Jaarrapport Benchmark Burgerparticipatie 2014

Transcriptie

1 Jaarrapport Benchmark Burgerparticipatie 2014 November 2014 Contact

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding Analyse van de Benchmarkresultaten Deelnemers en geëvalueerde projecten Scores op de vier kwaliteitsmaatstaven Opvallende resultaten op specifieke aspecten De doe-democratie: trends en lessen in beeld Participanten beklimmen hogere treden En dat levert ook meer op! Hoe hebben we dit bereikt? Lessen Bijlage 1 Over de Benchmark Burgerparticipatie Oorsprong Benchmark Wat verstaan we onder burgerparticipatie? Welke kwaliteitsmaatstaven hanteren we?

3 1 Inleiding draait om meten, vergelijken, leren en ontwikkelen. Met de Benchmark kunnen gemeenten meten hoe zij het doen op het gebied van burgerparticipatie; hun resultaten vergelijken met die van andere gemeenten; van elkaar leren wat beter kan; en aan de slag door deze punten te ontwikkelen. Het afgelopen jaar hebben elf gemeenten deze handschoen opgepakt en via een abonnement op de Benchmark Burgerparticipatie. Zoals in de eerdere Jaarrapporten 2012 en 2013 doen we in dit Jaarrapport 2014 verslag van de resultaten van alle door onze deelnemers geëvalueerde participatietrajecten en de trends en lessen die daarin terug te zien zijn. Los van de algemene analyse van de benchmarkresultaten 2014 (hoofdstuk 2), besteden we in dit jaarrapport dus specifiek aandacht aan trends en lessen op het gebied van de doe-democratie (hoofdstuk 3). Mocht u nog niet bekend zijn met de Benchmark Burgerparticipatie, kan het overigens nuttig zijn om eerst Bijlage 1 te lezen; hierin hebben we de achtergrond en opzet van de Benchmark uiteengezet. 3

4 2 Analyse van de Benchmarkresultaten Deelnemers en geëvalueerde projecten Elf gemeenten namen in 2014 deel aan de Benchmark Burgerparticipatie. Overzicht deelnemende gemeenten Enschede Etten-Leur Den Haag (vanaf april) De Ronde Venen (vanaf juni) Groningen Haarlemmermeer Houten (tot juli) Lansingerland Rotterdam (tot juni) Tilburg Utrecht 100 In 2014 zijn 50 participatietrajecten door deze gemeenten geëvalueerd. 1 Aan deze evaluaties namen 314 participanten deel (bewoners, maatschappelijke organisaties, bedrijven, etc.) door het invullen van een digitale vragenlijst. 2.2 Scores op de vier kwaliteitsmaatstaven De opgaande lijn die de Benchmarkdeelnemers in 2013 hadden ingezet, wordt in 2014 voortgezet. Wederom nemen de gemiddelde scores op de vier centrale kwaliteitsmaatstaven van de Benchmark toe. Bovendien zien we dat er minder participatietrajecten die door de ondergrens zakken Realisatiekracht Democratie Kwaliteit van samenwerking 53 Professionele vormgeving Realisatiekracht Democratie Kwaliteit van samenwerking Professionele vormgeving Deze drie figuren laten per jaar per kwaliteitsmaatstaf zien hoe hoog het best beoordeelde traject scoort (bovenste cijfer), het slechtst beoordeelde traject (onderste cijfer) en hoe de trajecten gemiddeld scoren (middelste cijfer). 1 Voor dit jaarrapport zijn alle trajecten meegenomen waarvan de evaluatie uiterlijk 3 november 2014 was afgerond. In het hele kalenderjaar 2013 zijn in totaal 52 trajecten geëvalueerd. 4

