beginnende tewerkstelling, jaren van wijziging van statuut werknemer naar een volledige tewerkstelling als zelfstandige of als ambtenaar, jaren van verminderde prestaties, jaren van sporadische of interim tewerkstelling. MANNEN - ARBEIDERS intrede op 65 jaar Verdeling van de totale loopbaanduur in jaren van Geboortejaar Aantal onderzochte gevallen minimum 285 dagen (=volledig loopbaanjaar) hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling verminderde of onvolledige tewerkstelling hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling minder dan 104 dagen hoofdzakelijk arbeidsdagen % 24% 5% 1% 2% % 25% 4% 1% 2% % 25% 4% 1% 2% % 25% 5% 1% 2% % 25% 5% 1% 3% MANNEN - ARBEIDERS intrede op 60 jaar Verdeling van de totale loopbaanduur in jaren van Geboortejaar Aantal onderzochte gevallen minimum 285 dagen (=volledig loopbaanjaar) hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling verminderde of onvolledige tewerkstelling hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling minder dan 104 dagen hoofdzakelijk arbeidsdagen % 10% 9% 1% 5% % 11% 9% 1% 5% % 11% 9% 1% 5% % 10% 8% 1% 5% % 10% 8% 1% 5% 7

10 Statistische studies MANNEN BEDIENDEN intrede op 65 jaar Verdeling van de totale loopbaanduur in jaren van Geboortejaar Aantal onderzochte gevallen minimum 285 dagen (=volledig loopbaanjaar) hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling verminderde of onvolledige tewerkstelling hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling minder dan 104 dagen hoofdzakelijk arbeidsdagen % 18% 5% 1% 3% % 17% 5% 1% 3% % 18% 5% 1% 3% % 18% 6% 1% 3% % 18% 6% 2% 4% MANNEN - BEDIENDEN intrede op 60 jaar Verdeling van de totale loopbaanduur in jaren van Geboortejaar Aantal onderzochte gevallen minimum 285 dagen (=volledig loopbaanjaar) hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling verminderde of onvolledige tewerkstelling hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling minder dan 104 dagen hoofdzakelijk arbeidsdagen % 6% 7% 1% 5% % 6% 7% 1% 5% % 6% 7% 1% 5% % 6% 7% 1% 5% % 6% 7% 1% 5% Loopbaanjaren van minimum 285 dagen Het aantal loopbaanjaren met een volledige tewerkstelling bereikt in de pensioenberekening van de mannelijke pensioengerechtigden volgend niveau: intrede op 65 jaar : arbeiders : 68% 66% (voor de jongere instroom) bedienden : 73% 70% (voor de jongere instroom) intrede op 60 jaar : arbeiders : gemiddeld 75% bedienden : gemiddeld 81% Het aantal loopbaanjaren met een volledige gelijkstelling bereikt in de pensioenberekening van de mannelijke pensioengerechtigden volgend niveau: intrede op 65 jaar : arbeiders : 24% 25% (voor de jongere instroom) bedienden : gemiddeld 18% intrede op 60 jaar : arbeiders : gemiddeld 11% bedienden : gemiddeld 6% 8

11 Arbeidsdagen en gelijkgestelde dagen Loopbaanjaren van verminderde of onvolledige tewerkstelling De onvolledige of verminderde tewerkstelling in de totale loopbaanduur van de mannelijke gerechtigden bereikt volgend aandeel : intrede op 65 jaar : arbeiders : 5 à 6% bedienden : 6 à 8% intrede op 60 jaar : arbeiders : 9 à 10% bedienden : 8% Over alle statuten heen gaat het hier praktisch volledig over het gamma aan verminderde presaties gelegen tussen een halftijdse en een volledige tewerkstelling. Loopbaanjaren van minder dan 104 dagen Loopbaanjaren van minder dan 104 dagen bevatten gemiddeld 35 tot 40 arbeidsdagen en enkele gelijkgestelde dagen. Zij bereiken volgend aandeel in de totale loopbaanduur : intrede op 65 jaar : arbeiders : 2 à 3% bedienden : 3 à 4% intrede op 60 jaar : arbeiders : 5% bedienden : 5% Deze jaren komen niet in aanmerking voor een eventuele toepassing van het minimumrecht per loopbaanjaar. Als het loon van deze loopbaanjaren kleiner is dan het gewaarborgd jaarloon en betrokkene heeft een loopbaan van minimum 15 jaar werknemer, dan kan dit loon niet opgetrokken worden tot het niveau van het gewaarborgd jaarloon. Loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen en van uitsluitend gelijkstelling - mannen Hierna vindt u een grafische verdeling van het totaal aantal loopbaanjaren opgesplitst volgens hoofdzakelijk arbeidsdagen en volgens uitsluitend gelijkgestelde dagen. In de eerste groep bevinden zich tevens de jaren van minder dan 104 dagen. De loopbaan die als basis dient voor de pensioenberekening - arbeiders (intrede op 65 jaar) 100% 80% 60% 40% 20% 0% loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen loopbaanjaren van uitsluitend gelijkstelling geboortejaar 9

