Dyslexieprotocol. basisonderwijs te Nijmegen. Protocol aanvankelijk lezen en schrijven kleuterklas tot en met klas 6. Meander Vrijeschool voor

Transcriptie

1 Dyslexieprotocol 0 Eigenaar: Antoinette van de Ven Vastgesteld: oktober 2007 Herzien: oktober 2010 Herzien: oktober 2012 Dyslexieprotocol Protocol aanvankelijk lezen en schrijven kleuterklas tot en met klas 6 Meander Vrijeschool voor basisonderwijs te Nijmegen 0

2 Inhoudsopgave dyslexieprotocol vrijeschool Meander Inhoudsopgave 1 Voorwoord 2 Wat is dyslexie? 3 Visie op het aanvankelijk lezen en schrijven 10 Didactische stappen t.a.v. lezen en spelling 12 Verandering van normen en vaardigheidsscores 15 Niveaus van zorg 16 Protocol kleuterklas: 18 Toelichting kleuterklas 19 Protocol Klas 1 (groep 3) 20 Toelichting klas 1 21 Protocol Klas 2 (groep 4) 23 Toelichting klas 2 25 Protocol Klas 3 (groep 5) 27 Toelichting klas 3 28 Protocol Klas (groep 6-7-8) 30 Toelichting klas Informatie begeleiding dyslectische leerlingen voor ouders 33 Interventies op school niveau 36 Mogelijke interventies op klassenniveau 37 Bijlage 1 38 Bijlage 2 39 Bijlage 3 41 Bijlage 4 43 Bijlage 5 45 Bijlage 6 48 Bijlage 7 normen van Meander 1

3 Voorwoord. Het dyslexieprotocol van Meander is gebaseerd op kinderen leren lezen, naar een protocol leesproblemen en dyslexie in vrijescholen door de Begeleidingsdienst van vrijescholen en het protocol leesproblemen en dyslexie door H. Wentink en L. Verhoeven, een uitgave van Procesmanagement Primair Onderwijs en door het ministerie van OC&W die aan alle lagere scholen is verstrekt. Naar beide uitgaven wordt verwezen en het eerstgenoemde boek biedt tevens een aantal handreikingen die in de klassen worden toegepast. Dit protocol kan niet los gezien worden van het protocol van De Begeleidingsdienst voor vrijescholen. Wij hebben een eigen protocol gemaakt, daar het reguliere protocol in aanbod en beheers doelen niet overeenkomt met de werkwijze binnen het vrijeschool onderwijs. Het protocol van de begeleidingsdienst is op een aantal punten aangepast om de eisen van het voortraject van de diagnose en behandeling van dyslexie vanuit de zorgverzekering daarin op te nemen. In deze uitgave bevindt zich ook de visie op het aanvankelijk schrijven en lezen en de weg die de eerste drie schooljaren wordt gevolgd. Dit protocol heeft raakvlakken met het reguliere protocol en er wordt gebruik gemaakt van methodeonafhankelijke toetsen. We streven echter hetzelfde doel na: het vroegtijdig ontdekken en begeleiden van leesproblemen, opdat ieder kind goed toegerust de basisschool verlaat. Middels dit schrijven willen wij de leerkrachten binnen onze school een zo duidelijk mogelijk beeld geven van de ontwikkelde visie omtrent het aanvankelijk schrijven en lezen en een handleiding bieden voor signalering, toetsing en begeleiding van kinderen waarbij een vermoeden van dyslexie bestaat of waarbij dyslexie bevestigd is. Voor leerkrachten zijn er interventies toegevoegd op klassenniveau en op individueel niveau. Voor de ouders is een kort overzicht gegeven hoe het protocol binnen onze school werkt. Ouders en inspectie kunnen kennisnemen van de inhoud en werkwijze op onze school. Het protocol bestaat uit 2 onderdelen: 1 Het totale kind 2 Didactische stappen t.a.v. lezen en spellen Intern Begeleider Antoinette van de Ven Juli 2009 Herzien oktober

4 Wat is Dyslexie? (citaat uit dyslexieprotocol van de Schoolbegeleidingsdienst voor vrije scholen) De afgelopen tien jaar is er in Nederland toegewerkt naar het krijgen van een consensus over het begrip dyslexie. Hierbij zijn al de gezaghebbende deskundigen op het gebied van dyslexie betrokken geweest. Er was behoefte aan een duidelijke afbakening en begrenzing van het begrip dyslexie. Dit was noodzakelijk omdat er door diverse disciplines, met verschillende achtergronden, een omschrijving en een diagnose van dyslexie kon worden gesteld. Ook de behandeling van dyslexie werd vanuit allerlei invalshoeken aangepakt en de verklaringsmodellen verschilden per discipline, lang niet allemaal wetenschappelijk verantwoord. Het was nodig om het begrip dyslexie te omschrijven vanuit een wetenschappelijke benadering. Op verzoek van toenmalig minister Borst van VWS is de Gezondheidsraad in 1995 met een omschrijving van dyslexie en aanbevelingen gekomen. Door de omschrijvingen in dit rapport is de diagnose van dyslexie duidelijker geworden: het begrip dyslexie is omschreven en er worden criteria aangegeven voor de onderkenning daarvan. Er staat een overzicht in van relevante literatuur over dyslexie en over de effectiviteit van diverse behandelmethoden en er worden aanbevelingen gedaan voor behandeling. Er wordt onderscheid gemaakt tussen signalering en remediering enerzijds en diagnose en behandeling anderzijds. Definitie De definitie die de Gezondheidsraad (1995) heeft gegeven is een beschrijvende; de kenmerkende fenomenen die horen bij dyslexie worden aangegeven: 'De commissie spreekt van dyslexie wanneer de automatisering van woordidentificatie (lezen) en/of schriftbeeldvorming (spellen) zich niet, dan wel zeer onvolledig of zeer moeizaam ontwikkelt.' De term automatisering verwijst naar het ontstaan van een automatisch proces; iets dat onbewust met grote snelheid en accuratesse uitgevoerd wordt en minimaal beslag legt op de aandacht. In 2000 heeft de Stichting Dyslexie Nederland (SDN) de afspraken over de definitie van dyslexie en de criteria voor onderkenning vastgelegd en in een brochure uitgegeven. Centraal voor de onderkenning van dyslexie zijn het criterium van de significante achterstand bij het lezen en spellen en het criterium van hardnekkigheid. Dit laatste betekent dat het kind extra instructie en oefening moet hebben gekregen, taakgericht (gericht op het lezen en het schrijven) en op het kind afgestemd, maar dat er desondanks een significante achterstand is gebleven. Inmiddels heeft de SDN haar versie herzien en uitgegeven (De diagnose van dyslexie, 2003), waarin naast de richtlijnen voor onderkenning ook aanwijzingen worden gegeven voor een verklarende diagnose en voor een indicerende diagnose (adviezen en het aangeven van belemmeringen en bijbehorende faciliteiten). Definitie van dyslexie SDN (2003): Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau.. Van belang voor het onderkennen van dyslexie is: er is sprake van een significante achterstand in de vaardigheden lezen en (of) spelling ten opzichte van leeftijd of omstandigheden (het criterium van achterstand). het probleem in het leren van het lezen en spellen op woordniveau blijft bestaan, ook wanneer voorzien is in adequate remediërende instructie en oefening (het criterium van didactische resistentie of hardnekkigheid). Onder adequate remediërende instructie wordt verstaan dat er op het kind gerichte maatregelen zijn genomen op het gebied van instructie en oefening. Een voorwaarde om dit vast te kunnen stellen is een zorgvuldige vastlegging van het proces van het leren lezen en schrijven. Voor onderkenning van dyslexie moet dit kunnen worden aangetoond door handelingsplannen en meetresultaten; voldoen de resultaten niet aan de verwachting, dan 3

