Krachtige groei in Zuidoost-Brabant

Regiovisie Zuidoost-Brabant Krachtige groei in Zuidoost-Brabant Zuidoost-Brabant behoort landelijk tot de snelst groeiende regio s. De economische groei is krachtig en schakelt door de gunstige omstandigheden in 2015 een tandje bij. Bedrijven in alle marktsectoren merken een toenemende vraag naar producten en diensten. Het regionale bedrijfsleven is goed gepositioneerd voor verandering. De hightechbedrijven die zich richten op chips en sensoren, robotica en 3-d printing ondersteunen het succes en de potentie. Ondernemers in op het binnenland gerichte sectoren als de bouw, detailhandel en horeca profiteren daar indirect van mee. De arbeidsmarkt herstelt in 2015 langzaam, maar kent uitdagingen op de langere termijn. Het om en bijscholen, zeker ook van oudere werkzoekenden, is een essentieel onderdeel van toekomstgericht arbeidsmarktbeleid. Eindhoven Economische groei: 3,2% 2015 2,5% 2016 ING Economisch Bureau / september 2015

Economische ontwikkeling Breder herstel geeft extra impuls aan groei Het gaat beter met de economie. Wat merken ondernemers in Zuidoost-Brabant daarvan? De economie heeft de opgaande lijn te pakken. Sinds medio 2013 is sprake van economisch herstel. De economie van Zuidoost-Brabant presteert daarbij beter dan de rest van Nederland. Regionaal steeg de economische activiteit in 2014 met ruim 2% terwijl dit landelijk net geen 1% was. De maakindustrie en export fungeren als aanjagers. Daar kwam het herstel van zakelijke dienstverlening en bouw nog eens bovenop. Bedrijven zijn vaker op zoek naar personeel en het aantal bedrijven in de financiële gevarenzone neemt af. Bredere basis voor groei De economische groei komt in Zuidoost-Brabant naar verwachting uit op 3,2% in 2015 en 2,5% in 2016. Die groei heeft een steeds bredere basis. Bedrijven investeren meer in machines, software en computers, maar ook de woningbouw zit weer in de lift. Met name grotere bedrijven zien hun winstgevendheid verbeteren. Naast exportgerichte sectoren dragen ook steeds meer binnenlands georiënteerde MKB-bedrijven bij aan de economische groei. Voorbeelden zijn bedrijven in de flexbranche en ontwikkelaars van software (zoals de bedrijven uit het High Tech Software Cluster). Die bedrijven profiteren van het gegeven dat de beeldbepalende hightechsector (onder andere ASML, FEI en NXP) in Brainport goed presteert. Economische groei Zuidoost-Brabant versnelt in 2015 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau Zuidoost-Brabant 2012 2013 2014 2015 2016 Machinebouwers profiteren bijvoorbeeld van aantrekkende investeringen in het binnenland en een sterke exportpositie. Daarnaast neemt de bouwproductie toe. Het aantal vergunningen voor nieuwbouwwoningen in Zuidoost- Brabant bereikte in het tweede kwartaal het hoogste niveau in zeven jaar tijd. Verder profiteerde de renovatiesector tot medio 2015 van het verlaagde btw-tarief. De regionale groei van de bevolking en de terugkeer van het positieve sentiment bij consumenten zijn een stimulans voor (web)winkeliers en horecaondernemers. Nederland ING Economisch Bureau 2 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015