5 Realisatiekracht Democratie Deze figuur laat de ontwikkeling van de gemiddelde scores op de vier kwaliteitsmaatstaven zien over de afgelopen jaren Kwaliteit van samenwerking Professionele vormgeving Deze positieve scores op de belangrijkste kwaliteitsmaatstaven vertalen zich ook in grotere tevredenheid onder participanten. Een van de laatste vragen voor participanten is altijd: als u een algeheel rapportcijfer zou moeten geven voor dit traject tussen 1 en 10, wat zou dat cijfer dan zijn?. De trajecten uit 2013 werden gemiddeld gewaardeerd met een 6,86. In 2014 geven de participanten gemiddeld een 7, Opvallende resultaten op specifieke aspecten Als we kijken naar specifieke indicatoren onder de vier kwaliteitsmaatstaven, zien we een aantal opvallende verschuivingen ten opzichte van vorig jaar. Kwaliteitsmaatstaf Opvallende resultaten Realisatiekracht Participatie draagt meer dan voorheen bij aan inhoudelijke verrijking van beleid, plan of aanpak. Daarnaast valt op dat participatie in afgelopen jaren nog nauwelijks leidde tot het sneller realiseren van een opgave, maar dat dit nu steeds vaker voorkomt. Democratie Zowel participanten als projectleiders zijn positiever over de mate waarin participatie leidt tot meer wederzijds begrip en vertrouwen. Projectleiders geven daarnaast aan dat participatie meer dan voorheen leidt tot grotere betrokkenheid en deelname van de samenleving bij het realiseren van opgaven. Kwaliteit van samenwerking Participanten zijn steeds meer te spreken over de mate waarin ze serieus genomen worden en de gemeente écht open staat voor hun inbreng, ideeën en acties. Projectleiders zijn meer te spreken over de mate waarin participanten bereid waren om te luisteren naar opvattingen en belangen van anderen. Participanten stellen daarnaast dat de gemeente er meer dan voorheen in slaagt om compromissen te sluiten en belangentegenstellingen en meningsverschillen te overbruggen. Over de indicatoren die te maken hebben met verwachtingenmanagement blijven met name de participanten negatief; zo is het voor participanten (nog) minder dan voorheen duidelijk hoe de procedure zal gaan lopen en wie wanneer belangrijke besluiten gaat nemen. 5

6 Kwaliteitsmaatstaf Opvallende resultaten Professionele vormgeving Opvallend is dat projectleiders minder dan voorheen vooraf de relevante actoren in kaart brengen. De inhoudelijke kaders waarbinnen participatie plaatsvindt worden volgens de projectleiders wel preciezer vastgesteld en ook is er (volgens zowel projectleiders als participanten) betere ondersteuning vanuit de gemeente met financiële middelen, expertise of capaciteit. Participanten zijn ook meer dan voorheen te spreken over de ruimte die de gekozen werkvormen bieden om inbreng te leveren. 6

7 3 De doe-democratie: trends en lessen in beeld 3.1 Participanten beklimmen hogere treden Ambities van gemeenten De participatiewereld is sterk in ontwikkeling. In vrijwel alle coalitieakkoorden die na de gemeenteraadsverkiezingen zijn gesloten is volop aandacht voor de veranderende relatie tussen gemeente en samenleving. Nieuwe colleges leggen de lat daarbij hoog en streven naar een beter participerende overheid, versterking van de doe-democratie of het stimuleren en faciliteren van initiatieven uit de samenleving. Kortom, de nadruk komt steeds meer te liggen op de hogere treden van de Participatieladder waarbij: Gemeenten op basis van gelijkwaardigheid samenwerken met andere partijen bij het realiseren van opgaven (samenwerkende stijl); Gemeenten ondersteuning (tijd, geld, deskundigheid, etc.) bieden voor het beleid van partijen uit de samenleving. Inwoners zijn zelf de initiatiefnemer en/of beleidseigenaar (faciliterende stijl). De trend om de ladder op te klimmen is terug te zien in de ambities die onze Benchmark-deelnemers begin 2014 formuleerden: Greep uit ambities Benchmarkdeelnemers 2014 Aanbevelingen uit het ROB-rapport loslaten in Vertrouwen inbedden in de organisatie. Ruimte creëren voor initiatieven. Het opsporen en faciliteren van initiatieven van bewoners. Bewoners en maatschappelijke partners meer zeggenschap, sturing en verantwoordelijkheid geven over hun initiatieven en het realiseren van publieke opgaven. zijn terug te zien in geëvalueerde trajecten In het jaarrapport van 2013 concludeerden we al dat bij de geëvalueerde trajecten de rol van participanten steeds meer op de hogere treden van de participatieladder zat. Deze trend zet zich in 2014 voort. Participanten zijn nauwelijks nog slechts toeschouwer of adviseur eind- of beginspraak, maar steeds meer bedebeslisser, samenwerkingspartner of zelfs initiatiefnemer. 39% 25% 20% 21% 20% 15% 12% 12% 13% 9% 6% 6%