5 zal het handelingsplan bijgesteld moeten zijn. Als richtlijn kan gebruikt worden dat er sprake is van een hardnekkig probleem wanneer minimaal 6 maanden intensieve, plan matige en taakgerichte begeleiding is gegeven op het derde niveau van zorg en er slechts geringe vooruitgang is (door een deskundige). In het Protocol Leesproblemen en Dyslexie wordt uitgewerkt hoe de leerling gevolgd kan worden bij het leren. Fonologie en automatisering De ernstige lees- en schrijfachterstand van kinderen met dyslexie kan diverse oorzaken hebben. De belangrijkste daarvan kunnen worden aangeduid als een specifieke taalstoornis (een fonologisch probleem) en als specifieke leerstoornis (een automatiseringsprobleem). Een goede klankwaarneming is essentieel voor het leren van de letters en het toepassen van de letterkennis. Wanneer er moeilijkheden zijn in de fonologische verwerking dan kunnen de klanken onvoldoende geobjectiveerd worden en hebben de kinderen moeite met de perceptie van spraakklanken en het onderscheiden van op elkaar gelijkende klanken. Zoals eerder aangegeven kan zich dit bij kleuters uiten in het niet kunnen rijmen, bij de oudere kinderen kan het zo zijn dat ze de klankvolgorde bij het lezen en schrijven van de woorden niet of moeizaam vast kunnen houden. Daarnaast kan er een probleem zijn met het (auditieve) werkgeheugen en de snelheid van het ophalen van de taal (en symbool-) kennis is laag. Bij de basisschoolleerling is dit ook te zien aan het moeilijk onthouden van willekeurige reeksen als de dagen van de week en aan het vlot reproduceren van de namen van klasgenoten. Een automatiseringsprobleem kenmerkt zich doordat de mate van oefening die als 'gewoon' wordt ervaren om een vaardigheid te leren te gering en te kort is. Wanneer er sprake is van automatiseringsproblemen moet er meer en regelmatiger geoefend worden om iets 'onder de knie' te krijgen. Dat geldt niet alleen voor het lezen en schrijven maar ook voor het aanleren van bijvoorbeeld motorische vaardigheden. De automatiseringsproblemen uiten zich door het trage tempo, niet alleen tijdens het leren van de vaardigheden zelf maar ook bij het toepassen van wat eerder geleerd is. Bij het lezen (en schrijven) kost de koppeling van de letters aan de klank (en andersom), het ophalen van de kennis uit het geheugen, veel tijd. Geleerde kennis wordt niet vanzelfsprekend overgezet naar nieuwe situaties. De automatiseringsproblemen kunnen zich ook bij het rekenen voordoen: de tafels worden dan weer vergeten (ook na herhaalde extra oefening) terwijl het rekenkundig inzicht op zich goed is. Dyslexie en het antroposofisch mensbeeld Vanuit het antroposofisch mensbeeld bekeken zou het interessant zijn om naar de fenomenen van dyslexie in breder verband te kijken. In de antroposofie onderscheiden we de vier wezensdelen: het fysieke lichaam; het etherlichaam ofwel het levenslichaam waarin onze gewoontevorming zetelt; het astraal lichaam, waarin onze gevoelens zetelen en het ik, het wezensdeel waarmee we onze aller individueelste voornemens die we vanuit het voorgeboortelijke meebrengen in dit leven proberen te verwezenlijken. Wat zegt het ons wanneer een mens moeite heeft met automatiseren? Dat is hetzelfde als moeite hebben met gewoontevorming. Op een bepaald gebied, namelijk het leren lezen en schrijven, zou je dus kunnen vermoeden dat het etherlichaam niet functioneert zoals het bij niet-dyslectische mensen functioneert. We begeven ons op glad ijs, want we komen terecht bij veronderstellingen, vermoedens en gezichtspunten die tegenover elkaar staan en die niet hard te maken zijn. We weten zoveel niet: of dyslexie een probleem is tussen de samenwerking van de verschillende wezensdelen, of dyslexie duidt op een probleem met incarneren, of er een verband is met de zintuigontwikkeling. 4

6 En wat dacht u van de vraag of het steeds meer optreden van dyslexie te beschouwen is als een verandering die zich bij alle mensen aan het voltrekken is. En of de dyslectici de mensen van de toekomst zullen zijn. Is dyslexie iets dat een probleem zal blijven, met de zich steeds verder ontwikkelende digitalisering van de wereld. Wij laten deze gezichtspunten op dit moment bewust liggen. Wij weten dat er wel over wordt nagedacht en dat dyslectici, ouders, antroposofische artsen, hulpverleners, remedial teachers en leraren met deze vragen rond lopen. De tijd is er nu nog niet naar om hierover met een visie naar buiten te treden. Laten we elkaar eens inspireren en zien hoe wij verder kunnen komen in het denken over deze gezichtspunten. Tekst ontleend aan: A. Wijnbergh : Kinderen leren lezen. Naar een protocol leesproblemen en dyslexie in vrijescholen. 5

