Wabi Sabi Ethische reflecties over de kunst van imperfectie, tegenstellingen en spanningsvelden in de hulpverlening

Transcriptie

1 Wabi Sabi Ethische reflecties over de kunst van imperfectie, tegenstellingen en spanningsvelden in de hulpverlening Prof. Dr. Yvonne Denier Stafmedewerker ethiek - Zorgnet-Icuro Docent KU Leuven Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht 13 de Studiedag OPZ Geel Balanceren tussen autonomie en verbondenheid Geel,7 december 2017

2 De vraag van de filosofie Aristoteles Wat is een goed leven? Aristoteles vc Immanuel Kant Wat kunnen we weten? Wat moeten we doen? Wat mogen we hopen? Wat is de mens? Martha Nussbaum Menselijke ontplooiing Kant Nussbaum 1947

3 Autonomie Wat is een autonome keuze? Vrije keuze: autos (zelf) + nomos (wet) Vrij van externe druk kunnen bepalen wat er moet gebeuren met/in ons leven Individuele keuze Individualistische keuze? (atomisme) In verhouding tot significante anderen (hulpverleners, familie ) Wordt bepaald door het keuzepalet (altijd begrensd) Feitelijke opties (behandelen of niet, welke behandeling, stopzetten, wijzigen ) Betekenisvolle opties (wat is een waardevolle behandeling, wat is een redelijk behandelperspectief?) Weloverwogen keuze? Rationele keuze? (hoofd) Emotionele keuze? (hart)

4 Waardigheid Wat is menselijke waardigheid? Eeuwenoud begrip Cicero: onderscheid tussen burgers en slaven Thomas van Aquino: onderscheid tussen mens en dier Immanuel Kant: redelijkheid, fatsoen, gecontroleerde passies Basis van de mensenrechten (UVRM) Iets dat ieder mens van bij de geboorte heeft Moet worden beschermd en bevorderd Hoe? Door respect van anderen, door basisvoorzieningen,, hulpverlening wanneer nodig, (grondrechten) Medische ethiek Graadmeter voor ethisch verantwoorde keuzes en handelingen Het mensonwaardige = het on-ethische

5 Waardigheid Hoe bepaal je dat? Wat is een menswaardig leven? Kwaliteitsvol leven? Vrij van pijn en lijden Men wordt respectvol behandeld Leven met kansen en mogelijkheden om de talenten te ontplooiien Leven met bepaalde eigenschappen? Fysiek en psychisch gezond zijn? Actief zijn? Succesvol zijn? Minimale intelligentie? Minimale levensduur? Betekenisvol leven? Gelukkig leven? Voltooid leven?

6 Waardigheid Wie bepaalt dat? Honneth, Taylor, Van Heijst Het individuele zelf? De blik van de ander? De blik van de samenleving?

7 Authenticiteit Het authentieke leven: Vergt zelf-kennis Ken uzelf (Socrates) Bewust leven: onderzoekend en kritisch leven door je telkens weer af te vragen of het klopt wat je doet en ervaart Vereist zelf-trouw De mate waarin iemand trouw is aan zijn eigen persoonlijkheid ondanks de externe krachten en invloeden die erg verschillen van het zelf (Sartre, Heidegger, Kierkegaard). Brengt morele verplichtingen met zich mee Sarte, Heidegger & Kierkegaard Handelen volgens de waarden die men belangrijk vindt

8 Authenticiteit Is een vrijwel onmogelijke opgave Een activiteit Een constante oefening, een voortdurend streven Veronderstelt ook de erkenning van de verschillende rollen die men heeft Bewust leven in die rollen In verhouding tot significante anderen Het Goede Leven?

