OP REIS MET EEN HEKTRAWLER door J. J. C. GOUDA

Transcriptie

1 A fb. 1. E en hektraw ler. (Cliché Visserij") OP REIS MET EEN HEKTRAWLER door J. J. C. GOUDA E r v alt n atu u rlijk veel te vertellen over de visserij en de daarm ee sam engaande activiteiten, m aar zonder de practijk erv aren te hebben dreigt m en w el eens verk eerd e voorstellingen te m aken van w at visserij nu eigenlijk inhoudt. We zullen daarom onze koffers pakken en n aar de haven van IJm uiden gaan om aan boord van een h ek tra w ler te stappen. N atuurlijk zijn w e in ons van u it m alacologisch standpunt begrijpelijk enthousiasm e veel te vroeg en zo hebben w e de gelegenheid h e t schip eens rustig te bekijken. H et schip is, zoals gezegd, een h ektraw ler. D it houdt in dat de n etten aan de achterzijde uitgezet en gehaald w orden. Dit in tegenstelling tot h et conventionele traw lschip, w aar de n etten aan stuurboordzijde uitgezet en gehaald w orden. Op ons schip is het w erkdek daarom ook aan de achterzijde gelegen. Als we op dit w at kleine dek staan kijken w e omhoog n aar de galg w aarover straks op zee de n etten zullen w orden gehaald (zie afb. 1). Op h e t hoger gelegen d ek achter de bru g V IT A M ARINA Zeebiologische documentatie oktober 1968 Veldwerk 25

2 vinden w e de w inch, die strak s de vangst m et reu zen k rach t n a a r het schip toe zal trekken. Op h et dek uitgekeken gaan w e het inw endige v an h et schip binnen. Door een sm al g angetje lopen w e langs de h itte u itbrakende m achinekam er, w aar de 1400 pk m otor al geïnspireerd sta at te dreunen. In h et bem anningsverblijf aangekom en openen we een stalen gevaarte, dat w e toch m aar een d eu r zullen noem en, en staan op het binnendek, te m idden van de lopende banden en allerlei koelapparatuur. H ier zal tijdens de reis de vis v erw erk t w orden. Nu zijn h et de leveranciers van h e t proviand die er d ru k bezig zijn. Een leek, die iets dergelijks ziet, zal een enorm e dorst bij de vissers veronderstellen, m a ar na een p aar u u r h ard w erk en op een w inderig dek sm aak t een glaasje oud Schiedam s geluk best. Ook aan deze d ru k te kom t een eind, en het sleepbootje verschijnt om de IJm 36 K em phaan n aar de havenm ond te slepen, w aarn a h et schip op eigen k rach t verder stoom t en het zeegat kiest. Z esendertig u u r varen w achten ons, voordat w e de visgronden bereikt hebben. Toch lenen deze u ren zich al voor interessante biologische w aarnem ingen. H et zijn de m eeuw en die onze aandacht trekken. Na het passeren van het lichtschip T exel zijn het er vier die ons gezelschap kom en houden. Als h et eenm aal zover is d at de netten w orden gehaald hebben deze vogels ons schip al vele honderden m ijlen gevolgd. N a een nacht onw ennig slapen is het dan zover. H et schip vist. M et een nog flinke snelheid w ordt h e t n et voortgesleept; voor elke tre k vier u ren lang. Steeds m eer m eeuw en scheren om h et schip heen. H et is fascinerend om deze prachtige vogels op de w ind te zien zeilen, in de hoop straks een visje te kunnen verschalken. H et enige nadeel d at de vogels veroorzaken is hun voortdurende spetterende b om bardem ent, d a t h et schip al gauw een grijsachtig tin tje verleent. T enslotte zijn de vier u ren v erstrek en en het n et w ordt gehaald. Bij h et inhalen van de kabels kom en eerst de beide visborden boven. De stalen o nderkant van deze borden zijn gladgeschuurd door h et zand. V ervolgens, na nog h et nodige kabelm ateriaal kom en de eerste touw en van het net, m et d aaraan bevestigd de zogenaam de bovenpeesborden. D it zijn kleine houten borden, w aaraan een luchtblaas is bevestigd. Op deze wijze w ordt de bovenste pees van de netopening omhoog gehouden. Nu kijkt iedereen vol verw achting n aar de kuil, die k la ar gem aakt w ordt om aan dek gebracht te w orden. Telkens w o rd t een stu k erv an afgebonden en in de last leeggestort. H et is een flin k e trek m akreel. Voor de m alacoloog lijkt h et net, dat bij het vissen ju ist even vrij blijft van de bodem, w einig interessants te bevatten. Toch is in zo n geval pessim ism e ongegrond, w an t bij de volgende tre k leren w e onze ogen w at m eer de kost geven. Als alle vis binnendeks is gebracht stappen w e in de last en zien we in h et achtergebleven w ater vlezige, oranjeachtige b alletjes op h e t slingeren van h et schip heen en w eer rollen. A fb. 2. L inks: V elutina velutina (M uller); rechts: Scaphander lignarius (L.). VITA M ARINA Zeebiologische documentatie oktober 1968 Veldwerk 26

