26 oktober 2017 Lokaal

Transcriptie

1 26 oktober 2017 Lokaal

2 essay over lokale democratie en verkiezingen en representatie - Filip De Rynck Iets tussenin Nog nooit is het geloof in democratie wereldwijd zo groot geweest. Bij de recente verkiezingen in Kenia stonden er al van de avond tevoren mensen bij het kiesbureau in de rij. Democratie staat dan voor een politiek systeem gebaseerd op de waarden van vrije meningsuiting, vrijheid van verenigen en vergaderen, vrije verkiezingen, rechtstreeks verkozen parlementen... Dat geloof gaat samen met een ongebreideld scepticisme over de praktische manier waarop de democratie concreet werkt. David Van Reybrouck vatte de symptomen als een volleerde psychiater samen: De symptomen waaraan de westerse democratie lijdt zijn even veelvuldig als vaag, maar wie kiezersverzuim, kiezersverloop, leegloop van partijen, bestuurlijk onvermogen, politieke verlamming, electorale faalangst, rekruteringsschaarste, compulsieve profileringsdrift, chronische verkiezingskoorts, afmattende mediastress, achterdocht, onverschilligheid en andere hardnekkige krampen naast elkaar legt, ziet de contouren opdoemen van een syndroom, het Democratisch Vermoeidheidssyndroom... (David Van Reybrouck, Tegen Verkiezingen, 2013, p. 22). De diagnose mondt meteen uit ook in een naam voor de ziekte. De analyses à la Van Reybrouck zijn zorgelijk en alarmerend. Dat type tekst is haast vanzelfsprekend doembeelderig. Wellicht genieten de schrijvers stiekem ook een beetje van hun zwartgalligheid. In het laatste hoofdstuk trekken de auteurs dan alle registers open met hun oplossingen: het systeem moet in elk geval op de schop en het moet fundamenteel anders. Er is meestal niet minder dan een revolutie nodig. Geen half werk. Beduusd blijft de lezer achter: deze wenkende toekomst is duidelijk nog niet voor direct en dus blijven we in deze krakkemikkige democratie maar wat aanmodderen in afwachting van echte en volle democratie. De ideale democratie is, volgens deze auteurs althans, immers pas voor later. Dit essay geeft tegengas. Een democratie in verandering is niet noodzakelijk een democratie in problemen. Die veranderingen zien we niet alleen maar wel bij uitstek op het lokale niveau, een niveau dat bij deze auteurs meestal niet meer dan een ondergeschoven kindje is. We moeten de veranderende democratie niet uitvinden, ze doet zich nu voor. Het effect van die veranderingen beoordelen vraagt een veel genuanceerder kijk op het functioneren van democratie en op publieke besluitvorming dan in de doembeeldboeken. Die veranderingen roepen natuurlijk nieuwe en lastige vragen op: de moeilijkste zijn die over de toekomst van verkiezingen en, dus, van politieke partijen. We gaan eerst in op de beeldvorming over democratie en het beeld van lokale democratie. We gaan in tegen het dominante beeld dat de representatieve democratie als een gesloten organisatie tegenover de oktober 2017 Lokaal 27

3 essay over lokale democratie en verkiezingen en representatie - Filip De Rynck We moeten de veranderende democratie niet uitvinden, ze doet zich nu voor. De veranderingen roepen natuurlijk nieuwe en lastige vragen op: de moeilijkste zijn die over de toekomst van verkiezingen en, dus, van politieke partijen. participatieve democratie staat. We belichten hoe veranderingen nu al belangrijke invloed hebben op het functioneren van politici en ambtenaren en dus op de representatieve democratie. Vanuit die veranderingen proberen we door te denken over de toekomst van verkiezingen en politieke partijen. En toch verandert ze Een van de indrukwekkendste en meteen ook dikste boeken over democratie is van John Keane. The Life and Death of Democracy heet het. Keane borstelt daarin een historisch fresco van de evolutie van democratie in de loop der eeuwen en over heel de wereld. Hij beschrijft hoe een bepaald model van democratie een tijd lang bestaat en dan stilaan begint te veranderen als gevolg van een heel stel maatschappelijke ontwikkelingen. Naarmate de samenleving verandert, verandert de manier waarop democratie georganiseerd is en hoe ze werkt, binnen de gestolde structuren en organisatievormen uit vroegere periodes. Die structuren en vormen blijven altijd langer bestaan dan de samenleving die er eertijds toe heeft geleid. Geleidelijk vloeien maatschappelijke veranderingen en manieren van democratie organiseren in elkaar over en ontstaan er nieuwe vormen van organiseren en werken, in een spanning met de overgeleverde vormen. Democratie is dus niet, maar verandert constant. Binnen de gestolde organisatievormen en routines van de representatieve democratie, zoals eertijds ontstaan, wijzigen de democratische praktijken nu dus ook. We bedoelen het goedaardig, zo zijn we nu eenmaal, maar veel teksten over democratie zijn geschreven