9 Perfecte balans?

10 L Albatros De albatros Niet zelden, ter vermaak, vangen de schepelingen Een albatros, de reuzenvogel van de zee, Hun reisgenoot, die ging waar zij ook gingen: Ook over zwarte diepten gleed hij zwierig mee. Maar niet zodra wordt hij op dek gezet, gevangen, Of de koning van t azuur blijkt log, de geest geweken; Zijn grote, witte vlerken blijven treurig hangen, Als riemen die nu doelloos uit hun dollen steken. Gevleugelde reiziger, wat ben je arm en afgetobd! Jij, ooit zo mooi, wat ben je uit balans en uit de gratie! Op jouw snavel worden pijpen uitgeklopt, En iemand geeft van jouw echec een imitatie. De dichter gelijkt op de prins van het hemelse blauw: Hij negeert zijn belagers, trotseert alle winden, Is verbannen op aarde, te midden van hoon, en algauw Beletten zijn wieken dat hij ooit zijn bestemming zal vinden. Ch. Baudelaire

11 Het menselijke leven Voltrekt zich in Zoeken naar het goede Proberen, zoeken, ploeteren en knoeien Stuntelingen Weerbarstigheid van het bestaan Tussen polen van betekenisvolle waarden En soms zelfs in paradoxale situaties Wat moeten we daarmee?

12 Tegenstellingen & paradoxen Wat is een paradox? Heraclitus vc Panta Rhei De kronkelingen van de werkelijkheid De paradox is een dynamisch fenomeen en staat voor beweging, voor verbazing, voor de ontdekking dat een levende, energieke werkelijkheid veelal niet eenduidig kan zijn. Ook al zijn er veel situaties waarin eenduidigheid noodzakelijk is, is eenduidigheid vaak te rechtlijnig om recht te kunnen doen aan de kronkelingen van de werkelijkheid. De paradox staat voor tegenstellingen die elkaar nodig hebben, die elkaar afstoten, die niet zonder elkaar kunnen, al zouden ze het willen: gevoel en verstand, vrijheid en gelijkheid, lichaam en geest, identiteit en verschil, rationeel en irrationeel, oppervlakte en diepte, hartstocht en beheersing. De paradox staat voor tegenstrijdige verlangens waaruit niet zomaar valt te kiezen, maar waar wel vaak uit gekozen moet worden, ook al zijn de twee verlangens even sterk. Peeters (2015)

13 Voorbeelden De psychologische paradox Tegenstrijdige verlangens verlammend of net energiek De existentiële paradox Vrijheid en determinisme, zin of onzin van het leven De esthetische paradox Schoonheid in het lelijke De metafysische paradox De eeuwigheid in het ogenblik De amoureuze paradox Haat-liefdeverhoudingen De pedagogische paradox Opvoeden tot vrijheid De logische paradox Deze zin is onwaar De axiologische paradox Het goede en het kwade

14 Wat doet het precies? Met paradoxen kan de wereld begrijpelijk worden gemaakt Ze leggen conflicten en tegenstellingen bloot Er ontstaat ruimte voor verwondering, reflectie, afweging, confrontatie, kiezen voor dit of kiezen voor dat Peeters (2015) Immanuel Kant ( ) Tegenover de paradox staat het alledaagse, dat de gewone mening aan zijn zijde heeft. Maar dat alledaagse geeft net zo weinig zekerheid, misschien nog wel minder, omdat je ervan in slaap valt, terwijl de paradox opmerkzaamheid in het gemoed wekt en tot onderzoek aanzet dat vaak tot ontdekkingen leidt.