7 De Vrije School Meander volgt het onderstaande stappenplan ten aanzien van dyslexie. 1. Gekeken naar het totale ontwikkeling van het kind. Bij aanname van kleuters: Tijdens het intakegesprek wordt er door de kleuterleerkracht gevraagd of er dyslexie voor komt in de familie. Dit wordt vermeld op het intake formulier. De kleuterleerkracht is dan extra alert tijdens de ontwikkeling van deze kinderen en noteert eventuele kenmerken van dyslexie. Zij houdt tijdens de lessen speciaal rekening met dyslexieleerlingen. Als blijkt dat de taal- en spraakontwikkeling laat op gang is gekomen en/of de articulatie onvoldoende is wordt dit ook genoteerd. Als er een of meerdere van bovenstaande observaties waargenomen zijn, wordt de onze schoolarts ingeschakeld om het kind globaal te onderzoeken. Als er aanleiding is voor verder onderzoek, wordt verwezen naar de logopediste of euritmietherapeute, die vaker bij kinderen van onze school onderzoek en behandeling verzorgen: Logopediste: Anne- Marie van de Wiel, Cipresstraat 154, Nijmegen. Tel Euritmietherapeute: Dita Turkenburg, Van Beethovenstraat 26, Nijmegen. Tel Schoolarts: Mena Kiene tel. O of Bij kinderen die tussentijds instromen, wordt bij aanname naar alle voorwaarden gekeken door middel van een didactisch onderzoek. Soms kiezen ouders voor een remedial teacher buiten school. Het handelingsplan dat voor dit kind gemaakt wordt door een remedial teacher buiten school, moet afgestemd worden op de didactische leerlijn van de school. In de klas hanteren we het onderstaande stappenplan. In de kleuterklas: In het leerlingvolgsysteem wordt de taal- en -spraakontwikkeling en de voorwaarden voor lezen en spelling gevolgd. Als blijkt dat kleuters uitvallen bij: Taalproductie; Taalbegrip; Taalwoordenschat; Rijmen (dit is o.a. een belangrijk kenmerk van dyslexie); Auditieve ontwikkeling; Visuele ontwikkeling. De leerkracht vult het individuele leerling- profiel in: Signaleringslijst kleuterontwikkeling beginnende geletterdheid. Boek: Kinderen leren lezen Deze gegevens kunnen informatie geven die duiden in de richting van dyslexie. De leerkracht kan besluiten een handelingsplan te schrijven voor het kind en bespreekt en evalueert dat met de ouders. De gesignaleerde dyslectische kinderen worden door de leerkrachten besproken tijdens de toetsbesprekingen. De leerkracht maakt eventueel een handelingsplan voor het kind in de klas en stem deze af. Ook worden (de potentiële) dyslectische kinderen in de hulpgroep besproken. Door de hulpgroep zal therapeutische hulp ter ondersteuning aangeboden worden in de vorm van: Euritmietherapie; Fysiotherapie; Ritmische massage; 6

8 Logopedie e.d. De schoolarts Mena Kiene adviseert in samenspraak met de ouders de eventueel te volgen therapie. Als er sociaal- emotionele problemen voorkomen bij deze kinderen dan kunnen er ook adviezen volgen voor allerlei spraakoefeningen en/of speltherapie e.d. De leerkrachten adviseren de ouders om de taalontwikkeling te stimuleren: Bijv. veel voorlezen; Prentenboeken kijken en de handelingen van de ouders laten verwoorden; Rijmen; Zingen; Ontluikende geletterdheid (bijv. schrijven van eigen naam herkennen en schrijven van de namen van de gezinsleden) te stimuleren; Gebruik maken van picto s (Tekeningen). Als uit de volgende interventies kenmerken van dyslexie geconstateerd worden, dan leidt dit ertoe, dat het kind vanaf die tijd in het zorgtraject meegenomen wordt door de hulpgroep en er therapeutische adviezen gegeven zullen worden: Kenmerken van dyslexie uit de anamnese; Observaties uit het leervoorwaarden onderzoek; Observaties vanuit het leerlingvolgsysteem. In de kleuterklas wordt n.a.v. deze onderzoeken gekeken op welke gebieden de kinderen gestimuleerd moeten worden en extra aandacht en oefening nodig hebben. Er zijn ouders die thuis activiteiten van school willen voortzetten, o.a. het leren lezen en schrijven van de namen van iedereen uit het gezin. In de klas wordt voor ieder kind, door de leerkracht, een speciaal schrift aangelegd, waarin ze oefeningen maken op het gebied van de leervoorwaarden: Rekenen; Schrijven; Spellen. Van hieruit wordt door de hulpgroep en de leerkrachten, gekeken welke therapieën voor het kind geschikt zijn om de dyslexie te ondersteunen. Tot de mogelijkheden behoren hier ook: Euritmietherapie; Fysiotherapie; Ritmische massage; Logopedie. Ook richten ze hun ochtendspel zo in dat er bijvoorbeeld extra auditieve oefeningen In opgenomen worden, wat specifiek voor dat ene kind ter oefening is, maar voor de rest van de klas ook. In klas een tot en met zes: Tijdens de twee toetsbesprekingen (januari en juni), welke gehouden worden door de internbegeleider/zorgcoördinator en de leerkracht, worden de dyslectische en de potentiële dyslectische kinderen volgens het dyslexieprotocol besproken. In de eerste klas krijgen kinderen, in kleine groepjes, motorische remedial teaching, 7

9 waarin ook kinderen opgenomen worden, waarbij sprake is van mogelijke dyslexie, dit ter bevordering van: De rechts/links coördinatie; De ruimtelijke ontwikkeling; Concentratie; Luisterhouding; Grove motoriek; Lichaamsbesef; Geheugen; Waarneming; Afstemming; Samenwerking; Reactieoefeningen. Als blijkt dat de motorische remedial teaching onvoldoende ontwikkeling heeft kunnen bieden, dan worden de ouders verwezen naar Mena. De school verwacht dat ouders deze adviezen volgen, of (zo niet) een alternatief aanreiken, waarbij de nog niet goed ontwikkelde leervoorwaarden extra ondersteund of begeleid worden. In november wordt in de eerste klas de grafemen- en fonementoets (minus de tweeklanken) afgenomen uit: Kinderen leren lezen,(protocol dyslexie V.S.) Bij score < 80% wordt een handelingsplan opgesteld. De leerkracht schrijft een groepshandelingsplan, waarin ze aantoont extra met deze kinderen in de klas te oefenen. De remedial teacher schrijft ook een individueel handelingsplan. In klas 2 hanteren wij dezelfde interventie. Als blijkt dat kinderen na twee jaar intensieve begeleiding niet vooruit zijn gegaan en drie keer een E score bij de leestoetsen, adviseren wij de ouders een dyslexieonderzoek af te laten nemen bij onze schoolbegeleidingsdienst. Daar naast kunnen ouders ervoor kiezen om, een door de ouders zelf betaald onderzoek, door een beelddenk deskundige te laten doen. Vaak gaat beelddenken en dyslexie, hand in hand. De ouders zijn vrij om het kind buiten school te laten onderzoeken. Blijkt het kind dyslectisch te zijn, dan wordt ze volgens dit dyslexieprotocol begeleid. Als bij het kind een vorm van ernstige dyslexie is gediagnosticeerd, dan krijgt het via de verzekering 40 tot 60 behandelingen vergoed. Als het kind in klas 6 op de Cito geen E7 score heeft gehaald, krijgt het bij de NIO, onze eindtoets, extra tijd voor de talige onderdelen. Als blijkt dat een leerling wel dyslectisch is bij het verlaten van de school maar nog geen dyslexieverklaring heeft, kunnen de ouders dit buiten school laten onderzoeken. Op de meeste V.O. scholen wordt er in het brugjaar na een dyslexieonderzoek een dyslexieverklaring afgegeven. Met deze dyslexieverklaring kan het kind op het voortgezet onderwijs dispensatie krijgen. Als kinderen te weinig vorderingen maken, dat wil zeggen: niet hun achterstanden inlopen gedurende de eerste vier jaar of stil blijven staan of achteruit gaan, dan vragen we de ouders, als ze de mogelijkheden hebben, het kind buiten school intensief te laten begeleiden door professionele dyslexiedeskundigen. De dyslectische kinderen krijgen hun aanpassingen in de klas, daar waar nodig is. Veel kinderen volgen een aangepaste leerlijn. Wij zetten Tutorlezen in bij zwakke leerlingen (met een klasgenoot, ouder of leerling van een hogere klas, minimaal drie keer per week, een selectie uit Connect/Ralfi/Davis-lezen: speciale zelf ontwikkelde methode). 8