12 Statistische studies De loopbaan die als basis dient voor de pensioenberekening - arbeiders (intrede op 60 jaar) 100% 80% 60% 40% 20% 0% loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen geboortejaar loopbaanjaren van uitsluitend gelijkstelling Bij de groep die op 65 jaar tot het pensioenstelsel toetreedt merken we een tendens naar een lager aandeel van jaren met hoofdzakelijk arbeidsdagen. In deze groep zitten o.a. alle bruggepensioneerden die verplicht hun pensionering uitstellen tot aan de wettelijke pensioenleeftijd. De loopbaan die als basis dient voor de pensioenberekening - bedienden (intrede op 65 jaar) 100% 80% 60% 40% 20% 0% loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen geboortejaar loopbaanjaren van uitsluitend gelijkstelling 10

13 Arbeidsdagen en gelijkgestelde dagen De loopbaan die als basis dient voor de pensioenberekening - bedienden (intrede op 60 jaar) 100% 80% 60% 40% 20% 0% loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen geboortejaar loopbaanjaren van uitsluitend gelijkstelling VROUWEN ARBEIDSTERS Verdeling van de totale loopbaanduur in jaren van Geboortejaar Aantal onderzochte gevallen minimum 285 dagen (=volledig loopbaanjaar) hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling verminderde of onvolledige tewerkstelling hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling minder dan 104 dagen hoofdzakelijk arbeidsdagen % 22% 16% 2% 9% % 24% 16% 3% 9% % 25% 16% 3% 9% VROUWEN BEDIENDEN Verdeling van de totale loopbaanduur in jaren van Geboortejaar Aantal onderzochte gevallen minimum 285 dagen (=volledig loopbaanjaar) hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling verminderde of onvolledige tewerkstelling hoofdzakelijk arbeidsdagen uitsluitend gelijkstelling minder dan 104 dagen hoofdzakelijk arbeidsdagen % 15% 15% 3% 6% % 15% 15% 3% 6% % 16% 16% 3% 6% 11

14 Statistische studies Loopbaanjaren van minimum 285 dagen Het aantal loopbaanjaren met een volledige tewerkstelling bereikt in de pensioenberekening van de vrouwelijke pensioengerechtigden volgend niveau: arbeidsters : 51% 48% (voor de jongere instroom) bedienden : 61% 59% (voor de jongere instroom) Het aantal loopbaanjaren met een volledige gelijkstelling bereikt in de pensioenberekening van de vrouwelijke pensioengerechtigden volgend niveau: arbeidsters : 22% 25% (voor de jongere instroom) bedienden : 15% 16% (voor de jongere instroom) Loopbaanjaren van verminderde of onvolledige tewerkstelling De onvolledige of verminderde tewerkstelling in de totale loopbaanduur van de vrouwelijke gerechtigden bereikt volgend aandeel : arbeidsters en bedienden : 18 à 19% De tewerkstelling gelegen tussen halftijdse en volledige prestaties bedraagt 12%, de halftijdse 2% en en de overige loopbaanjaren zijn prestaties van ongeveer 1/3 tewerkstelling. Loopbaanjaren van minder dan 104 dagen Loopbaanjaren van minder dan 104 dagen bevatten gemiddeld 40 arbeidsdagen en enkele gelijkgestelde dagen. Zij bereiken volgend aandeel in de totale loopbaanduur : arbeidsters : gemiddeld 9% bedienden : gemiddeld 6% Deze jaren komen niet in aanmerking voor een eventuele toepassing van het minimumrecht per loopbaanjaar. Als het loon van deze loopbaanjaren kleiner is dan het gewaarborgd jaarloon en betrokkene heeft een loopbaan van minimum 15 jaar werknemer, dan kan dit loon niet opgetrokken worden tot het niveau van het gewaarborgd jaarloon. Loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen en van uitsluitend gelijkstelling - vrouwen Hierna vindt u een grafische verdeling van het totaal aantal loopbaanjaren opgesplitst volgens hoofdzakelijk arbeidsdagen en volgens uitsluitend gelijkgestelde dagen. In de eerste groep bevinden zich tevens de jaren van minder dan 104 dagen. 12

15 Arbeidsdagen en gelijkgestelde dagen De loopbaan die als basis dient voor de pensioenberekening - arbeidsters 100% 80% 60% 40% 20% 0% loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen geboortejaar loopbaanjaren van uitsluitend gelijkstelling De loopbaan die als basis dient voor de pensioenberekening - bedienden (v) 100% 80% 60% 40% 20% 0% loopbaanjaren van hoofdzakelijk arbeidsdagen geboortejaar loopbaanjaren van uitsluitend gelijkstelling 13