vanuit een eerder totalitaire visie. Het lijkt alsof het niet over mensen gaat, maar over anonieme systemen die een eigen leven leiden. Als democratie in het boek van Keane constant verandert en evolueert, dan komt dat door die maatschappelijke veranderingen, maar natuurlijk ook door de manier waarop mensen, in wisselwerking met die veranderingen, aan die democratie werken. Democratie is doen. Maatschappelijke bewegingen worden gedreven door bijvoorbeeld het middenveld, sociale bewegingen, politieke partijen of burgerinitiatieven, en leiden geleidelijk tot verandering van democratische verschijningsvormen. En dat is wat nu bezig is, wat volgens Keane altijd bezig is. Democratie rust nooit. Een breedbeeld op politiek Voor veel mensen en voor veel auteurs over democratie is het beeld van politiek versmald tot het politieke spel zoals ze het in de media zien: het spel tussen partijen en partijvoorzitters, crisissen in regeringen, discussies over begrotingen en besparingen. Zeg maar: het kabaal in de plenaire vergadering van het parlement, de verzamelde agenda van Terzake, de Zevende Dag en de dagelijkse opiniestukken in de kranten. Dit beeld van de grote politiek op het centrale niveau lijkt het synoniem voor de manier waarop de democratie functioneert. Als het dan niet goed gaat met de democratie, slaat deze kritiek op het functioneren van dat deel van het politieke systeem. Daar is zeker veel over te zeggen en kritiek op te formuleren, maar daar gaat het nu niet om. Zo n beeld reduceert democratie en politiek heel erg tot de politiek van de grote namen en de grote thema s. Belangrijk, natuurlijk, maar desondanks biedt dit toch 28 oktober 2017 Lokaal

4 Naarmate de samenleving verandert, verandert de manier waarop democratie georganiseerd is en hoe ze werkt, binnen de gestolde structuren en organisatievormen uit vroegere periodes. maar een erg fragmentair beeld van wat politiek in de betekenis van de dagelijkse politiek van het dagelijkse leven echt inhoudt. De gelijkschakeling van de grote spektakelpolitiek met de democratie om daarop dan conclusies over de democratie te baseren, leidt tot een zware en onverantwoorde reductie. Het miskent vooral dat de vele vormen van kleine politiek, in talloze organisaties, instellingen, rond thema s en projecten allemaal op hun manier bezig zijn met fragmenten van de vormgeving van onze samenleving. Dat is de praktijk van het dagelijkse burgerschap, dat bijna altijd buiten al die grote dramatische analyses blijft. Op die manier schuift het lokale niveau in ons blikveld. Het lokale niveau is ook veel breder dan wat op de agenda van de gemeenteraad en die van het college komt. De samenleving bestaat uit veel niveaus, delen en velden, en daarom is het onmogelijk om veranderingen in tweedimensionale beelden op te sluiten (het gaat goed met de democratie; het gaat slecht met de democratie). De samenleving is een verzamelbegrip voor honderden, duizenden dèmoi. Met dèmos (in het meervoud dèmoi), het eerste element van het Griekse woord dèmokratia, bedoelen we kringen van mensen die op een of andere manier vorm geven aan fragmenten van de samenleving. Er zijn in ons land volgens de Koning Boudewijnstichting achthonderd patiëntenverenigingen. Zij brengen mensen samen die dezelfde ziekte hebben. Die mensen vormen een dèmos: ze versterken zichzelf door met anderen samen te werken, en wellicht proberen ze ook invloed uit te oefenen op de medische wereld, op dokters en ziekenhuizen en op hoe het hele systeem van de gezondheidszorg met hun ziekte omgaat. Het vergt meer analyse, maar het kan dat het systeem van de gezondheidszorg daardoor verandert, dat er zich een andere, meer democratische en participatieve omgang ontwikkelt tussen medici en patiënten. Of, in de stijl van Keane: participatiever dan voorheen. Dat is natuurlijk maar een fractie van onze samenleving, maar voor deze mensen en hun onmiddellijke omgeving domineert en bepaalt die fractie wel hun leven en is het functioneren van de gezondheidszorg zelfs letterlijk van levensbelang. Achthonderd zulke verenigingen: dat is toch niet niks. Bij elke vereniging zijn dan niet alleen de zieke mensen zelf betrokken, maar ook hun omgeving. Het zijn dèmoi die in de schaduw van de spektakelpolitiek opereren. De ene school functioneert participatiever en dus democratischer dan de andere. Leerlingen, ouders, leerkrachten, mensen uit de wijken waarin de school zijn gevestigd, zijn er meer bij betrokken, hebben meer ruimte om initiatieven te nemen en bepalen meer het beleid mee dan in een andere school. Scholen zijn voor ons dèmoi, maar met verschillende democratische kwaliteiten die we kunnen benoemen en proberen te verklaren: waarom verschillen scholen? En wat kunnen we leren van scholen die verder staan wat participatie betreft? We