3 A fb. 3. De koolvis vu lt de last tot de rand. (Foto J. Gouda ) W e nem en er een van op, en to t onze verrassing hebben w e een klein, springlevend exem plaar in de h and van Scaphander lignarius (L.) (afb. 2). Deze m olluskensoort h eeft een w at bedriegelijk voorkom en, m aar nu w e S caphander w at b eter hebben leren k ennen vangen w e hem bij tientallen, h ier op 59 N.B. Zo vissen w e verd er en de m akreel la a t zich best vangen. Tussen de vissen vinden w e nu ook al een enkel exem plaar v an Colus gracüis (da Costa) en een heel m ooi exem plaar van V elutina velutina (M üller). Om w at afw isseling in de vangst te brengen verhuizen w e na een dag of tw ee n aar de V ikingbank, een visgebied rond 60 30' N.B. en 2 30' O.L. H ier is h et dat we pas goed aan onze m alacologisehe trek k en kom en. Tenm inste, zo w ordt h et ons door de opvarenden, die allem aal ijverig m eeverzam elen, verzekerd. N ieuw sgierig w achten w e dan ook af als de netten na de eerste tre k op de V ikingbank w orden gehaald. De last is snel vol m et vis en om dat w e toch m oeten w achten to t de vangst v erw erk t is, bekijken w e de vissen eens. H et voornaam ste bestanddeel van de b u it is koolvis Gadus virens L. een ongeveer 50 centim eter lange vis, die zijn naam d an k t aan de doorgaans zw arte rug. E en andere, zeer opvallende vis is de zeew olf Anarchichas lupus L. die zijn naam beslist eer aan doet. H et is een dikke, aalachtige vis. die donkergrijs gekleurd is, en een lengte van m eer dan anderhalve m eter kan bereiken. H et dier is zeer agressief en heeft een stel gevaarlijke tanden in de bek, die n aar zeggen in staat zouden zijn een bezem steel door te bijten. S chrijver dezes nam een proef, w elisw aar n iet m et een bezem steel, m aar m et een grote w ijting Gadus m erlangus L. een stevige schelvisachtige vis. De w ijting w erd door de w olf m et h et grootste gem ak aan tw ee stukken gebeten. Al m et al een v erv aarlijk e zw em m er, die eenm aal in de bakpan beland, heerlijk sm aakt. Een veel vreedzam er visje is de poon. Ook deze vissoort w erd in grote hoeveelheden gevangen. Deze dieren, behorende tot de fam ilie T riglidae of ponen, vallen vooral op door de mooie, felle kleu ren en de lange stralen van de borstvinnen, die nog behoorlijk k u n nen steken. M aar de laatste vis is over de lopende band n aar het binnendek verdw enen en we kunnen onze m alacologisehe plichten w eer vervullen. H et eerste dat opvalt is dat w e geen exem plaren van Scaphander m eer zien. D aarentegen vinden w e w el de eerste noordhorens N eptun ea antiqua (L.). H et zijn afgezien van een heel enkel V ITA M ARINA Zeebiologische docum entatie november 1968 Veldwerk 27