10 Visie op (leren) lezen Uitgangspunt bij het leesonderwijs op de vrijeschool Meander: 1. De letters worden tekenend gevormd; 2. Vanuit het tekenen wordt het schrijven ontwikkeld; 3. Vanuit het schrijven, wordt er een klank teken koppeling gelegd naar het leesonderwijs. Toelichting: Bij aanvang worden een aantal letters aangeboden vanuit beelden en vanuit de beelden worden de klanken geleerd die de letters vertegenwoordigen. Aanvankelijk is schrijven het tekenen van de letters. Al doende leert het kind de abstracte lettervormen kennen: het kind loopt de vorm van de letters; het kind tekent de lettervormen na in de lucht en op een groot blad. Tekenen en schrijven wisselen elkaar af want beide zijn een middel om leerstof te verwerken. Nadat een aantal medeklinkers en klinkers zijn behandeld, worden deze ook gelezen en geschreven. In Opvoedkunst methodische didactisch aanwijzingen ( pag ) wordt beschreven hoe vanuit het tekenen, het schrijven en van daaruit het lezen ontwikkeld wordt. Steiner zegt hierover: Wanneer u op deze wijze eerst appelleert aan de natuur van een kind, dan verplaatst u het werkelijk naar vroegere cultuurtijdperken, want zo is het schrijven ontstaan. Later is dit proces overgegaan in conventie, zodat we tegenwoordig het verband niet meer kennen tussen de abstracte vormen van de letters en de getekende beelden die ontstaan zijn uit de waarnemingen en de nabootsing van de waarneming. Alle letterbeelden zijn uit zulke afbeeldingen ontstaan. Door te beginnen met de letterbeelden wordt niet alleen het intellect van het kind aangesproken maar ook het gevoel en de beweging. Daar de motivatie om te lezen nauw samenhangt met het vermogen om woorden om te zetten in innerlijk beelden, wordt aan de ontwikkeling van dit vermogen veel aandacht besteed. Het lezen wordt dan verder ontwikkeld vanuit verschillende invalshoeken (herkennen van het geschrevene, synthese en analyse, letterbeeld en woordbeeld). Steiner zegt hierover: We ontwikkelen altijd vanuit het gehele woord de beginletter en: vervolgens wijst men de kinderen erop dat dat wat aan het begin van woorden staat ook midden in de woorden voorkomt (pag. 59). Wij kiezen ervoor de letterbeelden in de vorm van drukletters aan te bieden. ( Schrijven is een spoor van beweging, van de SBD) De leerkracht flitst iedere dag de geleerde letters met de kinderen in de klas. Later worden de woorden iedere dag geflitst. Aangezien dit proces voor ons de basis vormt van het lezen, wordt hier uitgebreid de tijd voor genomen. Hierdoor gaat over het algemeen het leesproces trager dan op een reguliere school. In het protocol wordt dan ook uitgegaan van een aangepast streefniveau tot en met klas 4.(zie bijlage normen van Meander) Binnen Meander vrijeschool vindt men het van belang dat het leesonderwijs niet een doel op zich wordt. In Kinderen leren lezen (Wijnbergh e.a. 2002) staat: De motivatie om te lezen, het plezier dat je kunt beleven aan teksten en boeken, dat alles is uiteindelijk een belangrijke factor in het leren lezen van kinderen. Er wordt in de klas dan ook veel tijd besteed aan de algemene taalontwikkeling/taalbeschouwing via verhalen, liedjes en teksten. Deze teksten, die bij de belevingswereld van de kinderen aansluiten, stijgen vaak ver uit boven het leesniveau van de kinderen. Vanaf de eerste klas moet gemiddeld minimaal 1 uur per dag aan taal en lezen worden besteed. Dit gebeurt deels in de periode, waar nieuwe stof wordt aangeboden en doorleefd en deels in de dagelijkse oefentijd, waar het reeds geleerde geautomatiseerd wordt. Het is belangrijk problemen te voorkomen omdat de kinderen dan enthousiast blijven en dus blijven oefenen, terwijl ze bij tegenslag minder gaan oefenen en dus langzaam verder achterop kunnen raken. Daarnaast is het belangrijk zich te realiseren dat voor het leessucces van de leerling preventie en vroegtijdige interventies effectiever zijn dan late interventies of remedial teaching. Om vroegtijdige interventies mogelijk te maken zal de leerling goed gevolgd moeten worden. 9

11 Dyslexie In dit protocol willen we aandacht besteden aan de kinderen die ondanks een voldoende adequaat aanbod en systematische oefening in de klas moeite houden met het (leren) lezen. Met behulp van de verschillende fasen binnen dit protocol worden eerst de uitvallers gesignaleerd, vervolgens wordt op verschillende niveaus extra zorg geboden en voor de kleine groep met hardnekkige leesproblemen wordt het mogelijk gespecialiseerde zorg te realiseren. In het Protocol Leesproblemen en Dyslexie van Wentink en Verhoeven (2001) wordt de volgende definitie van dyslexie gegeven: Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau. Dit is een beschrijvende definitie. Om de dyslexie te onderkennen zijn er volgens Wijnbergh e.a. (2002) twee criteria: Het criterium van achterstand. Er moet sprake zijn van een significante achterstand in de vaardigheden lezen en/of spelling ten opzichte van leeftijd of omstandigheden. Het criterium van hardnekkigheid. Het probleem in het leren van het lezen en spellen op woordniveau blijft bestaan, ook wanneer voorzien is in adequate remediërende instructie of oefening. Om aan het criterium van hardnekkigheid te voldoen moet de school aantonen dat bij drie opeenvolgende meetmomenten sprake is van achterstand en dat er voldoende en adequate lees hulp is geboden. Dit laatste neemt normaliter minimaal een half jaar in beslag. In het protocol wordt verder precies aangegeven wanneer de meetmomenten zijn en wanneer sprake is van achterstand. Ook is daar te vinden welke interventies worden toegepast en bij welke achterstand een kind in aanmerking komt voor verder gespecialiseerd onderzoek en behandeling. Als de derde meting afgenomen is en de toekenning door de schoolbegeleidingsdienst heeft plaatsgevonden kunnen eind klas 2 of begin klas 3 de kinderen voor een specifiek dyslexie onderzoek en behandeling buitenschool terecht. (dyslexie in de verzekering). Meander heeft de voorkeur dat de ouders kiezen voor onderzoek en/of behandeling door de begeleidingsdienst voor vrijescholen. Op Meander is sprake van dit gespecialiseerd onderzoek en behandeling van de dyslexie, als de volgende stappen zijn ondernomen: Het kind leest en flitst iedere dag op school (en thuis); In klas 2 blijkt dat het kind bij drie metingen, meer dan een half jaar achterstand heeft gehad en dus een E score heeft gehaald; Binnen dit protocol ligt de nadruk op een onvermogen bij een kind, namelijk op het onvermogen om zich het lezen gemakkelijk eigen te maken. Vanuit de vrijeschool gedachte blijven wij elk kind, dus ook het kind met eventuele dyslexie, als totaal mens zien en richten wij ons op de mogelijkheden en talenten die het heeft en kan ontwikkelen. 10