8 Op basis van de resultaten van de trajecten die in 2013 en 2014 geëvalueerd zijn, kunnen we een vergelijking trekken tussen twee soorten trajecten: trajecten waarbij participanten met name initiatiefnemer of samenwerkingspartner zijn (trede 5 en 6) en trajecten waarbij participanten vooral medebeslisser, adviseur begin- of eindspraak of toeschouwer zijn (trede 1 t/m 4) En dat levert ook meer op! Hoofdconclusie is dat zowel bij gemeentelijk projectleiders als bij de participanten aanzienlijk meer waardering is voor het participatietraject wanneer participanten op de hogere treden van de participatieladder acteren. Op drie van de vier kwaliteitscriteria scoren deze trajecten in ruime mate beter dan de trajecten waarbij participanten met name op treden 1 tot en met 4 actief zijn. Het meest opvallend is de realisatiekracht: die is veel groter bij trajecten op de hogere treden. Daarnaast zien we dat wanneer participanten een grotere rol krijgen, zij meer zeggenschap ervaren en de kwaliteit van samenwerking als beter wordt gezien. Alleen op het gebied van professionele vormgeving doen de trajecten op de hogere treden het (iets) minder. 3.3 Hoe hebben we dit bereikt? ,4 64,4 70,3 66,3 Realisatiekracht Democratie 71,5 67,8 Kwaliteit van samenwerking 69,8 70,6 Professionele vormgeving Trajecten op trede 5-6 Trajecten op trede 1-4 Realisatiekracht De hogere realisatiekracht van projecten waarin participanten een grotere rol hebben, zit hem met name in de snellere realisatie van opgaven en het feit dat gemeente en participanten meer dan voorheen een gezamenlijke verantwoordelijkheid ervaren voor het realiseren van de opgave. Dit laatste wordt met name vanuit de kant van de gemeente zo ervaren. Participanten zijn in deze trajecten met name meer tevreden over de mate waarin zij wezenlijke zaken hebben kunnen toevoegen aan beleid, plan of aanpak. Democratie Dat participanten op de hogere treden ook meer invloed ervaren, is niet direct verrassend. Interessanter is om te zien dat de participanten op de hogere treden tevredener zijn over zowel de manier van totstandkoming van het plan, de invloed die zij daarop hebben gehad en de manier waarop de gemeente de inbreng heeft meegewogen, als dat zij het uiteindelijke beleid, plan of acties in grotere mate steunen. 2 Overigens is een hogere treden niet per definitie beter. Zoals ook vastgelegd in de beginselen van de Benchmark Burgerparticipatie draait participatie vooral om maatwerk: de trede moet passen bij de beleidssituatie. 8

9 Participanten: ik steun het beleid, het plan of de maatregelen 50% 85% Participanten: Los van de uiteindelijke uitkomst, ben ik tevreden over de manier van totstandkoming 53% 74% Participanten: Ik heb invloed kunnen uitoefenen op de besluitvorming. 38% 74% Participanten: De gemeente heeft de inbreng van alle deelnemers zorgvuldig meegewogen in het uiteindelijke besluit. 44% 59% % Trajecten op trede 5-6 waarbij participanten hier (zeer) mee eens zijn % Trajecten op trede 1-4 waarbij participanten hier (zeer) mee eens zijn Kwaliteit van samenwerking Zowel participanten als projectleiders zijn bij trajecten op de hogere treden meer te spreken over de mate waarin vooraf duidelijk was wat de inhoudelijke kaders waren en waar de participatie over zou gaan. Opvallend is dat deelnemers juist minder te spreken zijn over de mate waarin de spelregels duidelijk waren (denk aan hoe en wanneer zij inbreng konden leveren en wat ze vervolgens van de gemeente konden verwachten). Daarnaast zien we dat participanten en projectleiders ander denken over de kwaliteit van de belangenafweging op de hogere treden. Projectleiders vinden dat de interactie op de hogere treden minder is gericht op het afwegen van belangen. Participanten zijn juist veel positiever over de mate waarin er compromissen worden gesloten en belangentegenstellingen worden overbrugd. Professionele vormgeving In de vorige paragraaf zagen we dat de professionele vormgeving gemiddeld iets minder scoort bij trajecten op de hogere treden. Bij deze trajecten wordt minder vaak vooraf een plan van aanpak en een overzicht van alle betrokken actoren opgesteld. Wat betreft het faciliteren van de trajecten zien we weinig kwaliteitsverschil als het gaat om de gekozen werkvormen en de ondersteuning met informatie. Wel is duidelijk dat zowel participanten als projectleiders de ondersteuning vanuit de gemeente qua geld, expertise en mankracht als beter ervaren bij trajecten op de hogere treden. Projectleiders: De participatieve werkvormen waren achteraf bezien goed gekozen. 74% 76% Participanten: De werkvormen en communicatiemiddelen werkten goed. 50% 59% Projectleiders: We hebben participanten naar behoren ondersteund met financiële middelen, expertise of capaciteit. Participanten: De gemeente heeft ons goed ondersteund met uitleg, hulp of eigen budget als dat nodig was. 46% 47% 72% 70% Projectleiders: Deelnemers zijn naar behoren ondersteund met de informatie die zij nodig hadden om hun inbreng of bijdrage te 88% 92% Participanten: De inhoudelijke informatie die ik heb ontvangen, hielp me een goede inbreng te leveren en actief mee te doen. 63% 56% % (zeer) mee eens van trajecten op trede 5-6 % (zeer) mee eens van trajecten op trede 1-4 9