kunnen het voorbeeld van de scholen uitbreiden naar bedrijven, maatschappelijke organisaties in de culturele of sociale sfeer, wijken, buurten, gemeenten, cultuurcentra, woonzorgcentra, ziekenhuizen... Er vormen zich dèmoi rond bepaalde thema s, zoals het mobiliteitsplan van de stad Gent of de keuze tussen een stadsbos en een nieuwe verkaveling in Roeselare. Er kan zich een dèmoi vormen rond een woonzorgcentrum, een jeugdhuis, een bibliotheek, een bedreigd stuk erfgoed, een nieuw museum... Er vormt zich een dèmoi in wijken en buurten. In al die dèmoi is er sprake van politiek en van democratie. Het gaat om keuzes en om de wijze waarop mensen daarbij betrokken zijn, er met elkaar over discussiëren en zo een politieke agenda beïnvloeden. Natuurlijk is dat veel breder dan wat zich rond de gemeenteraad en het schepencollege afspeelt. Dat is belangrijk, maar het is zelf maar een onderdeel van lokale democratie op het lokale niveau. Het is zeker veel breder dan wat zich officieel onder de noemer van georganiseerde participatie aandient. Discussies over democratie beperken tot de officieel benoemde praktijken van participatie is evenzeer een onverantwoorde reductie van het debat. Wie een breedbeeld hanteert, merkt hoe al die dèmoi tezelfdertijd en door elkaar een veel rijker perspectief geven op de democratie van het dagelijkse burgerschap. Als er al grote hervormingen nodig zijn om de democratie te redden, dan zullen ze ook via die democratische praktijken groeien. Door al die praktijken heen ontwikkelt zich geen groot masterplan over de nieuwe democratie, geen plan dat door iemand is bedacht. Maar de praktijken ontwikkelen zich wel, niet eenduidig, vanuit verschillende inspiraties en met diverse doelstellingen en organisatiewijzen. Brokkelig, fragmentair, hier tijdelijk en ginder dan weer niet. Zien we er kiemen van innovatieve praktijken? Of zelfs al meer volgroeide kernen die een doorkijkje kunnen bieden op de zich voortdurend ontwikkelende democratie? We bewegen ons tussen de discussie over de grote modellen en de praktijken; tussen het naïeve voluntarisme en het deprimerende doemdenken; tussen het eenheidsdenken over democratie en de chaotische veelheid van initiatieven; tussen de pleidooien over noodzakelijke hervormingen en oktober 2017 Lokaal 29

5 essay over lokale democratie en verkiezingen en representatie - Filip De Rynck De vele participatieve praktijken doen de democratie veranderen. De manier waarop de representatiedemocratie en politici nu concreet werken, verandert daar grondig door. Waartoe dat leidt, weten we niet, maar dat de democratie daardoor nu al verandert, dat zien we wel. praktijken die zich in de plooien van het huidige systeem nestelen; tussen de illusie van de perfecte democratie die verlammend kan werken en het moeizame gefrommel in democratische praktijken dat tot frustratie kan leiden maar ook tot momenten van democratisch genot. Participatie en beleid: een verweven perspectief Discussies over democratie zijn altijd gebed in bepaalde beelden: hoe kijken mensen die uitspraken doen over democratie, naar het politieke systeem of ruimer naar om het even welke organisatie (een gemeente, een school, een bedrijf, een woonzorgcentrum) of systeem (zorg, economie, onderwijs) in de samenleving? Daarmee bedoelen we de manier waarop in organisaties en voor thema s besluitvorming tot stand komt en maatschappelijke keuzes vorm krijgen. Heel vaak, maar even vaak onuitgesproken, domineert een beeld dat tweepolig is: aan de ene kant staat dan de politiek in de brede betekenis van diegenen die beslissingen nemen en aan de andere kant dan de burgers, de gebruikers, diegenen die met die beslissingen te maken krijgen. Dat beeld zien we als het over politiek in de klassieke betekenis gaat, sterk terugkomen in alle discussies over de representatieve democratie versus de participatieve democratie. In die versus zit al de gedachte dat dit gescheiden stelsels zijn. Dat tweepolige beeld domineert veel discussies. Dezelfde beeldvorming zien we, toegepast op onderwijsinstellingen, op de manier waarop cultuurcentra functioneren, gevangenissen, welzijnsorganisaties, ziekenhuizen... Waar we het hier over politiek en politici hebben, staat dat dan in dat bredere perspectief voor directeurs, leidende managers, raden van bestuur. De al eerder geciteerde David Van Reybrouck heeft het over de burgers die aan de poorten van het parlement aankloppen, maar de deuren en de ramen blijven gesloten en zelfs het kattenluikje blijft dicht. Dat illustreert dat tweepolige beeld waarmee we niets kunnen aanvangen. Democratische praktijken verweven zich in en door de gestolde vormen en structuren die uit een eerdere periode van democratie komen. Ze spelen zich nu af binnen de kaders van de representatieve democratie zoals die