12 2. Didactische stappen t.a.v. lezen en spelling Inhoud De Begeleidingsdienst voor vrijescholen heeft voorbeeldprogramma s gemaakt voor de kleuterklassen en voor klas 1, 2 en 3. Deze kunnen als basis worden gebruikt. Bij het maken van een protocol is een keuze gemaakt waarnaar wordt gekeken. In de laagste groepen wordt er gekeken naar de leervoorwaarden en naar de tussendoelen van beginnende geletterdheid en vanaf de eerste klas de ontwikkeling van het lezen en van het schrijven goed te volgen. In het Protocol Leesproblemen en Dyslexie wordt naast de leervoorwaarden alleen naar het lezen gekeken, in het door de Dienst ontwikkelde Protocol is de spelling meegenomen in de opzet. Omdat het leren lezen en schrijven op Meander langzamer gaat dan in de lesprogramma s van andere basisscholen en er dus een langere periode nodig is voor het wordt beheerst, blijft het kind in klas 3 t/m 6 gevolg en blijven wij kijken naar de toetsuitslagen: bij drie keer een E score bij lezen, volgen wij dan ook het intensieve proces met de ouders en adviseren hen een dyslexieonderzoek aan te vragen. Een deel van de toetsen zal door de klassenleerkracht worden afgenomen en deze zal ook hulp moeten geven aan de kinderen die een uitval vertonen. De intern begeleider en/of remedial teacher neemt een ander deel van de toetsen af en de intern begeleider coördineert de hulp.. De remedial teacher neemt toetsen individueel af wanneer dat nodig is, voor de besprekingen van de toetsen. De r.t.-er begeleidt de leerlingen en maakt handelingsplannen en zoekt materiaal dat in de klas gebruikt kan worden, voor extra oefening. De remedial teacher maakt een groepshandelingsplan en evalueert dit individueel ( Dit is de situatie in Dit kan in volgende schooljaren aangepast worden) Invoeren van het protocol Met het invoeren van een Protocol Dyslexie wordt een bindend programma ingevoerd van toets momenten en interventies. Het is een draaiboek waarin de toetsen, de interventies en de besprekingen worden vastgelegd in een jaarrooster. In dit protocol worden gebruikte procedures (leerlingvolgsysteem en toetskalender) en beschikbare toetsen en oefenmateriaal gebruikt. De schoolleiding ondersteunt met faciliteiten en materiaal. In de jaarplanning is het geheel van interventies cyclisch opgenomen. 11

13 Uitvoeren van het protocol Toets agenda maken, afstemming van de toets en de lesstof met de klassenleerkracht en deze bespreken Ruimte en tijd inroosteren voor individuele afnamen De leerkracht is verantwoordelijk in klas 1 en 2 voor het groepshandelingsplan met individuele evaluatie (extra lezen en flitsen) De remedial teacher is verantwoordelijk voor het r.t. groepshandelingsplan voor tutorlezen en spelling, met individuele evaluatie. De internbegeleider en de remedial teacher zorgen voor afstemming individuele toetsing lezen. De leerkracht neemt de Cito spellingstoetsen klassikaal af in de klas. De leerkracht informeert de ouders over de voortgang. De evaluatie van het dyslexie protocol valt onder de verantwoording van de internbegeleider. 12

14 Verandering van normen en vaardigheidsscores. De nieuwste toetsen worden niet meer aangegeven in De scores en/of A-B-C-D-E scores maar in de vaardigheidsscore I-II-III-IV-V. Dit zal de komende tijd een verandering met zich meebrengen in het interpreteren van de scores. Nog niet alle toetsen zijn omgezet in deze vaardigheidsscores dus zal de komende tijd toets scores verschillend geïnterpreteerd worden. De niveau indeling A t/m E zag er als volgt uit: A 25% De 25% hoogst scorende leerlingen B 25% De 25% ll. die net boven tot ruim boven het landelijk gemiddelde scoren C 25% De 25% ll. die net onder tot ruim onder het landelijk gemiddelde scoren D 15% De 15 5 leerlingen die ruim onder het landelijk gemiddelde scoren E 10% De 10% laagst scorende leerlingen De nieuwe vaardigheidsscores; niveau indeling I t/m V Niveau % interpretatie I 20% Ver boven het gemiddelde II 20% Boven het gemiddelde III 20% De gemiddelde groep leerlingen IV 20% Onder het gemiddelde V 20% Ver onder het gemiddelde Meander hanteert de AVI niveaus en de oude DMT en bij spelling de A t/m E scores. Aanschaf nieuwe leestoets staat op het programma. Conversietabel zoals deze door Cito wordt aangegeven. Tabel 1 Van AVI NIEUW, zoals behaald op Leestechniek & Leestempo, nieuwe AVI kaarten naar boekaanduiding AVI OUD AVI NIEUW AVI OUD AVI-Start 1 AVI-M3 1-2 AVI-E3 2-3 AVI-M AVI-E AVI-M5 5-6 AVI-E AVI-M AVI-E6 8-9 AVI-M7 8-9->9 AVI-E7 >9 AVI-Plus >9 13

15 Geven van hulp: de niveaus van zorg Met het Protocol Dyslexie wordt er naar gestreefd de leerlingen zo snel mogelijk en zo efficiënt mogelijk te helpen. Het geven van hulp in de klas en het aanbieden van extra oefening in de klas is hierbij een eerste noodzakelijke stap. De leerkracht moet adaptief les kunnen geven. Materiaal voor het lezen en schrijven is een voorwaarde voor het extra oefenen in de klas. Het is hierbij van belang om planmatig te werken. Het eerste niveau van zorg betreft het werken in de klas met kinderen die extra zorg nodig hebben zonder dat hiervoor allerlei plannen zijn gemaakt; de gewone extra zorg die binnen de groep aan individuele kinderen wordt gegeven. De leerkracht maakt een groepsplan voor deze kinderen. Wanneer geoefend wordt op niveau 2 wordt het handelingsplan van tevoren gemaakt en hierin moeten doelen en tussendoelen worden aangegeven, het materiaal kan erin worden aangegeven en er kan een weekoverzicht worden gemaakt voor de weken waarin het kind extra geholpen wordt. Er wordt in niveaugroepjes en met tutorlezen worden gewerkt. Ook lezen alle kinderen vanaf klas 1 in oktober in de Leeslijn boekjes. Aan de leervoorwaarden zoals de motoriek en de auditieve vaardigheden wordt in de klas en tijdens de motorische remedial teaching extra aandacht gegeven. Ria Kleijnen heeft een overzicht gemaakt (studiedag Implementatie Protocol Leesproblemen en Dyslexie, 2001) van de niveaus waarop zorg aan de leerling kan worden gegeven en dat schema is door de Dienst aangepast aan de situatie op de vrijescholen. De internbegeleider heeft dit weer aangepast aan de situatie op Meander. De niveaus van zorg zijn in het schema omschreven, in het Protocol wordt bij de bespreking van de te geven interventies telkens bekeken op welk niveau van zorg de leerling wordt geholpen. Pas nadat hulp in de klas is gegeven krijgt een leerling individuele hulp (er zijn natuurlijk uitzonderingen). Daarnaast zijn de meetmomenten beschreven waardoor er een duidelijk overzicht komt die vereist wordt voor de aanvraag van diagnostiek en behandeling van dyslexie vanuit de ziektekostenverzekering. 14