Consumentenbestedingen Uitgaven stijgen, winkelstraat in volgende fase De binnenlandse consumptie trekt aan. Hoe kunnen ondernemers hiervan profiteren? Consumenten geven weer meer uit. De consumptie stijgt al ruim een jaar en was in het tweede kwartaal van 2015 1,4% hoger dan een jaar eerder. Bovendien is het consumentenvertrouwen flink toegenomen, ook in Zuidoost- Brabant. De arbeidsmarkt verbetert langzaam en de koopkracht krijgt een impuls door de voorgenomen lastenverlichting in 2016, cao-loongroei en de gedaalde olieprijs. Internationale onzekerheden blijven aanwezig maar voeren minder de boventoon in het vertrouwen. De vooruitzichten voor winkeliers zijn dan ook iets beter. De verkopen in de Nederlandse detailhandel groeien in 2015 naar verwachting met 1,5%, maar de prijsconcurrentie is fel. Nieuwe spelers met aansprekende concepten, zowel online als offline, winnen terrein en zetten traditionele partijen onder druk. Voorbeelden in de winkelstraat zijn onder andere Primark en het Amerikaanse TK-Maxx dat in het najaar in Eindhoven opent. Door de komst van grote winkels in de stadscentra en de schaalvergroting bij supermarkten neemt het aantal meters winkeloppervlak nog toe. Tegelijkertijd daalt het aantal winkels echter, vooral doordat kleinere winkels de deuren sluiten. Ondanks een groeiende bevolking is die ontwikkeling in Zuidoost-Brabant ook gaande. Toerisme en horeca groeien Brabantse horecaondernemers profiteerden de afgelopen jaren van een groeiend aantal buitenlandse toeristen. De binnenlandse markt was matig, inmiddels weten Nederlandse consumenten vooral de restaurants en hotels weer beter te vinden. Door de aanwezige internationale bedrijven is Eindhoven vooral een zakelijke bestemming. Op toeristisch vlak is voor Eindhoven nog een wereld te winnen. Daarbij gooit de stad het over een andere boeg dan de traditionele historische steden. Onder andere lichtfestival Glow legt daarbij de link met het DNA van de stad. Aantal fysieke winkels in Zuidoost-Brabant daalt aantal winkels in Zuidoost-Brabant 5.000 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 3 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015

Arbeidsmarkt Van productiebanen naar dienstenbanen De afgelopen jaren is de arbeidsmarkt flink opgeschud. Wat is nu de balans voor het aantal banen in Zuidoost-Brabant? Tussen 2007 en 2014 is het aantal banen in Zuidoost- Brabant licht gestegen tot bijna 400.000. Binnen dat totaal vinden flinke verschuivingen plaats tussen sectoren. Zo zijn in de regionale industrie en bouw ieder circa 4.400 banen verdwenen. Dit betekende een daling van respectievelijk 7 en 18% in de sectorale werkgelegenheid. Dit is een gevolg van de crisis én van automatisering. Het belang van de industrie voor de regio blijft echter groot. De arbeidsproductiviteit is toegenomen en de sector levert 27% van de regionale toegevoegde waarde. In de zorg kwamen er ruim 10.000 banen bij terwijl ook de specialistische zakelijke dienstverlening met bijna 10.000 banen groeide. Een sterke stijging vond plaats bij adviesbureaus en bedrijven in de creatieve dienstverlening zoals design. De zorg vervulde lange tijd de rol van banenmotor. Door bezuinigingen en systeemwijzigingen is die motor echter stil gevallen. Wel neemt het ondernemerschap in de sector toe, maar vooral omdat mensen die hun baan kwijtraken (gedwongen) voor zichzelf aan de slag gaan. Andere sectoren zoals de zakelijke dienstverlening, software en IT-infrastructuur zullen het stokje als banenmotor over moeten nemen. Periode 2007-2014 Sectoren met grootste banengroei: Gezondheidzorg + 10.100 banen Zakelijke dienstverlening + 9.650 banen Bron: LISA, berekeningen ING Economisch Bureau Sectoren met grootste banenverlies: Industrie - 4.350 banen Bouw - 4.400 banen ING Economisch Bureau 4 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015