16 Statistische studies 14

17 Aard van inactiviteit c De aard van inactiviteit loopbaanjaar 1999 Waarnemingsgebied Het onderzoek wordt uitgevoerd op een steekproef (10%), uit de individuele pensioenrekening Cimire, gebruikt in het model Emeralt voor de simulatie van de uitgaven in de regeling werknemers tussen 2000 en Het loopbaanjaar 1999 van de actieve mannen geboren tussen 1935 en 1964 (tussen 64 en 35 jaar in 1999) en van de actieve vrouwen geboren tussen 1938 en 1964 (tussen 61 en 35 jaar in 1999) wordt geanalyseerd. Het aantal inschrijvingen van werkelijke en gelijkgestelde dagen wordt geteld en op basis van loopbaancodes wordt de aard van de inactiviteit (gelijkgestelde dagen) onderzocht. Van het totaal aantal ingeschreven personen m.n. ± gevallen (= leeftijdsgroep vanaf 35 jaar) worden er ± gevallen onderzocht. Onderzoek van de inactiviteit Op basis van loopbaancodes kan voor een aanzienlijk gedeelte van de gelijkgestelde dagen nagegaan worden over welk soort inactiviteit het handelt. Men moet hierbij wel rekening houden met het feit dat enkel de inactiviteit van personen vanaf de leeftijd van 35 jaar beschouwd wordt. Voor een deel van de loopbaancodes kan pas na onderzoek van de loopbaan van betrokkenen nagegaan worden over welke inactiviteit het gaat. Het zijn hoofdzakelijk gelijkgestelde dagen in het kader van part - time prestaties, van deeltijdse prestaties met behoud van rechten en van speciale pensioenregimes (bijv. mijnwerkers, beroepsjournalisten, kunstenaars, ). Dagen van inactiviteit voor arbeidsongevallen en beroepsziekten zijn eveneens moeilijk onmiddellijk af te leiden uit de loopbaancodes. Al deze dagen worden ondergebracht in de rubriek onbekend. Bovendien zullen een aantal gelijkgestelde dagen op het moment van het onderzoek van de pensioenrechten door toepassing van de pensioenwetgeving wegvallen (o.a. plafonneringen) en dus geen recht op pensioen geven. Het aantal vermelde dagen moet dan ook als een maximum beschouwd worden. Het onderzoek heeft geleid tot volgende resultaten: Verdeling van de dagen inactiviteit Aard van de inactiviteit mannen vrouwen Ziekte + invaliditeit 26% 21% Werkloosheid 45% 59% Loopbaanonderbreking (tijdskrediet) 2% 7% Brugpensioen 24% 4% Onbekend (nog onvoldoende informatie) 3% 9% 15

18 Statistische studies Aard van de gelijkgestelde dagen in het loopbaanjaar 1999 (actieven vanaf 35 jaar) Ziekte + invaliditeit Werkloosheid Tijdskrediet Brugpensioen Niet verdeeld vrouw en mannen 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% van het totaal aantal gelijkgestelde dagen 16

19 Pensioenaanvragen II Het pensioen toegekend aan werknemers en zelfstandigen Inleiding Pensioenaanvragen - werknemersregeling Het rustpensioen gaat in op de eerste dag van de maand volgend op deze tijdens welke de belanghebbende het aanvraagt en ten vroegste op de eerste dag van de maand die volgt op de maand waarin hij de door de reglementering vooropgestelde leeftijdsgrens heeft bereikt. Voor de pensioenen die ten vroegste ingaan op 1 januari 2003 wordt het recht op een rustpensioen ambtshalve onderzocht. Dit betekent concreet dat de personen die ten vroegste geboren zijn in december 1937 (mannen) en december 1940 (vrouwen) ontslagen worden van de verplichting om een aanvraag in te dienen. Het recht op een overlevingspensioen is verworven wanneer de langstlevende echtgenoot voldoet aan alle voorwaarden met betrekking tot de leeftijd, de duur van het huwelijk, de aanvraag, de stopzetting van de beroepsarbeid en de verblijfsplaats. Tot 2002 is het aantal pensioenaanvragen en herzieningen van pensioenaanvragen die de Rijksdienst voor Pensioenen heeft ontvangen, als volgt geëvolueerd: Pensioenaanvragen België Wallonië Vlaanderen Pensioenaanvragen België Wallonië Vlaanderen 17