16 Vier niveaus van zorg behorend bij het dyslexieprotocol. Niveau van zorg Beroepsgroep / taak / functie Ondersteuning door Protocol Leesproblemen en Dyslexie 1 N.a.v. meetmoment 1. Zorg binnen de klas Leerling binnen de groep zo nodig extra hulp en gerichte aandacht geven. 2 N.a.v. meetmoment 2. Extra zorg binnen de klas onder begeleiding van de intern begeleider, remedial teacher of andere specialist Eigen (individueel) lesmateriaal en gerichte hulp, vaste oefentijd. Verantwoordelijk: klassenleerkracht. Materiaal: klassenleerkracht Ondersteuning: internbegeleider/ remedial teacher Verantwoordelijk: klassenleerkracht Materiaal en ondersteuning: internbegeleider/ remedial teacher Het protocol wordt gebruikt bij de signalering en vroegtijdige onderkenning van leesen spellingproblemen. Vaststellen van het gebied waarop hulp wordt geboden, extra instructie en begeleiding: (auditief, lezen, motoriek, schrijfmotoriek, spelling) Eventueel groepshandelingsplan * Ongeveer drie maanden. Het protocol wordt gebruikt bij de nadere analyse van lees- en spellingproblemen. Wekelijkse observatie van vorderingen. Werken aan de hand van een handelingsplan waarin tijdspad en leerdoelen zijn aangegeven. Individueel HP* differentiatie en verlengde instructie) Ongeveer drie maanden. 3 Zorg op schoolniveau door interne deskundigen De leerling krijgt hulp buiten de klas, individueel of in een klein groepje. In de klas blijft er oefening op het eigen niveau van de leerling. (zie niveau 1 en 2) 4 Inschakelen externe deskundigen op schoolniveau. Verantwoordelijk: remedial teacher / intern begeleider Onderzoek/poortwachters functie. (Begeleidingsdienst voor vrijescholen, Preventief Ambulante Begeleiding) Gerichte oefening van de letterkennis en van lees- en schrijf(deel)vaardigheden. Bij oudere kinderen: leren compenserende technieken. Tussentijdse toetsing. Individueel HP.* Twee maal interventie van drie maanden. Met na eerste en tweede interventie meetmoment. Nader diagnostisch onderzoek (onderkennend, verklarend, handelingsgericht) Hoe ernstig is de problematiek, is er sprake van ernstige enkelvoudige dyslexie? Intensivering van remediërende en compenserende training. Hulp bij maken behandelingstraject op school. Naar R. Kleijnen - protocol binnen vijf niveaus van zorg. *HP: SMART geformuleerd 15

17 Protocol dyslexie kleuterklas Toetsing/signalering Wie Datum bespreken Interventie en overige acties Evaluatie 1. Kleuter Volg Systeem (LVS) - invullen v.a. 4/5 jaar twee maal per jaar Kl.lkr. 2. invullen: Signaleringslijst beginnende geletterdheid en taalontwikkeling bij kleuter (zie bijlage 1) Kl. Lkr. 3. leervoorwaardenonderzoek van de (oudste) kleuters, o.a. motoriek en taal/rekenvoorwaarden Kl.lkr. 4. Einde kleutertijd: Overzichten voor de overdracht naar de eerste klas zijn klaar, kleuterleerkracht. aandachtspunten zijn aangegeven in verslag leervoorwaardenonderzoek Iber Met: 4.5 jaar; 5.0 jaar; 5.5 jaar; 6.0 jaar; 6.5 jaar. Kleuterleidster met Iber - Bij ernstige motorische achterstand: motorisch onderzoek door professional en eventueel therapie. - Bij ernstige spraaktaalachterstand: logopedisch onderzoek en eventueel therapie - Handelingsplan voor in de klas - Voorstel overige therapieën - Bij bijzonderheden in de taalontwikkeling: lijst vroege kenmerken van dyslexie bij kleuters invullen (zie bijlage 2). 2 e kleuterjaar Kleuterleidster en intern begeleider Dec/mei juni voor de overgang naar klas 1 Ouders/ leerkracht/ eventueel internbegeleider en schoolarts Juli of september: bespreking overdracht LVS kleuters met eersteklas leerkracht en Iber - Klassenplan - Individueel handelingsplan - Eventueel nadere diagnose - Bij bijzonderheden in de taalontwikkeling: lijst vroege kenmerken van dyslexie bij kleuters invullen (zie bijlage 2). Bij gebleken onrijpheid/achterstanden op bepaalde gebieden: - Handelingsplan voor in de kleuterklas. (altijd bij leerlingen die een verlengd kleuterjaar krijgen). Bij vermoeden van dyslexie wordt de leerling aandacht leerling, in iedere toetsbespreking/hulpgroepbespreking wordt de ontwikkeling goed gevolgd en krijgt het kind zo nodig extra hulp. Advies eurithmietherapie (Zie verder bij begeleiding in de eerste klas) Ongeveer ½ jaar later leerkracht en Iber Evaluatiedatum wordt opgenomen in het handelingsplan. 16

18 Toelichting kleuterklas 1 en 2. Wanneer na de invulling van het LOVS blijkt dat er een mogelijk hiaat is in de taalontwikkeling dan wordt de lijst Vroege kenmerken van dyslexie bij kleuters ingevuld (zie Bijlage 1). 3 en 4 Voor de overgang naar de eerste klas wordt bij iedere kleuter die voor 1 januari 6 jaar wordt een leervoorwaardenonderzoek afgenomen, mits ouders en leerkrachten overeenkomen dat het kind nog een jaar in de kleuterklas blijft. Bij twijfel beslist de internbegeleider, zo nodig samen met de directeur. Bij bijzonderheden in de spraaktaalontwikkeling wordt de signaleringslijst vroege kenmerken van dyslexie bij kleuter ingevuld. (bijlage 2) Hierna wordt zo nodig een handelingsplan opgesteld en een doorverwijzing voor logopedie geadviseerd. Wanneer besloten is dat een kind een extra (derde) jaar in de kleuterklas blijft, dan wordt daarvoor een handelingsplan gemaakt; hierin beschrijft de leerkracht de reden, waarom dit kind een jaar extra blijft en waar het komende schooljaar aan gewerkt gaat worden. Bij kinderen die een derde kleuterjaar hebben gedaan en waar twijfel is over de ontwikkeling van taalbewustzijn wordt in ieder geval bijlage 3 auditieve waarneming afgenomen. 11