geleidelijk ontwikkeld is, sedert het begin van de twintigste eeuw. De representatieve democratie is het systeem van regelmatige verkiezingen, gedomineerd door politieke partijen, verkozen parlementen op alle niveaus, uitvoerende machten, overheidsdiensten met hun ambtenaren. Die vorm van democratie staat voor een complexe en omvangrijke machinerie met een politiek luik en een uitgebreid ambtelijk luik. We zien daarmee alleen al hoe reducerend het is om over de representatieve democratie te schrijven, alsof dat één organisatie zou zijn waarin iedereen hetzelfde denkt en doet. De werkelijkheid is uiteraard dat vele politici en vele ambtenaren op een heel verschillende manier zelf vorm geven aan overleg, aan participatieve praktijken. Velen van hen zijn ook sterk ingebed in maatschappelijke bewegingen en in het middenveld. Eenmaal in functie vallen die ideeën, verbanden en netwerken niet plots weg. Bij en tussen politici en ambtenaren leven meningsverschillen over hun manieren van werken en omgang met burgers. Tussen representatie op het lokale niveau en representatie op Europees niveau zijn er grote verschillen. Al die nuancering verdwijnt helemaal als het over de representatieve democratie gaat. Vervolgens kijken we op een meer open manier naar de wijze waarop politiek vorm krijgt en waarop besluitvorming over publieke materies feitelijk tot stand komt. In veel literatuur en 30 oktober 2017 Lokaal

6 Lokale politieke partijen zijn de stukken in een spel op een veel groter schaakbord. Zij functioneren nauwelijks nog als platformen voor democratisch debat over ideeën, ideologie en discussies over politieke keuzes in gemeenten en steden. teksten domineert de tweepoligheid ook hier: er zijn politici aan de ene kant, die altijd maar lijken te falen en er een sardonisch genoegen in lijken te scheppen per definitie niet naar burgers te luisteren. Er zijn burgers aan de andere kant, die meestal onbegrepen zijn, terwijl ze het allemaal toch zo goed menen. Met dat soort beeldvorming kunnen we ook niets. Wij gebruiken het beeld van de doorwaadbaarheid: dat betekent dat het politieke systeem en hoe politici, ambtenaren en burgers zich daarin bewegen, veel genuanceerder, complexer en dus interessanter is dan de bipolaire beeldvorming ons wil doen geloven. Ongetwijfeld tonen bijvoorbeeld de Oosterweelsaga en Ringland in Antwerpen het falen van een klassieke technocratische manier van besloten besluitvorming, en dus van een bepaald type van democratie. Maar de langdurige interactie van de laatste jaren tussen burgerbewegingen, overheden, middenveld en bedrijfsleven in Antwerpen leert ons wel een en ander over de impact van dergelijke sociale acties op het systeem. Het systeem van de politiek en de representatieve democratie past zich aan, moet rekening houden met deze nieuwe maatschappelijke context en ondergaat er in elk geval permanent de invloed van. Burgerbewegingen bespelen de politici (en omgekeerd), ze werken ook een strategie uit, vormen allianties over grenzen van diensten en politieke partijen heen. Dat complexe spel laat zich al niet meer vatten in de formaten van de klassieke representatieve democratie alleen. Het toont hoe democratische praktijken, binnen de formele representatieve democratie, nu al veranderen, onder invloed van autonome burgerinitiatieven, van gewilde of ongevraagde participatieve praktijken, die zich opdringen of die zich handig in dat politieke stelsel nestelen, het manipuleren en de besluitvorming sturen. Het model van scheiding dekt helemaal niet de realiteit van veel dèmoi op allerlei niveaus en rond allerlei thema s. Er zijn voortdurend verbindingen tussen representatie en participatie en elke besluitvorming is een mix van beide. Soms domineert zeker nog een zeer gesloten representatie, of althans een poging daartoe. Soms gaat het om zeer open processen waarbij beslissingen in de representatieve democratie heel erg participatief tot stand zijn gekomen. En vaak gaat het over iets ertussenin, met alle spanningen, conflicten en compromissen die daarbij horen. De politieke retoriek die zich daarond dan ontwikkelt, is zelf een talig spel dat meestal weinig zegt over de feitelijke besluitvorming. De vele participatieve praktijken, in al onze dèmoi, in al onze gemeenten en op het niveau van Vlaanderen, doen de democratie dus veranderen. De manier waarop de representatiedemocratie en politici nu concreet werken, verandert daar grondig door. Waartoe dat leidt, weten we niet, maar dat de democratie daardoor nu al verandert, dat zien we wel. Wat die grote verwevenheid tussen representatie en participatie op termijn betekent voor de verkiezingen en voor de politieke partijen, de twee pijlers van het model waarop de representatieve democratie is gebouwd, dat is vast wel de lastigste vraag. Zeker