Arbeidsmarkt Werkloosheid daalt tot onder 7% De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt langzaam. Wat zijn de vooruitzichten voor Zuidoost-Brabant? De werkgelegenheid neemt de laatste maanden toe, ook al is er tegenwind door het verdwijnen van banen in de zorg. De arbeidsmarkt wordt flexibeler. Nederland telt inmiddels ruim 1 miljoen ZZP ers, een toename van 150.000 in vijf jaar. Bij bedrijven stijgt met name het aantal uitzendbanen. De groeiende werkgelegenheid is terug te zien in het stijgende aantal vacatures. Deze indicator bevestigt de verwachting dat de banengroei dit jaar aanhoudt. Net als in de rest van Nederland loopt de werkloosheid in Zuidoost- Brabant toch maar langzaam terug. Dit komt omdat mensen, die zich eerder hadden teruggetrokken van de arbeidsmarkt, door het verbeterde arbeidsmarktsentiment ook weer op zoek gaan naar een baan. De werkloosheid bedroeg in Zuidoost-Brabant in 2014 gemiddeld 7,3%, dat was iets hoger dan in 2013. In 2015 daalt de werkloosheid naar verwachting licht, tot iets onder de 7%. Opgaande lijn in aantal vacatures in Zuidoost- Brabant 3-maandsgemiddelde 7.500 5.000 2.500 Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau Werkloosheidspercentage Regio 2014 Zuidoost-Brabant 7,3% Eindhoven 9.0% Helmond 9,0% Nederland 7,4% Bron: CBS 0 2014 2015 5.825 Internationale aantrekkingskracht arbeidsmarkt Voor het regionale bedrijfsleven is het vastleggen van (inter-)nationaal talent op de arbeidsmarkt een voorwaarde om concurrerend te blijven. De sterke groei van het aantal internationale studenten en professionals uit Aziatische landen laat zien dat dit lukt. Het aantal Chinezen dat in de regio woont is in tien jaar tijd verdubbeld., het aantal Indiërs is bijna verviervoudigd. Veel hangt samen met het positieve imago van de regio bij professionals in het buitenland. ING Economisch Bureau 5 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015

Huizenmarkt Meer transacties en huizen sneller verkocht Er zijn nogal wat regionale verschillen in het herstel van de huizenmarkt. Hoe zit dat in Zuidoost- Brabant? De woningmarkt in Zuidoost-Brabant herstelt. Na een forse toename van het aantal transacties in 2014 zet de groei in 2015 door. In het tweede kwartaal van 2015 lag het aantal transacties in Eindhoven en de omliggende regio 25% hoger dan een jaar eerder. Ook staan huizen duidelijk minder lang te koop. Vooralsnog ligt de prijsstijging in stad en regio boven het landelijke niveau. Op lange termijn zijn het met name de prijzen in het landelijke gebied die qua ontwikkeling wat achter blijven bij de landelijke verwachting van 2% stijging per jaar. Dit komt door de vergrijzing en het toenemende aantal grote koopwoningen dat daardoor op de markt komt. Trek naar de stad De populariteit van de stad als woon en werkplek doet zich in heel Nederland gelden. In Zuidoost-Brabant is dit duidelijk zichtbaar in de hoeveelheid nieuwbouwplannen. In Eindhoven gaat het onder andere de ontwikkeling van Strijp S (o.a. SPACE-S), de transformatie van het terrein van Philips Lighting en de voormalige kantoren in de Groene en Zwarte Toren. Deze en andere plannen brengen een forse toename van het aantal op te leveren woningen met zich mee. Sterke stijging van de activiteit op de woningmarkt Woningverkopen in Noord-Brabant 2007-2014 40.000 30.000 20.000 10.000 0 29.294 Gemiddelde verkoopprijs en tijd in dagen 2015 2e kwartaal Prijs Aantal dagen Eindhoven en omstreken* 232.000 95 Overig Zuidoost-Brabant 242.000 184 Nederland 224.000 112 Bron: NVM, *o.a. Best, Nuenen, Veldhoven, Valkenswaard, Waalre 22.286 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 6 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015

Vooruitzichten Uitbouwen van het goede start-upklimaat De snel veranderende economie maakt ondernemen extra uitdagend, is de regio daar klaar voor? De economie van Zuidoost-Brabant is goed gepositioneerd als het op aanpassen aankomt. De regio rondom Eindhoven is leidend op een aantal vlakken van innovatie. Het cluster van ASML en toeleveranciers is toonaangevend op het gebied van chips en sensoren. Big 7 Belangrijkste technologieën richting 2025 Innovaties in de robotica steunen enerzijds op de kennis bij de TU Eindhoven en anderzijds op bedrijven die (industriële) robots in hun productieproces gebruiken. Dit biedt ook nieuwe kansen voor dienstverleners, zo afficheert de start-up Smart Robotics, zich als uitzendbureau voor robots. Regionale bedrijven zijn gespecialiseerd in het maken van precisie apparatuur en machines voor industriële toepassingen. Dit betekent dat de infrastructuur (kennis, netwerk, toeleveranciers) om de opkomst van 3d printing te ondersteunen aanwezig is. Ook zijn er in de regio specialistische bedrijven die zich op de andere elementen van de Big 7 en op het veelbelovende fotonica richten. Kenmerkend is dat door de aanwezige multinationals een heel ecosysteem van bedrijven is ontstaan. Wanneer de resultaten bij de grote bedrijven echter tegenvallen dan vertaalt zich dit snel door in vertraging van de economische groei. Verder werken aan het start-upklimaat Het bewustzijn omtrent de afhankelijkheid van de huidige multinationals is duidelijk aanwezig bij regionale beleidsmakers. Daarom wordt volop ingezet op het faciliteren van nieuwe succesverhalen en een goed start-upklimaat. Huisvesting, kennisdeling en financiering worden ingezet om snelgroeiende bedrijven naar een volgend niveau te krijgen, onder andere via de Start Up Campus Hub. De ambitie in de nieuwe strategie Brainport Next Generation is helder: jaarlijks 1.000 startende bedrijven die 200 kansrijke techbedrijven opleveren. Startups en snelle groeiers verder brengen staat centraal; een koers die al eerder is ingezet via actieprogramma s zoals NextOEM. Het ecosysteem rondom high-tech start-ups High tech OEMs (Original Equipment Manufacturer) Bron: Brainport for startups Startups Design Manufacturing MKB / Familiebedrijven ING Economisch Bureau 7 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015