15 Louter filosofisch of literair amusement?

16 Hoe bepaalt het ons Zijn-in-de-wereld?

17 De paradox als archè Archè (α ρχη): begin & beginsel Daedalus & Icarus

18 Toepassing Hoe manifesteert zich dit in de zorg? In de ethiek van de zorg?

19 Druk op de ketel in de zorg

20 Achtergrond & Horizon Wat is ethiek? Ethische reflectie: Kritisch nadenken over kwesties die zich aandienen in de context van ons handelen en dit in het licht van de vraag: Wat is het goede om te doen? Telos: het goede Gastmans & Vanlaere (2005, 2010) Zorgethische benadering: Een relatie, een gezamenlijke tocht Vertrekkend vanuit fundamentele kwetsbaarheid (vragen, bekommernissen, angsten, emoties ) Samen zoeken naar het juiste antwoord Wat is zorg? Telos: Menswaardigheid Aristoteles vc

21 Cirkels van zorg Personalistische Ethiek - Paul Schotsmans Ik-Wij-Ons

22 Druk op de ketel... Wat is de druk? Gebrek aan evenwicht ( uit balans ): Tussen willen en kunnen, verwachtingen en realisaties, lichaam en geest, nu en straks Model van stress & stressrespons (Cardinaels 2015, Kaesemans et al, 2016) Stressor: situatie of gebeurtenis Stress: verhoogde spanning (fysiek, gedachten, gevoelens) Respons: reactie (gedrag) Gevolg korte termijn: reageren Gevolg lange termijn: adequate/inadequate coping

23 Morele stress Ik wil goede zorg verlenen maar het lukt me niet Joan Tronto (2013) - 5 Zorgethische dimensies Diercks de Casterlé & Claessens (2003) - Skilled Companionship Caring about aandachtigheid Taking care of verantwoordelijkheid Care giving deskundigheid Care receiving ontvankelijkheid Caring with open communicatie, vertrouwen, respect

24 Druk op de ketel Socrates vc Ken jezelf Waar komt dit vandaan? Intern: Persoonsgebonden kenmerken: ethiek en zorg, karakter en leven Hoe ga je zelf om met ethiek en waarden, met ethische uitdagingen? Wat is voor jou Het goede om te doen? Hoe ga je zelf om met je rol in de zorg? Wat is je visie? Wat geeft je bezieling? Waar haal je je bevlogenheid? Zelfbeeld en zelfvertrouwen, assertiviteit, stressweerbaarheid, perfectionisme, nood aan bevestiging, copingstijl Concrete levenssituatie, de verschillende rollen die we opnemen, en de work-life balans

25 Druk op de ketel Waar komt dit vandaan? Extern: Nabije context: micro-niveau concrete stressoren in de zorgcontext zelf: werkdruk, onduidelijke taakstelling, emotionele of fysieke belasting, gebrek aan mensen of middelen, gebrek aan tijd, gebrek aan autonomie Moeilijke omgang met zorgvragers, hun naasten Conflicten of moeilijkheden met collega s, diensthoofden Anselm Grün, 2007 Niets kan geïsoleerd worden beschouwd Gebrek aan ondersteuning om moeilijke situaties op te vangen ( zorg voor de zorgenden ) Geen mogelijkheid om ethische vragen te stellen ( tegensprekelijkheid ) Geen mogelijkheid om het goede te doen (geïntegreerde waardencultuur) Zorgcontext is geen moreel lerende omgeving (gezamenlijke reflectie & actie)

26 Druk op de ketel Waar komt dit vandaan? Extern: Bredere context: meso-niveau Johan Verstraeten (2003) De kunst van leiderschap... de organisatiecultuur: gebrek aan een ethische overlegcultuur, aan een duidelijk richtinggevend waardekader, aan consistentie in keuzes en handelingen op de verschillende niveaus van de organisatie, aan een cultuur van tegensprekelijkheid, van kwetsbaarheid leidinggevenden: gebrek aan voorbeeldfiguren, aan authentiek en bezielend leiderschap, aan vertrouwen en verbinding, transparantie en goede communicatie, aan ondersteuning en medemenselijkheid Denier & Dhaene (2013) De Kracht van Mensen Rik Dewulf (2015) Soulmade