20 Statistische studies De reden van de regionale verschillen vindt zijn oorsprong in de demografische spreiding van de Belgische bevolking. Om de stijging van het aantal pensioenaanvragen voor het ganse land te onderzoeken dient men een onderscheid te maken volgens hun soort (rustpensioen, overlevingspensioen, gewaarborgd inkomen (inkomensgarantie). Pensioenaanvragen Totaal Rustpensioen Overlevingspensioen Gewaarborgd inkomen (inkomensgarantie) Pensioenaanvragen Rustpensioen Overlevingspensioen Gew aarborgd inkomen (inkomensgarantie) De opeenvolgende verhogingen van de wettelijke pensioenleeftijd (voor de vrouwen) hebben vanaf 1997 een invloed op het verloop van de pensioenaanvragen. Er dient tevens opgemerkt te worden dat om diverse redenen niet alle aanvragen automatisch leiden tot een betaling. Afgeleide rechten - werknemersregeling Afgeleid recht gezinspensioen werknemer Het gezinsrustpensioen wordt aan de gehuwde werknemer, man of vrouw, toegekend. Bij de berekening van het gezinspensioen zal het bedrag 25% hoger liggen dan bij het rustpensioen bedrag alleenstaande. Deze 25% wordt ook wel het gezinssupplement genoemd en beschouwd als een afgeleid recht waar geen specifieke bijdragen tegenover staan. Er wordt voor het gezinsrustpensioen gekozen indien het gezinssupplement hoger ligt dan het 18

21 Pensioenaanvragen rustpensioen bedrag alleenstaande van de echtgenoot of indien de echtgenoot geen recht heeft op een eigen rustpensioen. Minder dan 1% van de gezinspensioenen wordt uitgekeerd aan vrouwen. De pensioenuitgaven die het gezinssupplement vertegenwoordigen, evolueren als volgt (in constante prijzen van 2002): Uitgaven in euro gezinssupplement Procentueel aandeel van deze uitgaven in de totale uitgaven (rustpensioenen) aan gehuwde gerechtigden: 15,17% 14,09% 13,54% 13,63% 13,63% 13,49% 13,33% Procentueel aandeel van deze uitgaven in de totale pensioenuitgaven: 5,84% 5,18% 4,70% 5,06% 5,27% 5,46% 5,46% De uitgaven verlopen in stijgende lijn door het toenemend aantal gepensioneerden. De stijging wordt evenwel afgeremd door het toenemend ontdubbelen van het pensioen binnen het gezin (twee pensioenen bedrag alleenstaande ) als gevolg van de opbouw van betere, eigen pensioenrechten door de gehuwde vrouw. In de totale pensioenuitgaven blijft het aandeel van het gezinssupplement tamelijk constant in de tijd (5,46% in 2002). De verdeling en de evolutie in de tijd tussen het aantal gezinsbedragen en de bedragen alleenstaande toegekend aan gehuwden (hoofdzakelijk mannen) vindt u hieronder: Gehuwde mannen Gezinsbedrag 70,57% 64,36% 60,73% 60,00% 58,73% 57,56% 56,87% Bedrag alleenstaande 29,43% 35,64% 39,27% 40,00% 41,27% 42,44% 43,13% Afgeleid recht overlevingspensioen werknemer De uitgaven die het overlevingspensioen vertegenwoordigen, evolueren als volgt (in constante prijzen van 2002): Uitgave in euro Overleving Procentueel aandeel van deze uitgaven in de totale pensioenuitgaven: 34,41% 33,55% 34,03% 32,06% 29,88% 27,97% 27,45% In tegenstelling tot het gezinssupplement wordt het overlevingspensioen hoofdzakelijk aan vrouwen toegekend. Het aandeel van deze uitgave in de totale pensioenuitgaven vermindert in de tijd omdat de vrouwen meer en meer hun eigen pensioenrechten opbouwen en door de cumulatieregels geen recht meer hebben op dit voordeel. 19

22 Statistische studies 20

23 Pensioneringsgedrag van werknemers a. Het pensioneringsgedrag van werknemers Inleiding Binnen het stelsel van flexibele pensioenleeftijd kunnen werknemers tot het pensioenstelsel toetreden tussen 60 en 65 jaar. Om eventueel vervroegd, dus voor 65jaar, op pensioen te kunnen gaan, dient evenwel vanaf het ingangsjaar 1997 (juli) een loopbaanvoorwaarde vervuld te zijn (= minimum aantal jaren tewerkstelling over alle wettelijke pensioenregelingen). De loopbaanvoorwaarde bedraagt minimum 20 jaar in1997 en loopt op tot 35 jaar in Uitzondering: bruggepensioneerden kunnen enkel op de wettelijke pensioenleeftijd (= 65 jaar) tot het pensioenstelsel toetreden. Pensioneringsgedrag mannen statistische verdeling intredeleeftijd Mannen geboren in Periode van intrede Mannen geboren in Periode van intrede De pensioenintrede van gerechtigden van een bepaald geboortejaar verloopt over een periode van zes jaar. De keuze van intredejaar is evenwel niet altijd vrij. Indien de potentiële gerechtigde niet voldoet aan de van toepassing zijnde loopbaanvoorwaarde of indien het een bruggepensioneerde betreft, is de intrede verplicht op 65 jaar. Aantal mannen geboren in Totaal aantal Pensioenintrede op 60 jaar jaar jaar Gemiddelde leeftijd 63,69 63,56 63,50 63,48 63,46 63,45 63,44 We merken op dat voor het geboortejaar 1930 een afwijking bestaat voor de pensioenleeftijd van 60 jaar ten opzichte van de overige geboortejaren. Dit heeft te maken met het feit dat in 1990 reeds bekend was dat in 1991 de flexibele pensioenleeftijd zou ingevoerd worden en de verminderingscoëfficiënt voor vervroeging zou afgeschaft worden. 21