4 exem plaar allem aal schelpen m et een beschadigde m ondrand. E r zijn e r echter enkele bij die mooie exem plaren van A nom ia squam ula L. leveren. W e zoeken v erd er en vinden al spoedig de eerste tien schelpen van Colus gracilis (da Costa). O pvallend is d at vele schelpen van deze soort en ook van N eptunea antiqua (L.) scheef gegroeid zijn; de horens m aken een krom m e indruk. Op deze m anier gaat het nog vele tre k k e n door en h e t verzam elkistje m oet al snel plaats m aken voor een flinke em m er. De vangst loopt zowel op com m ercieel als op biologisch gebied aardig, en als tevreden verzam elaars leggen w e enige vondsten in de m achinekam er te drogen om vervolgens de aard ap pelen voor de volgende dag te gaan schillen. De avond v alt en als w elw illend passagier gaat schrijver dezes zich w ijden aan het lopen van een w achie. H et w achtlopen houdt in d at degene die op de brug staat de koers van h et schip zodanig onder controle houdt, dat de kans op een goede trek zo groot m ogelijk blijft. N u gaat h et w achtlopen door passagiers m eestal m et sterk w isselend succes en deze nacht zou h et een dieptepunt betekenen, d aar de steengronden h e t n e t n iet ongem oeid lieten. Doch diezelfde avond zouden ook de eerste tekenen kom en d at h et voor de bioloog interessant zou gaan w orden. Bij h et halen van een frisse neus op h e t w erkdek vonden w e nam elijk h et eerste doublet van A starte sulcata (afb. 4), hetgeen toch altijd een interessante vondst betekent. O ver deze A startes kw am en w e nog een tw eetal m erkw aardigheden aan de w eet. De eerste was d at zowel de exem plaren van A starte sulcata (da Costa) als van A starte m ontagui (D illw yn) u itsluitend tijdens de nachtelijke trek k e n gevangen w erden. Een afbeelding v an A. m ontagui v indt u in afb. 4. Een tw eede bijzonderheid w as d a t alle exem plaren van A starte sulcata en A. m ontagui begroeid w aren m et een spons. V erm oedelijk b e tre ft het h ier een sym biotische sam enleving, daar de spons altijd op de ach terran d van de schelp zat, aan de zijde van de syphonen. H et is m ogelijk dat de spons voedsel h aalt u it h et w ate r d at de uitstroom openingen verlaat. D aar h et voordeel van A starte niet geheel duidelijk is, is h et ook m ogelijk dat w e h ier m et com m ensalism e te doen hebben. De volgende ochtend w erd h et voor de m alacoloog pas echt goed. Bij m assa s vinden w e losse kleppen van Phacoides borealis (L.) (afb. 4). De m eeste zijn heel mooi gaaf en begroeid m et bryozoën. Tot onze verrassing vinden w e ook nog een mooi doublet van Phacoides. Ook heel in teressan t w aren de brachiopoden, die w erkelijk Afb. 4. a. A starte sulcata (da Costa) 1 x; b. Phacoides borealis (L.) % x; c. A starte m ontagui (D illw yn) 1 x; d. onbekende brachiopode; e. onbekend koraal. V ITA M ARINA Zeebiologische docum entatie november 1968 Veldwerk 28

5 A fb. 5. a. W ulk B uccinum undatu m L. var. pyram idalis; b. L iom e- sus dalei (J. S o w e rb y); c. X y lo - phaga dorsalis (T urton). c bij honderden m et de n etten n aar boven kw am en. Ze brachten nog in teressan t gezelschap m ee in de vorm van jonge exem plaren van Capulus ungaricus (L.). Deze heel kleine C apulusjes zaten stevig op de brachiopodenschalen vastgezogen. Ook w aren er schelpjes te vinden van C ardium scabrum P hilippi. Nog zijn w e niet uitgekeken op de resultaten van deze trek. Tussen de grote bossen bryozoën-kolonies (Flustra foliacea L. - bladachtig hoornw ier) vinden w e enkele prachtige solitaire koraaltjes - C aryophyllia sm ithi (Stokes & B roderip), lijkende op Z ap h ren tisachtige koraaltjes u it het Carboon. H et prachtige tere bouw w erk van h et k oraaltje, d at ongeveer tw ee centim eter hoog en een anderhalve centim eter breed is, is beslist h et bekijken w aard. Na enig zoeken vinden w e alw eer een voorbeeld van mooie, fel gekleurde dieren, die w e eigenlijk n iet in de kille noordelijke w ate ren zouden verw achten: h et k reeftje M unida rugosa. H et is een fel oranje-rood gekleurd beestje, d at m et naar voren uitgestrekte scharen een lengte van ongeveer tien centim eter haalt. De scharen zijn even lang als het lichaam en doen denken aan die van de H elm krab. H et kopborststuk is relatief breed en het abdom en is vaak volledig onder h e t lichaam opgerold. Een ander hoogst m erkw aardig dier is de zeekom kom m er (Stichopus trem u lu s). De zeekom kom m ers zijn door h u n naam eigenlijk al het best om schreven. H et zijn een soort leerachtige, knobbelige knotsen, ongeveer 40 centim eter lang, die heel mooi gekleurd kunnen zijn, vooral als het exem plaren b e tre ft die felrode knobbels hebben tegen een w itte achtergrond. B ehalve de echte bodem dieren w ordt er ook w el eens een groot su b stra at m et allerlei dieren opgevist. Zo w as d at h et geval m et een zogenaam de m ijnstoel. Dit stu k van een m oordw erktuig zat vol m et schelpen van A nom ia squam ula L. en A. squam ula var. aculeata (M üller), m et als kruidig accent enkele flin k u it de k lu iten gewassen exem plaren van H iatella arctica (L.). Ook is het begrijpelijk dat m en als m alacoloog een goedkeurende k ree t slaak t als een bem anningslid-m etfeeling m et een bos paardem osselen M odiolus m odiolus (L.) kom t aandragen. Zo vissen w e verder. W eer w ordt het n et gehaald en w eer zijn er verrassingen. In de eerste p laats zijn d at enkele m ooie ex em plaren van L iom esus dalei V ITA M ARINA Zeebiologische docum entatie december 1968 Veldwerk 29