Vooruitzichten Uitgangspositie Zuidoost-Brabant zeer positief Hoe staat de economie van Zuidoost-Brabant er per saldo nu voor? Zuidoost-Brabant behoort tot de economische kernregio s van Nederland en staat er op economisch gebied goed voor. De economie groeit bovengemiddeld op de korte termijn en de regio fungeert als motor voor de landelijke economie. De koers voor de lange termijn is helder en er wordt volop ingezet op innovatie. Er zijn sterke clusters aanwezige van bedrijvigheid in veelbelovende technologieën. Op de huizenmarkt is sprake van herstel van prijzen en verkopen. Op de wat langere termijn wordt de regionale prijsstijging beperkt door de vergrijzing en grote aanbod aan dure woningen in het buitengebied. Matchen van vraag en aanbod op arbeidsmarkt De verschuivingen op de arbeidsmarkt zijn zeer relevant voor het regionale bedrijfsleven. De shift van de oude naar een nieuwe (digitale) economie zet onverminderd door. Het arbeidsaanbod sluit in onvoldoende mate aan op de banen die ontstaan in het kielzog van economische groei. Gezien de regionale structuur van de economie zal de werkgelegenheidsgroei met name in hogere technische en wetenschappelijke functies plaatsvinden. Daaromheen kan op termijn laag of ongeschoold werk ontstaan. Veel administratief en productiewerk voor middelbaar geschoolden verdwijnt echter. De werkgelegenheid in grote sectoren als de zorg en detailhandel verschuift en digitalisering gaat in deze arbeidsintensieve sectoren een grotere rol spelen. Vergrijzing en zorg Een andere uitdaging ligt in de vergrijzing in de landelijke gemeenten in Zuidoost-Brabant. Deze gemeenten zijn relatief welvarend. Inwoners leven langer zelfstandig en worden ook geacht langer zelfredzaam te zijn. Wel zien ouderen zich geconfronteerd met een langere periode van chronische aandoeningen. Die combinatie van thuis wonen met beperkingen vraagt nieuwe organisatiestructuren van zorgverleners en aanbieders van voorzieningen. Zuidoost-Brabant scoort bovengemiddeld op kernonderdelen Score boven, op of onder landelijke ontwikkeling Onderdeel Zuidoost-Brabant Arbeidsmarkt 0 Huizenmarkt 0 Economische groei korte termijn + Innovatie + Economisch groeiperspectief lange termijn + = bovengemiddeld, 0 = gemiddeld, - = ondergemiddeld + ING Economisch Bureau 8 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015

Meer weten? Kijk op ing.nl/kennis en volg ons op Twitter Of neem contact op met: Thijs Geijer Regio-econoom Noord-Brabant 06 1337 9743 Han Gasseling Rayondirecteur MKB Zuidoost-Brabant 06 2182 3240 Marcel Beckers Regiodirecteur MKB Zuid-Oost 06 5254 7039 Jan Willem Overwater Districtsdirecteur GB&I Oost-Brabant 06 3027 3811 Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 22 september 2015. ING Economisch Bureau 9 Regiovisie Zuidoost-Brabant / september 2015