in ons land is de vraag over de toekomst van de politieke partijen cruciaal, omdat zij zo dominant zijn in heel ons maatschappelijk bestel. Zij domineren nu immers het formele spel en de formele posities in de representatieve democratie: het spel van de verkiezingen, het functioneren van de parlementen, de werking van coalities, de werking van de regeringen op alle niveaus van ons bestuur, de beslissingen over de publieke budgetten en de werking van de publieke diensten. We beschrijven eerst welke wijzigingen zich voordoen in en rond de politieke partijen, want ook zij veranderen mee met een veranderende democratie. De politieke partijen In de periode na de Tweede Wereldoorlog bereikten de zogenaamde traditionele en toen nog grote partijen samen met de eraan verbonden middenveldorganisaties (werkgevers- en werknemersorganisaties; socio-culturele verenigingen; ziekenfondsen...) hun toppunt van bloei en macht. In ons verzuilde en corporatistisch georganiseerde land waren zij het middelpunt van maatschappelijke bundeling en mobilisatie. De politieke partijen verdeelden en heersten; zij sloten pacten en compromissen; zij bezetten het hele overheidsapparaat, door partijpolitisering van de ambtenarij, op alle niveaus van ons bestuur en in alle belendende percelen (overheidsbedrijven, verzelfstandigde besturen). De burger was afwezig in dat systeem De afwezige staatsburger, Huyse 1969). Burgers waren eerder volgzame leden van dit bestel: door lid te zijn van een partij en de daarmee verbonden vakbond en de daarmee verbonden culturele organisaties keurden ze zwijgend goed wat de top van deze organisaties besliste. Sedert de jaren 1970 brokkelt de legitimiteit van dat representatieve systeem geleidelijk af. Het vertrouwen van burgers in partijen daalde; het ledenaantal van partijen ging geleidelijk de dieperik in; partijen schoven naar elkaar toe en hun ideologische basis vervaagde. Nieuwe partijen profileerden zich rond specifieke thema s en ook extreme partijen kwamen oktober 2017 Lokaal 31

7 essay over lokale democratie en verkiezingen en representatie - Filip De Rynck Mensen verenigen zich om samen een bepaald maatschappelijk doel na te streven en daartoe machtsposities te verwerven. Net die beweging en mobilisatie vanuit maatschappelijke gedrevenheid moeten we te allen prijze in ons democratisch systeem behouden. op, aan beide zijden van het politieke spectrum. Ondertussen verschrompelt de legitimiteit van dat representatieve systeem maar de formele macht van de politieke partijen blijft groot: zij blijven via de verkiezingen de formele machtsposities in parlementen en regeringen bezetten en zij blijven beslissen over de besteding van de publieke middelen. Het partijpolitieke spel, in interactie met de media, slorpt steeds meer aandacht op. Het systeem raakt in zichzelf gekeerd en is vooral met zichzelf bezig. We krijgen politici wier loopbaan van de politiek afhangt, we krijgen grote groepen medewerkers in partijen en kabinetten die erg afhankelijk zijn van hun partij, ook voor hun inkomen. Partijen lijken wel een doel op zichzelf te zijn en niet langer vooral een middel om, via verkiezingen, een bepaald samenlevingsmodel te realiseren. Zij staan tussen burgers, maatschappelijke belangen en bestuur en vormen zelf een belangrijk onderdeel van de electoraal geobsedeerde belangenstrijd. Die obsessie met verkiezingen stopt nooit en altijd hangt de slagschaduw van de volgende verkiezing boven het debat en kleurt ze af op de onderlinge verhoudingen. Het belang van partijen en hun succes in het hele politieke systeem is een variabele op zich geworden die sterk hun gedrag, strategie en opstelling verklaart. Op het lokale niveau zijn de lokale partijen steeds meer franchisehouders van de centrale partij. Na de verkiezingen van 2012 leidde de populariteit van Bart De Wever en bij uitbreiding de N-VA in een vloed van gemeenten tot een instroom van schepenen en burgemeesters en dat had met hun persoonlijke kwaliteiten, leiderschap of aansprekend lokaal programma nauwelijks nog iets te maken. We gebruiken de N-VA hier als het meest uitgesproken voorbeeld van de impact van de centralisatie binnen alle partijen. Lokale politieke partijen zijn stukken in een spel op een veel groter schaakbord. Zij functioneren nauwelijks nog als platformen voor democratisch debat over ideeën, ideologie en discussies over politieke keuzes in gemeenten en steden. Lokale partijen zijn daarom nu vooral of zelfs uitsluitend vehikels voor de organisatie van de lokale verkiezingen. Lokale partijen hoeven zelf niet meer te denken: de centrale partij-instanties doen dat wel voor hen. De naoorlogse rust, zekerheid en stabiliteit zijn nu volledig weg: kiezers zijn onvoorspelbaar, kunnen massaal van partij veranderen en doen dat ook onbekommerd. Dat