19 Protocol Dyslexie klas 1 Toetsing Individueel datum bespreken Interventie Klas I K 1. Overdracht LOVS kleuters Juli Kleuterleidster klassenleerkracht Leerkracht maakt aandachtenlijstje voor lln. Potentiele dyslectische kinderen. 2 Overzicht LVWO wordt besproken met leerkracht en remedial teacher wordt aangestuurd voor MRT L K september klassenleerkracht Remedial teacher internbegeleider Bepalen niveau van zorg. M.R.T. wordt ingeschakeld. Maken van een (groeps-)handelingsplan op auditief, visueel en/of motorisch gebied door r.t.er Bepalen wie M.R.T. krijgt leerkracht en internbegeleider 2. Letterkennis; grafemen en fonementoets zonder tweeklanken lezen en benoemen van aangeboden letters. Kinderen moeten kunnen synthetiseren en analyseren. K I November/december Klassenleerkracht Remedial teacher internbegeleider Bepalen niveau van zorg. R.T. wordt ingeschakeld. Maken (groeps-)handelingsplan in de klas Inzetten van r.t. bij uitval van >80% door leerkracht. Groepshandelingsplan lezen/flitsen (tutorlezen) (zo mogelijk Iedere dag lezen en flitsen thuis) R.t. handelingsplan. 4. Cito toets Grafementoets (80%norm) Fonemen (80% norm) DMT: 25 woorden leeskaart 1 en 2 5.Cito Spelling M 3 I K I I L Januari/februari Meet moment 1 Januari/februari Meetmoment 1 Klassenleerkracht Remedial teacher internbegeleider Klassenleerkracht Remedial teacher internbegeleider Bepalen niveau van zorg. R.T. wordt ingeschakeld. Groepshandelingsplan lezen/flitsen (tutorlezen) (zo mogelijk Iedere dag lezen en flitsen thuis) R.t. handelingsplan. Bepalen niveau van zorg R.T. wordt ingeschakeld bij: E3 = E score Bij uitvaldoorverwijzen naar schoolarts voor fysiotherapie, logopedie eurithmietherapie 12

20 6. Cito toets: DMT : 55 woorden leeskaart 1 en 2 en 3 Eventueel nogmaals grafementoets Wordt het leesprincipe begrepen en in aanvang beheerst? I I Mei/Juni meet moment 2 Klassenleerkracht Remedial teacher intern begeleider Bepalen niveau van zorg. R.T. wordt ingeschakeld. Groepshandelingsplan lezen/flitsen (tutorlezen) (zo mogelijk Iedere dag lezen en flitsen thuis) R.t. handelingsplan. 7. Cito E3 K Mei/Juni Klassenleerkracht Remedial teacher internbegeleider Bepalen niveau van zorg R.T. wordt ingeschakeld bij: E3 = E score Bij uitvaldoorverwijzen naar schoolarts voor fysiotherapie, logopedie eurithmietherapie 13

21 Toelichting klas 1 1. Gesprek bij de overdracht van de kleuters in het nieuwe schooljaar aan de hand van het Leerlingvolgsysteem (en de overige vragenlijsten en aantekeningen) van de kleuterklassen. De klassenleerkracht van de eerste klas kent de kinderen in september al een beetje. De leerkracht kan gerichte vragen stellen en er kan een gesprek over de kinderen ontstaan. Het gaat in dit gesprek om het doorgeven van het beeld van het kind en eventuele zorgen van de kleuterleerkracht. Aandachtspunten die voor het leren van belang kunnen zijn, moeten expliciet aan de orde komen. Tevens kunnen de signaleringslijsten beginnende geletterdheid en dyslexie ingevuld en besproken worden. (bijlage 2 en 3 uit het boek Kinderen leren lezen.) 2. Signaleringsgesprek over de motorische ontwikkeling en de mogelijkheid om nieuwe bewegingen aan te leren (automatisering) van de kinderen, door de klassenleerkracht, de handwerkleerkracht, de eurithmiste, en de intern begeleider. Hiervoor kan de Observatielijst ( bijlage 4) voor het signaleringsgesprek ingevuld worden. Uit het Leervoorwaardenonderzoek wordt er een groepje samen gesteld van kinderen die extra oefening nodig hebben. Wanneer er signalen zijn van automatiseringsproblemen bij het aanleren van de motorische vaardigheden, dan wordt dat in de eerste klas vaak bij handwerken en het bewegingsonderwijs als eerste zichtbaar. Automatiseringsproblemen kunnen zich ook bij het lezen en schrijven voordoen. De kinderen die bij deze bespreking opvallen vanwege een zwakke motoriek kunnen extra goed gevolgd worden bij het proces van het leren lezen en schrijven Handwerken: motorische vaardigheid, vasthouden van geleerde beweging Klas: bewegingsonderwijs: bewegingen aanleren, coördinatie links/rechts, ritme, klapspelletjes, klassikale motorische remedial teaching. (zie ook Kinderen willen bewegen, uitgave stichting publicaties vereniging van vrijescholen, geschreven door Paul van Meurs, Joke v/d Meij en Annechien Wijnbergh. Handreikingen om de motorische vaardigheid te volgen). Vaardigheid Meetinstrument Streefdoel Motorische ontwikkeling Automatiseringsvaardigheden bij fijne en grove motoriek Observaties motoriek Gesprek aan de hand van de Observatielijst Omdat het hier over signalering en observatie gaat wordt geen streefdoel gesteld 3. Vaardigheid Meetinstrument Streefdoel Leervoorwaarden auditief + letterkennis van behandelde letters Struiksma: toetsen audisynt, audist, audant Leerling blad maken van behandelde letters normen Struiksma norm 80% Zijn de auditieve voorwaarden erg zwak dan kan verwezen worden naar een logopediste voor verder onderzoek. *A.J.C. Struiksma e.a. Diagnostiek van het technisch lezen en aanvankelijk spellen, Amsterdam, 2004 (of eerdere uitgave) 14

22 4. Letters aanwijzen en letters lezen met behulp van een letterkaart. Flitsletters en flitskaarten inzetten/ophangen. Het gaat om de kennis van alle letters behalve de twee tekenklanken. Lezen van MKM woorden. De twee tekenklanken zichtbaar ophangen in de klas. De kinderen die eraan toe zijn adaptief aanbieden. Er wordt zelf een woordkaart en/of een tekst gemaakt. Ook kan gebruik worden gemaakt van bijlage 5 toets bladen uit: Kinderen leren lezen. Vaardigheid Meetinstrument Streefdoel Letters aanwijzen (passief) Letters lezen (actief) Lezen van MKM woorden Letterkaart (Cito of Struiksma) Letterkaart (Cito of Struiksma) DMT leeskaart 1 en 2 80 % goed 80% goed 25 woorden 6. Afhankelijk van het niveau bij het lezen kan individueel of voor de hele klas gekozen worden om de woorden in structuurrijen te lezen of een eenvoudige tekst aan de leerling voor te leggen (zie punt 4.). In deze fase van het leren lezen kan het niveau per leerling sterk verschillen. Er wordt nu gezocht naar het niveau waarop het kind leest. Als het lezen nog niet goed is ontwikkeld kan met behulp van de structuurrijen worden gezien of het leesprincipe wordt beheerst en of de letters worden herkend. De leeslijnboekjes worden ingezet. 5 en 7. Spelling Cito klas 1 Vaardigheid Meetinstrument Streefdoel Spelling woorden M 3 Spelling woorden E 3 Cito spelling M3 Cito spelling E 3 D- niveau D- niveau 15