24 Statistische studies Mannen Vervroegde intrede Wettelijke leeftijd ,60% 64,40% ,43% 63,57% ,14% 62,86% ,09% 62,91% ,42% 62,58% ,35% 62,65% ,34% 62,66% Vanaf het geboortejaar 1933 merken we een stabilisering in de trend van vervroegingen. Mogelijk speelt de invoering, in 1997, van de loopbaanvoorwaarde voor vervroeging hierin een rol. Bovendien is het aantal bruggepensioneerden en het feit of er een gemengde loopbaan met zelfstandige (verminderingscoëfficiënt voor vervroeging) is, bepalend voor de toetrede op de wettelijke pensioenleeftijd. Pensioneringsgedrag mannen 70,00% 65,00% 60,00% 55,00% 50,00% 45,00% 40,00% 35,00% 30,00% vervroegde intrede op w ettelijke leeftijd geboortejaar Pensioneringsgedrag vrouwen statistische indeling intredeleeftijd Voor de vrouwen wordt pas vanaf juli 1997 een flexibele pensioenleeftijd (met loopbaanvoorwaarde voor vervroeging) ingevoerd. De wettelijke leeftijd (voorheen 60 jaar) wordt 61 jaar in juli 1997 en wordt vervolgens geleidelijk aan opgetrokken naar 65 jaar vanaf Vrouwen geboren in Periode van intrede

25 Pensioneringsgedrag van werknemers Aantal vrouwen geboren in Totaal aantal Pensioenintrede op 60 jaar jaar jaar na wettelijke leeftijd (*) gemiddelde leeftijd 60,23 60,49 60,82 61,46 61,56 (*) dit zijn vooral vrouwen met een gemengde loopbaan als zelfstandige; de vrouwen die na het overlijden van hun echtgenoot het eigen rustpensioen opnemen worden niet meegerekend (eerst gezinspensioen uit hoofde van de man). Het aantal gevallen vanaf geboortejaar 1938 met intrede na de wettelijke pensioenleeftijd zijn ramingen. Vrouwen Vervroegde intrede Wettelijke leeftijd % 1937 wettelijke leeftijd 60 of 61 jaar ,89% 68,11% ,95% 66,05% ,09% 71,91% De geobserveerde periode van intrede voor de geboortejaren 1938 tot 1940 is te kort om reeds definitieve conclusies te kunnen trekken, maar men kan zich verwachten aan een dalende instroom op vervroegde leeftijd als gevolg van de invoering van de loopbaanvoorwaarde (= minimum aantal loopbaanjaren over alle wettelijke pensioenregelingen voor vervoegde toetreding). De loopbaanvoorwaarde in het jaar 2002 bedraagt minimum 30 jaar. In 2005 zal deze opgetrokken zijn tot 35 jaar (maximum). Pensioneringsgedrag vrouwen 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% vervroegde intrede op w ettelijke leeftijd of later geboortejaar 23

26 Statistische studies 24

27 Minimumrechten b. De toekenning van minimumrechten b. 1. Het minimumrecht per loopbaanjaar Indien het loon, geherwaardeerd op de ingangsdatum van het pensioen en overeenstemmend met een volledige tewerkstelling, van een loopbaanjaar lager is dan het gewaarborgd jaarinkomen (= ,69 ) dan wordt het pensioen voor het betrokken loopbaanjaar, waarvoor tenminste 1/3 (= minimum 104 dagen) van een volledige arbeidsregeling is bewezen, berekend op dit bedrag. Indien geen volledige tewerkstelling bewezen is wordt het gewaarborgd jaarinkomen geproratiseerd in functie van de duur van de tewerkstelling. Bovendien a) moet de rechthebbende een tewerkstelling in de hoedanigheid van werknemer van tenminste 15 jaar ( van tenminste 1/3 van een volledige arbeidsregeling) bewijzen; b) kan de toekenning van het minimumrecht per loopbaanjaar niet tot gevolg hebben dat het toegekend pensioen hoger ligt dan ,77 (gezin) of ,61 (alleenstaande), geproratiseerd in functie van de weerhouden loopbaanbreuk. MANNEN Er wordt nagegaan hoeveel gerechtigden genieten van deze minimumregel en hoeveel jaren gemiddeld in de loopbaan opgetrokken zijn tot het gewaarborgd jaarloon. Intrede op 65 jaar Geboorte- Aantal Toepassing minimumrecht per loopbaanjaar jaar onderzochte Aantal (%) met Gemiddelde Gemiddeld aantal gevallen minimumrecht loopbaanduur (*) verhoogde jaren % % % % % % % % (*) minimum 15 jaar moet bewezen zijn loopbaanjaren Toepassing minimumrecht per loopbaanjaar - mannen, intrede op 65 jaar gemiddelde loopbaan w aarvan minimumrecht geboortejaar 25