10 3.4 Lessen Specifiek voor de trajecten op de hogere treden van de participatieladder, hebben we een analyse gemaakt van de antwoorden op de open vragen van de Participatiemonitor. In deze vragen worden participanten gevraagd om feedback en projectleiders naar de lezen die zij zelf trekken. Tips en feedback van deelnemers De feedback van deelnemers is te herleiden tot vier centrale punten: 1 Faciliteer met houding en gedrag! Zorg er voor dat er daadwerkelijk mee wordt gedacht met participanten en er niet alleen over regels en belemmeringen wordt gesproken. Participanten ervaren dat zij soms erg lang moeten wachten voor ze daadwerkelijk met hun plan aan de slag kunnen en te lang bezig moeten zijn met planvorming en vergaderingen. Dit heeft in een aantal gevallen er ook mee te maken dat niet direct de juiste mensen vanuit de gemeente aan tafel zitten: Een uiteindelijk resultaat is er pas gekomen nadat vanuit de gemeente de juiste personen er zich mee gingen bemoeien. 2 Laat zoveel mogelijk los in vertrouwen dat burgers zich goed weten te organiseren rond hun eigen vraagstukken. Loslaten is kortom het advies dat participanten meegeven. Ze vragen daarbij ook om durf vanuit de gemeente om te experimenteren en fouten te maken. 3 Een participant vraagt om Gelijkwaardige gezamenlijkheid. Participanten willen gezamenlijke doelen stellen en daar vervolgens op gelijkwaardige voet aan werken, waarbij zij ook erkennen dat gemeente en participanten daarbinnen een andere rol hebben. 4 Communiceer duidelijk, digitaal en langdurig. Participanten willen weten waar ze aan toe zijn. Ze vragen daarnaast om middelen te gebruiken waarbij snel iedereen bereikt kan worden, bijvoorbeeld via whatsapp-groepen of een facebook-pagina. Daarbij blijven ze ook graag in contact met de gemeente als een initiatief eenmaal loopt. Lessen van professionals zelf De lessen die professionals zelf trekken komen op een aantal punten sterk overeen met de feedback van deelnemers: 1 Durf los te laten. Zoals twee projectleiders aangeven: Bewoners kunnen belangrijke bijdrage leveren aan realiseren doelen en Durf te vertrouwen op energie van buiten. Het zijn kortom niet alleen de participanten die vragen om loslaten vanuit de gemeente; veel professionals zien zelf ook in dat de gemeente meer kan bereiken door los te laten: zowel inhoudelijk bij specifieke projecten, als meer in het algemeen het vergroten van de maatschappelijke betrokkenheid. Voorwaarde hiervoor is wel dat er gedeelde visie is op wat de opgave is. 2 Neem een initiatief niet over. Professionals geven aan dat de kracht van de initiatieven er met name in zit dat de initiatiefnemers er zeggenschap over hebben. Professionals moeten er dus voor waken dat zij dit wegnemen door een initiatief over te nemen: Kracht is dat het project van de bewoners blijft en door bewoners wordt getrokken. 3 Complexe projecten vergen veel van initiatiefnemers. Dit maakt het des te belangrijker om maatwerk toe te passen wat betreft de rolverdeling tussen gemeente en partijen uit de samenleving; niet alles kan compleet losgelaten worden. 4 Zorg voor voldoende budget en tijd om goed te kunnen faciliteren. Zoals we hierboven gezien hebben, vragen participanten immers om snelle reacties en langdurige communicatie en 10