23 Protocol Dyslexie klas 2 Toetsing 1. Lezen: klas 2 individuele afname DMT en AVI. Uitvallers zijn: DMT score leeskaart 1 2 3: 79 woorden Leestekst M4 Beheersingsniveau Individ. Klas I K I datum bespreken Interventie bij uitval (Her)toetsen wie Januari/februari Meetmoment 3 klassenleerkracht Remedial teacher Intern begeleider Bepalen niveau van zorg Handelingsplan voor uitvallers Uitval = - DMT: E score < AVI E 3 Eventueel individueel onderzoek naar deelvaardigheden/ Struiksma Flitsen Tutorlezen R.t. wordt ingeschakeld Tussentoets DMT in november toetsen. Afname door IB of RT. R.T.er houdt evaluaties van het tutorlezen bij. 2 Spelling: Cito M 4 k Januari/februari Meetmoment 3 Klassenleerkracht Remedial teacher Intern begeleider Bepalen niveau van zorg uitvallers: Score: M 4 E: R.T wordt ingeschakeld. Handelingsplan wordt gemaakt. R.T.er houdt evaluaties van het tutorlezen bij. R.T. er neemt P.I. dictee af (in november) 3. Lezen: klas 2 individuele afname DMT en AVI. Uitvallers zijn: DMT score leeskaart 1 2 3: 110 woorden Leestekst E4 Beheersingsniveau I Mei/Juni Meetmoment 3 intern begeleider Remedial teacher leerkracht Bepalen niveau van zorg uitvallers: Drie-Minuten-Toets score leeskaart 1/2/3 lager dan 111 woorden. Leestekst op lager dan AVI E3 niveau Eventueel individueel onderzoek naar deelvaardigheden. Afname door IB of RT. 16

24 4 Spelling: Cito E 4 I Mei/Juni intern begeleider Remedial teacher leerkracht Groepshandelingsplan: Flitsen Tutorlezen I Bepalen niveau van zorg uitvallers: Score: M 4 E: R.T wordt ingeschakeld Handelingsplan wordt gemaakt. R.T.er houdt evaluaties van het tutorlezen bij. R.T. er neemt P.I. dictee af (in mei) 17

25 Toelichting klas 2 Op school zal men bij het vaststellen van een protocol aan moeten geven wat het streefdoel bij het lezen is (in Avi-niveau, D.L.E. of Citoscores). Naast de genormeerde toetsen kan gebruik worden gemaakt van de Kijkwijzer voor taal bijlage 6, een uitgave van de Begeleidingsdienst voor vrijescholen (2003). Dit is een evaluatie-instrument voor mondelinge taalvaardigheid, schrijven en lezen. De spelling is uit dit meetinstrument gelaten omdat het dyslexieprotocol in eerste instantie om het lezen gaat. Voor de spelling zal ook een streefdoel moeten worden aangegeven voor het einde van de tweede klas. Schrijven is echter meer dan alleen een correcte spelling; het is schriftelijk overdragen en communiceren op papier. Er kan voor worden gekozen om ook dat te meten. 1. en 3 Vaardigheid Meetinstrument Streefdoel Het beheersen van het leesprincipe: het omzetten van de letters in klanken en deze benoemen als woord. Drie-Minuten-Toets 1 en 2 en 3 Januari/februari 80 woorden AVI niveau bepalen AVI-teksten Mei/juni 114 woorden 2 en 4 Vaardigheid Meetinstrument Streefdoel Lezen van een eenvoudige tekst, vlotte woordherkenning Steun krijgen van het zinsverband, begrip van het verhaaltje AVI teksten AVI niveau bepalen Januari/februari M4 Mei/Juni E 4 Vooruitgang in lezen en leesmotivatie Vanaf begin klas 3 : verzekering) Bij drie maal een E score aanvraag indienen voor onderzoek ernstige dyslexie (vanuit 18

26 Protocol Dyslexie klas 3 klas 4 klas 5 en klas 6 Toetsing Klas 3 Tussentoets lezen DMT Lezen Cito AVI M 5 DMT leeskaart woorden Spelling Cito M 5 Lezen Cito AVI E5 DMT leeskaart woorden Spelling Cito E 5 Individ./ Klas I K Hele klas I K I K datum Bespreken Interventie Tussentoets in november december. Verloopt altijd na bespreking met de intern begeleider Oktober/november Januari/februari Januari/februari Mei/juni Mei/juni intern begeleider remedial teacher klassenleerkracht Bepalen niveau van zorg. Remedial teaching bij uitval. Handelingsplan tutor/spelling Tussentoets: DMT leeskaart1 2 3:<135woorden=D Lezen DMT: M 5 = leeskaart <150 woorden= D AVI: instructieniveau Spelling M 5 = E niveau Lezen DMT E 5 = leeskaart <195 woorden=c AVI: instructieniveau Spelling E 5 = E niveau Klas 4 Lezen Cito AVI M 6 DMT leeskaart woorden Spelling Cito M 6 Lezen Cito AVI E6 DMT leeskaart woorden Spelling Cito E 6 I K L K Januari/februari Januari/februari Mei/juni Mei/juni intern begeleider remedial teacher klassenleerkracht Bepalen niveau van zorg. Remedial teaching bij uitval. Handelingsplan tutor/spelling Lezen DMT: M 6 = leeskaart 3 < 64 woorden=c AVI: instructieniveau Spelling M 6 = E niveau Lezen DMT E 6 = leeskaart 3 <79 woorden=b AVI: instructieniveau Spelling E 6 = E niveau 19

27 Klas 5 Lezen Cito AVI M 7 DMT leeskaart woorden Spelling Cito M 7 I K Januari/februari Januari/februari Mei/juni Mei/juni intern begeleider remedial teacher klassenleerkracht Bepalen niveau van zorg. Remedial teaching bij uitval. Handelingsplan tutor/spelling Lezen DMT: M 7 = leeskaart 3 <86 woorden=b AVI: instructieniveau Lezen Cito AVI E7 DMT leeskaart woorden Spelling Cito E 7 Klas 6 Lezen Cito AVI M 8 DMT leeskaart woorden Spelling Cito M 8 I K Hele klas I I Januari/februari Januari/februari intern begeleider remedial teacher klassenleerkracht Spelling M 7 = E niveau Lezen DMT E 7 = leeskaart 3 <91 woorden=b AVI: instructieniveau Spelling E 5 = E niveau Bepalen niveau van zorg. Remedial teaching bij uitval. Handelingsplan tutor/spelling Lezen DMT: M 5 = leeskaart 3 <100 woorden=a AVI: instructieniveau Lezen Cito AVI M 8 + Mei/juni Spelling M 5 = E niveau Lezen DMT E 5 = leeskaart <105 woorden=a+ AVI: instructieniveau Spelling E 5 = E niveau 20