28 Statistische studies Intrede op 60 jaar Geboorte- Aantal Toepassing minimumrecht per loopbaanjaar jaar onderzochte Aantal (%) met Gemiddelde Gemiddeld aantal gevallen minimumrecht loopbaanduur (*) verhoogde jaren % % % % % % (*) minimum 15 jaar moet bewezen zijn loopbaanjaren Toepassing minimumrecht per loopbaanjaar - mannen, intrede op 60 jaar gemiddelde loopbaan w aarvan minimumrecht geboortejaar VROUWEN Geboorte- Aantal Toepassing minimumrecht per loopbaanjaar jaar onderzochte Aantal (%) met Gemiddelde Gemiddeld aantal gevallen minimumrecht loopbaanduur (*) verhoogde jaren % % % % (*) minimum 15 jaar moet bewezen zijn loopbaanjaren Toepassing minimumrecht per loopbaanjaar -vrouw en gemiddelde loopbaan w aarvan minimumrecht geboortejaar 26

29 Minimumrechten b. 2. Het gewaarborgd minimumpensioen Het gewaarborgd minimumpensioen voor werknemers wordt toegekend indien de loopbaan minstens tweederde van een volledige loopbaan bereikt. Voor een onvolledige loopbaan wordt het gewaarborgd minimumpensioen vermenigvuldigd met de breuk die voor de berekening van het pensioen in kwestie werd gebruikt. Het gewaarborgd minimumpensioen voor zelfstandigen wordt toegekend indien de loopbaan zelfstandige of de gemengde loopbaan zelfstandige en werknemer tenminste tweederde van een volledige loopbaan bereikt. Voor een onvolledige loopbaan wordt het gewaarborgd minimumpensioen vermenigvuldigd met de breuk die voor de berekening van het zelfstandigen pensioen in kwestie werd gebruikt. Wanneer het overlevingspensioen wordt berekend op basis van een reeds ingegaan rustpensioen, dat werd toegekend voor een volledige loopbaan of een loopbaanduur die ten minste gelijk is aan 2/3den van een volledige loopbaan, wordt het bedrag van het overlevingspensioen niet gebracht op het gewaarborgd minimum van een overlevingspensioen, maar wordt het vastgesteld op 80% van het rustpensioen van de overleden echtgenoot, dat vooraf op het gewaarborgd minimum werd gebracht. De bedragen voor een volledige loopbaan zijn: Het gewaarborgd minimumpensioen Index 111,64 Werknemers Zelfstandigen Rustpensioen gezin , ,96 alleenstaande 9.991, ,24 Overlevingspensioen 9.834, ,24 Rust + overleving , ,96 Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een zuivere loopbaan in één bepaalde pensioenregeling of een gemengde loopbaan over beide pensioenregelingen. Werknemers Zelfstandigen Totaal Zuiver Gemengd Zuiver Gemengd Aantal gerechtigden Gemiddelde jaaruitkering , , , , ,56 Het totaal aantal gerechtigden op een gewaarborgd minimumpensioen bedraagt 27,57% van het totaal aantal pensioengerechtigden uitbetaald door de Rijksdienst voor Pensioenen. Van de werknemers met een zuivere loopbaan geniet 16,15% het gewaarborgd minimumpensioen. Bij de zelfstandigen met een zuivere loopbaan hebben 74,19% recht op dit voordeel. 1 Tussen minimum 2/3 en volledige loopbaan 27