11 samenwerking. Professionals geven aan dat zij voldoende toegerust moeten zijn om goed aan deze vraag te kunnen voldoen. 5 Ben open in communicatie en schep geen verkeerde verwachtingen. Dit laatste geldt overigens niet alleen voor de ambtelijke organisatie, maar ook voor bestuur en raad. Zoals een van de professionals aangeeft, kunnen ook uitspraken van de raad tot grote verwachtingen leiden bij organisaties of bewoners. Ook de raad moet dus scherp gehouden worden op de waarde die actoren uit de samenleving hechten aan zijn uitspraken. Tot slot Wilt u ook weten hoe uw gemeente er voor staat op het gebied van de doe-democratie en feedback hierover van participanten? Of wilt u meer informatie over de Benchmark Burgerparticipatie en de mogelijkheden om hier aan deel te nemen. Neem dan contact op met het Team Benchmark Burgerparticipatie via info@benchmarkburgerparticipatie.nl of kijk op Hier vindt u ook informatie over ons introductie-aanbod! 11

12 Bijlage 1 Over de Benchmark Burgerparticipatie In deze bijlage lichten we de oorsprong van de Benchmark Burgerparticipatie toe en de kwaliteitsmaatschaven die in de Benchmark gebruikt worden voor goede participatie. Oorsprong Benchmark is tot stand gekomen op initiatief van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten als vervolg op de proeftuinen In actie met burgers! Uit de evaluatie van die proeftuinen kwam de breed levende wens van gemeenten naar voren om beter te worden in het organiseren en ondersteunen van burgerparticipatie, participatie naar het hart van het beleid te brengen door projectleiders en beleidsmedewerkers op te leiden en participatie in te bedden in de dagelijkse praktijk van beleid en bestuur. Wat verstaan we onder burgerparticipatie? Met de Benchmark Burgerparticipatie willen we recht doen aan de enorme diversiteit in opvattingen, definities en praktijken van gemeenten over burgerparticipatie. We zijn daarom teruggekeerd naar de basis en bij de ontwikkeling samen met gemeenten op zoek gegaan naar de gemeenschappelijke noemer. De uitgangspunten zijn: Geen participatie om de participatie, maar gericht op het samen realiseren van maatschappelijke opgaven. Met maatschappelijke opgaven bedoelen we de publieke zaak, collectieve goederen, maatschappelijke voorzieningen of het algemeen belang versus privézaken, particuliere belangen of diensten die burgers individueel afnemen van de overheid. Het gaat om samenwerking tussen overheid en samenleving met een passende verdeling van rollen en verantwoordelijkheden die bij iedere opgave anders kan zijn. Wie nu bij wie participeert of van wie het initiatief tot participatie uitgaat, doet er in eerste instantie minder toe. We bedoelen dus zowel gemeentelijke projecten en beleidsprocessen als initiatieven uit de samenleving die de gemeente ondersteunt. De term burger participatie is vooral gekozen vanwege de herkenbaarheid, maar suggereert wellicht ten onrechte dat het alleen om participatie van individuele burgers of bewoners gaat. Het gaat om alle denkbare samenwerkingpartners van een gemeente: bewoners, bedrijven, verenigingen, belangengroepen, professionele instellingen, experts, andere overheden etc. We meten en beoordelen in de Benchmark Burgerparticipatie dus vooral hoe de kwaliteit van samenwerking tussen gemeente, burgers, bedrijven en organisaties en wat dat oplevert. Met de Participatiemonitor en de indicatoren daaruit, wordt projectleiders en de gemeente een spiegel voorgehouden die laat zien of de gemeente er in slaagt een goed samenwerkingspartner te zijn voor burgers. Iedere situatie is anders. Het bekende credo burgerparticipatie is maatwerk onderschrijven we in deze benchmark dan ook van harte. Met een kwaliteitsmaatstaf als professionele vormgeving 12