creëert interne onrust en onzekerheid in het politieke systeem, obsessie over de impact van de media, scherpe onderlinge profileringsdrang als onderdeel van politieke marketing en beeldvorming over partijen en hun leidende figuren. Nieuwe figuren en partijen duiken op en kunnen in een paar maanden tijd verhoudingen door elkaar schudden. Kijk naar Macron; kijk wie nu Madrid, Barcelona en Rome besturen en hoe snel traditionele partijen in die steden (voorlopig?) zijn weggeveegd; kijk naar Trump en de Brexit en hoe snel populistische strekkingen dat representatieve systeem naar hun hand kunnen zetten. Het geeft hoop dat macht in vergelijking met de gebetonneerde verhoudingen van vroeger zo snel kan wisselen; de snelheid waarmee macht nu via verkiezingen te veroveren is, doet huiveren. In zijn recente analyse van de politieke partijen stelt Bram Wauters vast dat politieke partijen zich lijken terug te trekken uit de samenleving en steeds meer opschuiven in de richting van de staat. Onder impuls van toenemende overheidssubsidies worden ze minder afhankelijk van hun leden, professionaliseren ze hun werking en wordt de macht gecentraliseerd. (Bram Wauters, Wie is nog van de Partij, 2017, p. 23) De analyses tonen dat de partijen slecht scoren inzake descriptieve vertegenwoordiging: hun ledenbestanden vormen geen spiegel van de samenleving. Laaggeschoolden, jongeren, etnische minderheden en in iets mindere mate vrouwen zijn sterk ondervertegenwoordigd onder partijleden en dat geldt voor alle partijen. Ouderen zijn dan weer oververtegenwoordigd... Partijleden worden zo stilaan met uitsterven bedreigd (39)... Dat partij elite en delen van haar achterban zo verregaand uit elkaar staan, vormt zo een extra bedreiging naast (of in combinatie met) de daling van het aantal leden. (40) Partijen vormen het hart van de representatieve democratie, maar ze zijn zelf steeds minder representatief. Als paradox kan dat tellen. Politieke partijen proberen zich ook aan te passen. Ze zijn niet zo statisch als het in veel analyses lijkt. Ook hier moeten we de beeldvorming bijstellen. Zij zoeken nu meer onafhankelijke leden of mensen die actief zijn in burgerbewegingen. En om nieuwe ideeën op te doen, bestaande ideeën af te toetsen en hun netwerk uit te bouwen, proberen partijen het ledenverlies te compenseren door een zo breed mogelijke schare aan supporters te betrekken bij de werking van de partij. (128) Er zijn leden, minder en ook minder representatief, maar er zijn ook supporters, eventueel alleen voor bepaalde voorstellen van de partijen. Sociale media spelen hier zeker een belangrijke rol. Hier ook zien we de verwevenheid tussen representatie en participatie in de schoot van de partijen. Partijleden blijken bovendien zelf behoorlijk actief te zijn in de praktijken van de par- 32 oktober 2017 Lokaal

8 ticipatieve democratie: door die dubbele petten blijkt opnieuw hoe de grenzen van soorten engagement in elkaar overvloeien. We zien hoe de representatieve democratie ook als gevolg van al deze veranderingen in politieke partijen grondig aan het veranderen is. Het naoorlogse model van de gesloten verzuilde democratie is grotendeels verdwenen en vervangen door wat Stefan Rummens met een positieve term mediademocratie noemt, waarbij het publieke debat op een veel opener en onvoorspelbaarder manier verloopt en dit een ingrijpende invloed heeft op de positie en de rol van politici (en van de politieke partijen en van de ambtenaren die hen ondersteunen). Hij verwoordt het zo: anders dan in de verzuilde partijdemocratie is de gemediatiseerde politicus niet louter een gedelegeerde die binnen een strak ideologisch kader de belangen van zijn of haar achterban moet behartigen. De politicus krijgt opnieuw meer armslag en een meer actieve rol in het politieke proces. Hij of zij moet trachten een verhaal te vertellen dat de kiezer meer aanspreekt en meer overtuigt dan het verhaal van de politieke concurrent.... Het gevolg is dat niet alleen het ideologisch debat maar ook het partijlandschap zelf veel dynamischer is geworden dan vroeger. Het bestaan van een geïnformeerd en geïnteresseerd electoraat, dat overtuigd zou kunnen worden in deze of gene richting, creëert stimulansen voor politici om beleidsvoorstellen op directe wijze aan het publiek voor te leggen. (54)... Het debat vindt nu plaats in het publiek en niet langer alleen in het parlement zoals in het parlementarisme of in de cenakels van de partijen, zoals in de verzuilde partijdemocratie van de jaren 1950 tot (54) De mediademocratie ontvoogdt de kiezer, de zwevende kiezer, die meer dan ooit geïnteresseerd is in politiek, maar steeds minder in partijpolitiek. Dat is de kern van de manier waarop democratie nu al grondig verandert, zeker maar niet alléén op het lokale niveau: leidende oktober 2017 Lokaal 33