30 Statistische studies Er zijn uitkeringsgerechtigden met een gemengde loopbaan waarvan 9,23% een gewaarborgd minimum als werknemer ontvangt en 52,92% als zelfstandige. Het gewaarborgd minimumpensioen zuivere loopbaan Werknemers Zelfstandigen aantal gemiddelde jaaruitkering aantal gemiddelde jaaruitkering Rustpensioen gezin , ,64 Rustpensioen alleenstaande , ,76 Overlevingspensioen zuiver , ,68 cumul rustpensioen , ,28 In de regeling werknemers wordt het gewaarborgd minimumpensioen hoofdzakelijk toegekend aan gerechtigden (gehuwd of ongehuwd) op een pensioen alleenstaande. Het betreft hier vooral arbeidsters met een langere loopbaan en lage lonen. Jaarlijks komen gemiddeld nieuwe gevallen in aanmerking voor deze uitkering. In de regeling zelfstandigen vindt men het gewaarborgd minimumpensioen terug in alle groepen gerechtigden. Het gewaarborgd minimumpensioen gemengde loopbaan Werknemers Zelfstandigen aantal gemiddelde jaaruitkering aantal gemiddelde jaaruitkering Rustpensioen gezin , ,04 Rustpensioen alleenstaande , ,72 Overlevingspensioen , ,36 In de gemengde loopbanen is het hoofdzakelijk het gedeelte zelfstandige dat opgetrokken wordt tot het minimum. Proratisering Werknemers wiens gemengd pensioen werknemer en zelfstandige samen tweederde van een volledige loopbaan bedraagt, kunnen genieten van een complement op het werknemersgedeelte (< 2/3) tot aan het niveau van het gewaarborgd minimumpensioen zelfstandige.. Het complement op het werknemerspensioen werd in april 2003 toegekend aan ongeveer rustpensioenen en overlevingspensioenen en bedroeg gemiddeld 262 op jaarbasis voor de rustpensioenen en gemiddeld 99 op jaarbasis voor de overlevingspensioen. 28

31 Omvang van de jaarlijkse uitkering c. De verdeling van het aantal gerechtigden volgens de omvang van de jaarlijkse uitkering Volgende voordelen (bruto - bedrag) waarop een werknemer of zelfstandige recht kan hebben, worden in beschouwing genomen: Wettelijke pensioenen werknemer, zelfstandige en openbaar bestuur; Andere uitkeringen uitbetaald door de RVP m.n. de wettelijke renten, de onvoorwaardelijke pensioenen zelfstandigen, het gewaarborgd inkomen voor bejaarden, de inkomensgarantie voor ouderen, de tegemoetkomingen aan minder validen (systeem vóór 1987); Buitenlandse pensioenen, pensioenen afkomstig van instellingen van internationaal publiek recht en buitenwettelijke uitkeringen worden niet in aanmerking genomen. Het aantal gerechtigden wordt eveneens onderverdeeld in leeftijdsklassen: 100 jaar en ouder; tussen 40 jaar en 100 jaar: leeftijdsklassen van 10 jaar; jonger dan 40 jaar. Verdeling per jaarschijf van op 1 januari 2003 Tabel 1 : Mannen leeftijdsklasse > = 100 jr jr jr jr jr jr jr < 40 jr totaal jaarschijf < , ,499, , , , , , , , , , , , , , >= totaal

32 Statistische studies De laagste jaarschijven (tabel 1 mannen) In deze jaarschijven bevinden zich mannen (van Belgische of vreemde nationaliteit) met hoofdzakelijk een pensioen berekend op een korte loopbaan in België. Deze gerechtigden cumuleren het Belgisch pensioen met een buitenlands pensioen (niet in aanmerking genomen). Ook personen die hun korte loopbaan in de regeling werknemers of zelfstandigen cumuleren met een pensioen van instellingen van internationaal publiek recht (niet in aanmerking genomen) zijn hierin opgenomen. De hoogste jaarschijven (tabel 1 mannen) Vele werknemers of zelfstandigen met een pensioen van de hoogste jaarschijven, hebben een gemengde loopbaan met de openbare sector. Mannen die genieten van een rustpensioen uit een bijzondere pensioenregeling (mijnwerkers en personeel van de burgerluchtvaart) vindt men tevens terug in deze schijven. Zij maken ook deel uit van de leeftijdsgroep jonger dan 60 jaar. Tabel 2 : Vrouwen leeftijdsklasse > = 100 jr jr jr jr jr jr jr < 40 jr totaal jaarschijf < , , , , , , , , , , , , , , , >= totaal