13 bedoelen we bijvoorbeeld vooral participatieprocessen op maat inrichten en deelnemers passend ondersteunen, afhankelijk van de situatie. Uit deze uitgangspunten leiden we de volgende definitie af: DEFINITIE Burgerparticipatie is de deelname van individuele burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties aan het realiseren van publieke opgaven. Welke kwaliteitsmaatstaven hanteren we? We hebben vier algemene en min of meer tijdloze kwaliteitsmaatstaven ontwikkeld die recht doen aan de enorm diverse participatiepraktijken van gemeenten en verschillende verschijningsvormen van participatie. Het zijn kwaliteitsmaatstaven die je als gemeente in iedere situatie waarin je samenwerkt met burgers, bedrijven en maatschappelijke organisatie zou moeten willen nastreven. KWALITEITSMAATSTAVEN (I) Realisatiekracht (II) Democratie (III) Kwaliteit van samenwerking (IV) Professionele vormgeving Publieke opgaven zo slagvaardig, slim, snel en/of efficiënt mogelijk realiseren bijvoorbeeld door opgaven door het genereren en benutten van ideeën en inzichten, krachten te bundelen of verantwoordelijkheid te delen. De stem van de samenleving is vertegenwoordigd en klinkt door. Burgerparticipatie draagt bij aan het democratisch gehalte, bijvoorbeeld door een zorgvuldige belangenafweging en betrokkenheid, draagvlak, invloed en wederzijds begrip te vergroten. Goed teamspel: constructieve interactie en duidelijkheid voor iedereen, bijvoorbeeld door heldere spelregels, kaders, adequate en tijdige communicatie en goed verwachtingenmanagement over en weer. Een goede voorbereiding en een goed werkende aanpak in de praktijk, bijvoorbeeld door het maken van een participatieplan op basis van een actoranalyse, inzet van participatieve werkvormen op maat en goede ondersteuning van deelnemers met geld, expertise of capaciteit. Deze kwaliteitsmaatstaven liggen ten grondslag aan de Participatiemonitor. De Participatiemonitor is het hart van de Benchmark Burgerparticipatie en het meetinstrument waarmee ieder denkbaar traject waarin gemeente, burgers, bedrijven en organisaties samenwerken geëvalueerd kan worden van gemeentelijke beleidsprocessen en projecten tot maatschappelijke initiatieven. De Participatiemonitor bestaat uit een online zelfevaluatie door de verantwoordelijke projectleider of beleidsmedewerker en een online enquête onder deelnemende burgers, bedrijven en organisaties. De kwaliteitsmaatstaven worden met ruim 30 enquêtevragen gemeten die zowel aan de projectleider als deelnemers worden voorgelegd. Naast de indicatoren voor de beoordeling van specifieke trajecten, stellen we jaarlijks alle gemeenten ook een aantal algemene vragen over de organisatorische voorwaarden en borging van participatie. Sinds het Benchmarkjaar 2013 is de mate waarin gemeenten de doe-democratie stimuleren en 13

14 ondersteunen daarin expliciet opgenomen. Onderstaande figuren laten zien hoe de indicatorenset in zijn geheel is opgebouwd. Organisatorische voorwaarden en borging Ambities Inbedding in de organisatie De doe-democratie stimuleren en ondersteunen De praktijk van burgerparticipatie Participatie: wie en hoe? De rol van de raad Professionele vormgeving Kwaliteit van samenwerking Resultaten van burgerparticipatie Realisatiekracht Democratie Tevredenheid Hoofd- en subcategorieën Aantal Dataverzameling indicatoren via Onze actuele ambities - 2 Invoer coördinator Beleidskader 6 Invoer coördinator Sturing en controle 7 Invoer coördinator Inbedding in de Leren en ontwikkelen 8 Invoer coördinator organisatie Competenties van ambtenaren 6 Invoer coördinator Competenties van raads- en collegeleden 1 Invoer coördinator De doe-democratie stimuleren en ondersteunen Praktijk Resultaten Opstelling en optreden 10 Invoer coördinator Financiële ondersteuning van initiatieven 4 Invoer coördinator Burgerinitiatieven 3 Invoer coördinator Participatie: wie en hoe? 6 Participatiemonitor Rol van de raad 3 Participatiemonitor Professionele vormgeving 14 Participatiemonitor Kwaliteit van samenwerking 25 Participatiemonitor Realisatiekracht 8 Participatiemonitor Democratie 16 Participatiemonitor Tevredenheid 10 Participatiemonitor 14