9 Lokale democratie is een verzamelterm voor praktijken van participatie, waarin burgers, het middenveld en bestuurders vorm proberen te geven aan keuzes over de inrichting van onze samenleving. lokale politici opereren in een veel vrijere ruimte tussen hun partij en het maatschappelijke veld. Om alle opgesomde redenen kunnen ze ook niet anders: de partij geeft weinig houvast meer en het ledenbestand van de partij is geen weerspiegeling van de samenleving. Het is in die vrije ruimte tussen representatie en participatie dat leidende politici zich bewegen. Onderzoek leert ons dat partijen dat ook stimuleren, mede om zelf te overleven, en heel wat partijleden zijn zelf in beide sferen actief. We zien een veel meer fluïde samenleving waarin de vertrouwde grenzen waarop de representatieve democratie is gebouwd, vervagen. Hebben we nog lokale verkiezingen nodig? Politiek is een strijd van ideeën. Dat vergt machtsvorming en een geregelde confrontatie met en toetsing door alle burgers. Hoe we dat zouden moeten doen zonder reguliere verkiezingen, is voor ons niet goed voorstelbaar. Ook de grootste negativisten over de democratie, die verkiezingen volledig afkraken, blijven het wel hebben over de rol van politici en zelfs over het toenemende belang van politiek leiderschap, maar ze geven niet aan hoe we dan wel aan die blijkbaar nog altijd noodzakelijke politici moeten geraken. Machtsvorming en mobilisatie van mensen is een bijzonder krachtige democratische troef en verkiezingen zijn daarvoor en daarvan de publieke toets en publieke beoordeling. We zien dat nu ook alweer: kijk maar eens hoeveel organisaties zich nu al voorbereiden op de lokale verkiezingen in De mobilisatie rond ideeën is al volop bezig: manifesten zijn in opmaak, voorstellen voor nieuw beleid circuleren, mensen komen bijeen om over de lokale samenleving te praten. Dat alles is van onschatbare waarde voor democratie. Het spel of de spelletjes rond de lijstvorming en coalitievorming zijn daarbij maar een detail. Mensen verenigen zich om samen een bepaald maatschappelijk doel na te streven en daartoe machtsposities te verwerven. Net die beweging en mobilisatie vanuit maatschappelijke gedrevenheid moeten we te allen prijze in ons democratisch systeem behouden. Net daarom zijn alternatieven voor verkiezingen, zoals loting, nooit een volwaardig alternatief. Bij loting missen we de gedrevenheid van groepen burgers die zich rond bepaalde ideeën organiseren. De publieke discussie over belangrijke maatschappelijke thema s, geconcentreerd rond verkozen parlementen op verschillende bestuurlijke niveaus, maakt dat debat voor burgers op grote schaal zichtbaar en beïnvloedbaar. Geen enkel ander systeem kan deze kwaliteiten evenaren. Het systeem met verkiezingen en het debat tijdens de legislatuur over tientallen dossiers van beleidsvorming en dienstverlening kanaliseert het politieke debat. Die basiskwaliteiten van mobilisatie, organiseerbaarheid en controleerbaarheid via verkiezingen mogen we niet overboord gooien: het kanaliseren, dramatiseren en organiseren van het publieke debat via de procedures van de representatieve democratie maakt het open en toegankelijk voor veel mensen, beter dan welk ander (nog te bedenken) systeem ook. Stefan Rummens werkte die gedachte grondiger uit in zijn boek Wat een Theater (2016, Pelckmans Pro). Verkiezingen zijn wel maar één onderdeel van de lokale democratie. Lokale democratie gaat over de openheid, toegankelijkheid, beïnvloedbaarheid en controleerbaarheid van het hele stelsel van dèmoi, van lokale organisaties en van velden in de samenleving waarin keuzes over de maatschappelijke vormgeving tot stand komen en waar we het eerder over hadden. Lokale democratie is een verzamelterm voor praktijken van participatie, waarin burgers, het middenveld en bestuurders vorm proberen te geven aan keuzes over de inrichting van onze samenleving. Lokale democratie valt dus geenszins samen met de democratische kwaliteit van het verkozen gemeentebestuur, al is dat daarvan een belangrijk onderdeel en maakt de positie van de lokale besturen in de lokale samenleving deel uit van het democratische debat. Willen we bijvoorbeeld nog publieke woonzorg of privatiseren we dat allemaal? Vanuit die brede opvatting over lokale dèmoi en lokale politiek is discriminatie in een lokaal bedrijf evenzeer materie voor de lokale politici als de discussie over de prijzen voor verhuur van gemeentelijke tennisterreinen; een interessant project van integratie in de lokale vrije school is dan even relevant als de beslissing tot verkoop van een gemeentelijke eigendom; de manier waarop lokaal ingebedde private welzijnsorganisaties cliënten eventueel uitsluiten, is dan even relevant als een debat over een gemeentelijke woonpremie voor renovatie; de toenemende vermarkting in de lokale sociale economie die nog meer druk zet op laaggeschoolden, is dan even relevant als een beslissing over de uitbreiding van de gemeentelijke buitenschoolse kinderopvang. Over de keuzes voor het technisch organiseren van die lokale verkiezingen is zeker debat nodig en we kunnen er op het lokale niveau ook mee experimenteren. In dit essay gaan we daar niet grondig op in. Het debat gaat over de toegang tot financiering 34 oktober 2017 Lokaal