27 Druk op de ketel Waar komt dit vandaan? Extern: Maatschappelijke context: macro-niveau Tendensen omtrent samenleving en mensbeeld: Individualisering en secularisering (verdamping van het sociale weefsel, ethiek wordt privé-materie, de NV-IK, we zijn zelf de regisseur van ons leven ) Neo-liberalisme (competitiedenken, prestatiedruk, bigger, faster, higher ) Professionalisering (efficiëntie, performantie, output-denken, meten is weten ) Verzakelijking (zorg als product, kostenbeheersing, schaarsteproblematiek en schaalgrootte-denken, commercialisering in organisatie en verwachtingen ) Juridisering (zorgrelatie als contractrelatie, no fault-wetgeving) Digitalisering (mailverkeer e& sociale media, administratiedruk, telegeneeskunde, Echt contact is niet meer de bedoeling ) Dirk Dewachter, Paul Verhaeghe & Marc Desmet Perfectionisme en beheersingsdenken (we willen goed zijn in alles wat we doen)

28 De ideale wereld Het goede leven Morele zorghelden? Perfecte balans? Alles onder controle? Het uitgebalanceerde antwoord?

29 Wellicht niet Enkele reflecties over Authenticiteit en integriteit Bezieling en bevlogenheid Sarte, Heidegger & Kierkegaard Achilleskracht Mogelijk risico: Professionele burn-out, afstandelijke zorg, verlies van bezieling en zin in zorg, van kwaliteitsdenken en samenwerking, ethische tirannie of ethische onverschilligheid en morele burn-out, besmettelijk cynisme... Remedie? De kleine ondeugd? Vanlaere & Burggraeve (2013) De ethiek van Lambik

30 De vraag keert terug... Authenticiteit met kleine a...? Hoe is skilled companionship mogelijk, vanuit een waarachtige zorgethische bezieling? Integriteit met kleine i...? Zorg met kleine z...? Ethiek met kleine e...? Bezieling met kleine b...?

31 De juiste druk? Paul van Tongeren (2003, 2012) Deugdethiek Ethiek van het juiste midden? Tussen rusteloosheid en onbewogenheid? Ignaas Devisch (2016) Jorge Luis Borges (1947) The Immortal Naar een werkbare onverschilligheid?

32 Uitleidende reflecties Ethiek van het Het Schurend Scharniertje? Ethiek als Le scrupule het steentje in de schoen (Burggraeve) Met de botten in de modder - Samen zoeken, nadenken, boetseren, ploeteren en knoeien (Zorgneticuro - WGO-academie) De waarde van tegensprekelijkheid ( De Kracht van Mensen ) Ruimte voor morele emoties (Nussbaum) Leonard Cohen There is a crack in everything (Verstraeten) Mildheid Waar mensen zijn, wordt gemenst (Phil Bosmans) Pleidooi voor gewonigheid (Dewachter, Desmet) De Ethiek van Lambik (Vanlaere & Burggraeve) La petite bonté de kleine goedheid als verbindend cement (Levinas)

33 Wabi Sabi benadering

34 De paradox van de tegensprekelijkheid als basis voor de ethiek... Ik vind het zeer belangrijk dat er een zekere tegensprekelijkheid is. Het is bijna een thermometer in de organisatie. Als het er is, dan gaat men spontaan, zonder schrik maar met voldoende respect voor de tegenpartij een mening verkondigen, een overtuiging geven, een idee tegenspreken. Durven zeggen dat het niet goed is. En dat vraagt natuurlijk van een leidinggevende dat je daar naar luistert. Het is eigenlijk simpel. Als je merkt in de organisatie dat men jou durft tegenspreken in de vergadering, dan denk ik dat je goed bezig bent. Eigenlijk moet je als leidinggevende zeggen: Ik wil dat je mij tegenspreekt. Niet simpel (lacht). Een directeur patiëntenzorg, in Denier & Dhaene, De kracht van mensen (2013)

35 Hartelijk dank voor uw aandacht & bezieling! PS: Deze lezing is niet waar!