6 A fb. 6. B andvis T rachypterus arcticus (B rünner). (J. Sow erby) en van B uccinum u ndatum L. var. pyram idalis (afb. 5). De tw eede verrassing bestaat u it een groot stu k hout, dat na bew erking door boorm ossels alleen nog m aar aan een brosreep chocolade doet denken. H et w aren boorm ossels van de soort X ylophaga dorsalis (T urton). In afbeelding 5, c, is deze soort afgebeeld m et in h et m idden het accessorische schelpstukje. De aanw ezigheid van accessorische schelpstukken is kenm erkend voor de fam ilie d er Pholadidae, w aartoe deze soort behoort. W e zijn nu op d riek w art van de reis en de laatste visdagen gaan in. M aar ook nu zullen w e nog als bioloog aan onze trek k e n komen. E r is w eer een trek binnen boord gehaald, m aar nu staat de hele bem anning geïnteresseerd in de last te kijken. In de last ligt een vis, die w e beslist m aar zeer zelden zullen tegenkom en. H et is een ongeveer anderhalve m eter lang, bandvorm ig dier m et een m elkw itte huid, w aarop nog sporen te zien zijn van de mooie, zilverkleurige opperhuid. V an de continu doorlopende o ran je rugvin w as door de druk in de kuil van h e t n et niets m eer over gebleven. Ook de grote ronde ogen m et een diam eter van ongeveer 5 centim eter lagen hierdoor los in de kassen. W e konden de vis, die op 59 30' N.B. 3 O.L. gevangen w erd dankzij de w elw illende m edew erking van h et R.I.V.O. te IJm uiden determ ineren. H et betrof een w aarschijnlijk verdw aald exem plaar van de diepzeevis Trachypterus arcticus (B rünner). H et dier hoorde w el in de noordelijke w ateren thuis. De vis w o rd t gegeten door de bevolking van de S hetland E ilanden (afb. 6). Een andere bijzonderheid was de vangst van een ongeveer tw ee m eter lange haringhaai - Isurus oxyrinchus. V anw ege zijn grote geldsw aarde w erd h et m onster onm iddellijk gevild, w at door één van de vissers w elw illend vergeleken w erd m et volgens hem soortgelijke activ iteiten in h et G roote S chu u r Z iekenhuis te K aapstad. Zo verliepen de laatste visdagen en kw am het tijdstip d at de n etten te drogen w erden gehangen en het dek w erd afgespoten; het thuisstom en w as begonnen. L angzam erhand, vooral voor h et S kagerrak, zien w e w eer de eerste tekenen van leven in de vorm van de kleine Deense kotters, die als ze ons dicht genoeg voorbij kom en, vriendelijk groeten. Steeds m eer schepen zien w e nu, ook de grotere v ra c h t schepen. T enslotte zien w e w eer h et eerste stukje H olland in zee liggen: L ichtschip Texel. De duinen duiken w eer boven de horizon uit en bij K am perduin zien w e al hoe de eerste echte IJm uidense hoogovenrook de v erre lucht k leu rt. H et d u u rt nu nog geen u u r voordat w e voor de pieren kom en. H et w elkom is gezellig. D uizenden m ensen brengen hun zondag op h et stran d door bij h et m ooie w eer en een enkeling zw aait n aar het schip. H et bekende sleepbootje m aakt vast en een k w artie r staan w e w eer w at onw ennig op de vaste wal. (T ekeningen van de schrijver.) V ITA M ARINA Zeebiologische documentatie december 1968 Veldwerk 30