33 Omvang van de pensioenuitkering De laagste jaarschijven (tabel 2 vrouwen) In deze jaarschijven bevinden zich volgende groepen gerechtigden: Vrouwen die enkel genieten van een wettelijke rente, die gecumuleerd wordt met: een gezinspensioen uit hoofde van de echtgenoot (het eigen rustpensioen wordt niet opgenomen); een recht op een overlevingspensioen (jonge weduwen) dat niet opgenomen wordt omdat de beroepsactiviteit wordt voortgezet; een beroepsactiviteit van de echtgenoot; Vrouwen die enkel genieten van een klein overlevingspensioen dat gecumuleerd wordt met een buitenlands overlevingspensioen (niet in aanmerking genomen); een toegelaten beroepsactiviteit; Vrouwen die enkel genieten van het basisbedrag inkomensgarantie gecumuleerd met een gezinspensioen van de echtgenoot die tevens een basisbedrag inkomensgarantie geniet; Vrouwen (gehuwden) met een klein rustpensioen (bedrag alleenstaande) gecumuleerd met: een rustpensioen (bedrag alleenstaande werknemer) of een rustpensioen (openbare sector) van de man; een rustpensioen (gezin) van de man; het betreft hier een eigen rustpensioen als zelfstandige dat afgetrokken wordt van het gezinspensioen (werknemer) van de man; een inkomen uit de beroepsactiviteit van de echtgenoot; een inkomen als bruggepensioneerde van de echtgenoot (wettelijke pensioenleeftijd is 65 jaar). De hoogste jaarschijven: (tabel 2 vrouwen) Hier situeren zich de vrouwen met een rust - en / of een overlevingspensioen berekend op basis van een gemengde loopbaan met de openbare sector. Eveneens zijn hier weduwen opgenomen met een overlevingspensioen uit de bijzondere pensioenregeling burgerluchtvaart. Mannen 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% jr jr jr jr jr jr 0,00% < >=

34 Statistische studies Vrouwen 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% jr jr jr jr jr jr 0,00% < >= Tabel 3 : Mannen + Vrouwen jaarschijf leeftijdsklasse > = 100 jr jr jr jr jr jr jr < 40 jr totaal < , , , , , , , , , , , , , , , >= totaal

35 III Evolutie van de pensioenuitgaven en het meerjarenplan ( ) Inleiding Het aantal gepensioneerden evolueert voornamelijk in functie van: de demografie (bevolkingspiramide, levensverwachting, sterftecijfer); de wetswijzigingen (de pensioenhervorming van juli 1997); de evoluties op de arbeidsmarkt (hogere participatiegraad van de vrouwen). Het gemiddeld pensioenbedrag evolueert voornamelijk in functie van: de groei van de reële lonen; de opbouw van een groter aantal loopbaanjaren bij de vrouwen; de wetswijzigingen (de pensioenhervorming van juli 1997); de evoluties op de arbeidsmarkt (deeltijds werk, gelijkheid man - vrouw). 33

36 Statistische studies 34

37 Aantal pensioengerechtigden a. Evolutie en vooruitzichten van het aantal gerechtigden Zowel de evolutie van het totaal aantal gerechtigden als de evolutie van het aantal nieuwe en overleden gevallen wordt ontleed in de pensioenregelingen werknemers en zelfstandigen, en in de regeling inkomensgarantie. Omwille van het feit dat bij de mannen het verloop lineair is, worden de gegevens enkel om de twee jaar vermeld. Regeling Werknemers Werknemers - rustpensioenen - mannen Nieuwe gerechtigden Overleden gerechtigden Gemiddeld aantal gerechtigden Van 1997 tot 2001 daalt het jaarlijks aantal nieuwe gerechtigden om demografische redenen. Voor de komende jaren ( ) wordt een nagenoeg constante instroom verwacht. Daar het aantal sterfgevallen jaarlijks op hetzelfde niveau blijft, stijgt het totaal aantal rustpensioenen continu met een gemiddelde groei van 1,11% per jaar tussen 2002 en Werknemers - rustpensioenen - vrouwen Nieuwe gerechtigden Overleden gerechtigden Gemiddeld aantal gerechtigden

38 Statistische studies Het aantal sterfgevallen is constant terwijl het aantal nieuwe gepensioneerden de hervorming van 1997 volgt d.w.z. dat er geen overdracht van gerechtigden is voor de jaren 2000, 2003 en 2006, maar intrede op een later tijdstip m.n. de wettelijke pensioenleeftijd, voor hen die niet aan de loopbaanvoorwaarde (= minimum aantal loopbaanjaren) voldoen op 60 jaar. Ter informatie vindt u hierna de overgangsregeling qua leeftijd en loopbaanvoorwaarde uitgewerkt voor de vrouwelijke pensioengerechtigden: Vrouwen Wettelijke minimumleeftijd Uitstel tot (*) Wettelijke minimumleeftijd Loopbaanvoorwaarde Loopbaanvoorwaarde Uitstel tot (*) vanaf 1/7/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar vanaf 1/1/ jaar (*) indien niet voldaan is aan de loopbaanvoorwaarde voor vervroeging Men stelt een daling met ups en downs van het totaal aantal gerechtigden vast tot het einde van de hervorming in 2009 (wettelijke pensioenleeftijd is 65 jaar voor de vrouwen). De gemiddelde daling tussen 2002 en 2007 bedraagt -0,31% per jaar. Evolutie aantal rustpensioenen werknemer mannen rust vrouw en rust Werknemers - overlevingspensioen - mannen Het betreft hier een kleine groep gerechtigden van ongeveer personen die jaarlijks (tussen 2002 en 2007) zal aangroeien met gemiddeld 2,32%. 36