10 Democratie verandert omdat wij ze aan het veranderen zijn. Waar we uitkomen, is niet duidelijk. Is dat niet heerlijk? van wie als autonome lokale groep wil opkomen bij verkiezingen; over het mogelijk maken dat netwerken van mensen en organisaties deelnemen; over de al dan niet rechtstreekse verkiezing van de leidende politici als bevestiging van hun vrijere verhouding met partijen; over een verkiezing in twee rondes met een tweede ronde over de mogelijke coalities; over het kunnen stemmen op kandidaten van meerdere partijen... Maar hoe noodzakelijk en nodig verkiezingen ook blijven en hoe we ze ook organiseren, verkiezingen zijn niet meer het nec plus ultra van de lokale democratie. Ze zijn belangrijk omdat ze politici aanstellen en legitimeren om het publieke debat te regisseren en een draagvlak voor bepaalde beslissingen op te bouwen. Het politieke leiderschap krijgt een meer gepersonaliseerde vorm die loskomt van het carcan van de dwingende partijdictaten. Het politieke leiderschap concentreert zich rond de mandatarissen (raadsleden, schepenen, burgemeester) en de netwerking rond deze mandatarissen is zeer bepalend voor besluitvorming. Het is in die netwerking dat de relaties met de participatieve praktijken tot stand komen en doorwerken. De eigen partij is één onderdeel van dat netwerk, maar ook niet meer dan dat. De verkiezingen zijn een toegangsticket om gelegitimeerd aan dat spel te mogen deelnemen en om leiderschap te mogen bewijzen. Sterke burgemeesters halen nu al hun kracht en gezag niet uit hun lokale partij maar uit de manier waarop ze in de samenleving staan en representatie koppelen met participatie. Wie dan nog al te zeer en besloten partijpolitiek denkt, die redt het niet lang. Dat gebeurt deels uit eigen keuze, deels omdat de basis van partijen verschrompelt, maar het gebeurt vooral ook onder druk van een assertieve samenleving en autonome burgers. De participatieve druk en de participatieve praktijken dwingen tot aanpassing, maar maken die aanpassing ook aantrekkelijk voor sterke politici, en ze maken integraal deel uit van de invulling van het leiderschap, zowel van politici als van de ambtenaren die met hen samenwerken. In plaats van representatie en participatie als tegengestelden te zien, kijken wij naar de manier waarop participatieve praktijken en veranderende representatieve praktijken nu in elkaar aan het vloeien zijn en zo geleidelijk tot een ander soort democratie leiden. Participatieve praktijken roepen voortdurend vragen op over de rol van de overheid, over de macht van parlementen en van de politiek, en zij zorgen voor een constante druk op de inhoud van de representatie: waar gaat politiek over; waar worden beslissingen genomen, welke beslissingen, door wie en hoe? De vitaliteit van de representatie hangt dus samen met de vitaliteit van de participatie. Als nu bijvoorbeeld veel burgers in burgerinitiatieven actief zijn in vormen van deeleconomie, dan opent dat een debat over de organisatie van de economie, waar de representatieve democratie zich veel te lang buiten heeft gehouden en zelfs belangrijke sleutels te veel uit handen heeft gegeven. Een vitale koppeling tussen representatie en participatie vereist politici die in staat zijn te bemiddelen, te onderhandelen, conflicten te beslechten, degelijke compromissen te maken, coalities te creëren. Het vereist politici die in staat zijn besluitvorming goed, ordentelijk en open te organiseren en die daarin ook actief optreden om groepen of zwakkere belangen te beschermen. De brede verantwoordelijkheid voor het publieke belang spreidt zich over veel lokale actoren: middenveld, burgerinitiatieven en bedrijven. De overheid, vertegenwoordigd door politici, stimuleert en faciliteert, reguleert, omschrijft rechten en plichten, beschermt zwakke belangen en controleert en sanctioneert. Dat vergt leiderschap en een stevig politiek debat, genesteld in de verbindingen tussen vernieuwde representatie en actieve autonome participatie. Dat alles moeten we dus niet meer uitvinden, het is op lokaal niveau volop bezig. En daarom is dat lokale niveau ook zo essentieel. Democratie verandert omdat wij ze aan het veranderen zijn. Waar we uitkomen, is niet duidelijk. Is dat niet heerlijk? Filip De Rynck is hoogleraar Bestuurskunde, UGent oktober 2017 Lokaal 35