Intellectueel eigendom De eigendomsrechten van de methodiek en de resultaten van de Navigator Werklocaties berusten bij de Gemeente Rotterdam

Bedrijfsruimte -1,5% Kantoorruimte -1% Winkelruimte -0,9

Disclaimer De Navigator Werklocaties is geen beleidsdocument; het is een weergave van cijfers inzichten over de vastgoedmarkten in Rotterdam. De fasering van de bouwplannen is indicatief en er kunnen geen rechten aan worden ontleend. Het betreft een inschatting die gemaakt is aan de hand van gegevens die op genoemde peildatum bekend waren. Hierdoor is het mogelijk dat later in de tijd blijkt dat een project niet volgens de planning zal worden gerealiseerd. Om de kans op succesvolle projecten te vergroten consulteert de gemeente Rotterdam betrokken partijen regelmatig om tot een zo realistisch mogelijke inschatting te komen. Een ieder die hieraan kan bijdragen wordt uitgenodigd contact op te nemen (werklocaties@rotterdam.nl). Intellectueel eigendom De eigendomsrechten van de methodiek en de resultaten van de Navigator Werklocaties berusten bij de Gemeente Rotterdam 2

Inhoudsopgave 1. Samenvatting.............................................. 3 2. Werklocaties in Rotterdam................................... 4 - Bedrijfsruimten.......................................... 6 - Kantoorruimten......................................... 8 - Winkelruimten..........................................10 3. Werklocaties in de deelgemeenten............................ 12 noord - Overschie............................................ 14 - Hillegersberg Schiebroek................................ 16 - Prins Alexander........................................ 18 midden - Delfshaven........................................... 20 - Noord............................................... 22 - Kralingen Crooswijk.................................... 24 - Binnenstad........................................... 26 zuid - Feijenoord............................................ 28 - Charlois.............................................. 30 - IJsselmonde.......................................... 32 west - Hoogvliet en Pernis..................................... 34 - Rozenburg............................................36 - Hoek van Holland...................................... 38 4. Werklocaties in de bedrijfsgebieden........................... 40 - Spaanse Polder en Noord West........................... 42 - Merwe- Vierhavens gebied............................... 44 - Havengebied.......................................... 46 Bijlagen 1. Toelichting op de Navigator Werklocaties Rotterdam 2013-2023...... 48 2. Samenvatting van de Visie Werklocaties Rotterdam 2030............ 50 3

4

1. Samenvatting Vanaf 2010 geeft de Gemeente Rotterdam de Navigator Werklocaties uit. De Navigator geeft inzicht in de kwantitatieve match tussen vraag en aanbod op de Rotterdamse vastgoedmarkten. Bij een goede match is er sprake van evenwicht; in de praktijk geldt echter dat het ruimteaanbod het evenwichtsniveau overtreft. In de navigator wordt daarom de term overaanbod gehanteerd: de hoeveelheid ruimte (uitgedrukt in m2 bruto vloeroppervlak) die boven het evenwichtsniveau uitkomt. Overaanbod is een economisch begrip en heeft niet dezelfde omvang als leegstand van vastgoed. Bij het overaanbod wordt ook meegerekend het vastgoed dat nog in aanbouw is, maar nog niet is verkocht of verhuurd. Niet mee telt vastgoed dat niet in gebruik is, maar om bepaalde redenen niet via makelaars wordt aangeboden. De Navigator richt zich daarmee expliciet op de beoordeling van bestaand en nieuw vastgoed dat op de markt wordt aangeboden Op basis van het verwachte nog in aanbouw te nemen- aanbod (de plancapaciteit ) en de verwachte nieuwbouw marktopname (de planpotentie ) wordt in de Navigator een prognose gemaakt van het aanbodsaldo over 10 jaar. Hiermee ontstaat inzicht of de geplande nieuwbouw in de termijn van een nieuw bestemmingsplan in een markt met evenwicht, onder- of overaanbod wordt geconfronteerd. De Navigator is beleidsarm, dat wil zeggen dat er geen nieuwe beleidskeuzes in zijn verwerkt, maar dat een zo objectief mogelijke prognose van het te verwachten (over)aanbod wordt berekend op basis van de gemiddelde marktopname in de afgelopen tien jaar. Naar aanleiding van de uitkomsten kan tot extra beleidsmaatregelen worden besloten. Mogelijkheden hiertoe zijn: - Plancapaciteit aanpassen aan de actuele marktbehoefte - Transformatie van incourant overaanbod op ongeschikte locaties - Herontwikkeling en/of tijdelijk gebruik van incourant overaanbod op geschikte locaties - Ruimte geven aan nieuwe opkomende marktsegmenten - Acquisitie en relatiebeheer. Ontwikkelingen onder- / overaanbod 2010-2013 - 2023 16 14 12 10 8 6 4 2 0-2 2010 2011 2012 2013 prognose 2018 prognose 2023-4 evenw ichtsniveau bedrijfsruimten kantoorruimten w inkelruimten Uit bovenstaande grafiek blijkt dat het aanbod aan bedrijfsruimte in Rotterdam de afgelopen 3 jaar niet veel afwijkt van het evenwichtsniveau, maar wel een stijgende lijn vertoont. In de prognoses voor de komende 5 en 10 jaar daalt het overaanbod naar het evenwichtsniveau. Bij nadere beschouwing blijkt er vooral te weinig aanbod in de havengebieden en een overaanbod op stedelijke bedrijventerreinen. De situatie bij kantoorruimten is geheel anders. In 2010 was er een aanbod van 6% boven het evenwichtsniveau (ook wel frictieniveau genoemd). Het overaanbod is in drie jaar toegenomen tot bijna +14% in 2013. De verwachting is dat de komende periode het overaanbod gaat afnemen. Het aanbod aan winkelruimten is de afgelopen 3 jaar redelijk in de buurt van het evenwichtsniveau gebleven. Voor de komende jaren wordt gewerkt aan nieuwe winkelruimte in de Binnenstad en op Alexandrium om daarmee de aantrekkingskracht van het Rotterdamse winkelaanbod te versterken. Dit zal leiden tot een aanvankelijke toename van het overaanbod, die naar verwachting over tien jaar weer is gedaald tot het evenwichtsniveau. 5

2. Rotterdam In bovenstaand dashboard is aangegeven in hoeverre vraag en aanbod voor de drie belangrijkste vastgoedsectoren bedrijfsruimte, kantoorruimte en winkelruimte met elkaar in evenwicht zijn. De meters laten zien in hoeverre het beschikbare aanbod afwijkt van het frictie- of evenwichtsaanbod (= 0 op de meter). Afwijkingen met +/- 1% worden beoordeeld als in balans (kleur grijs). Loopt de meter verder op naar rechts dan is er sprake van een toenemend overaanbod. Hierbij geldt van + 1 tot + 3% als overaanbod en van + 3 tot + 5% als groot overaanbod (steeds donkerder rood). Als de meter naar links gaat is er sprake van onderaanbod. Hier geldt dezelfde beoordeling (in de kleur blauw). De zwarte pijl geeft de feitelijke situatie op peildatum 1 mei 2013 weer. De grijze pijl geeft een prognose over tien jaar. Daarbij is gerekend met de bekende plancapaciteit en een marktvraag gelijk aan het gemiddelde niveau van de afgelopen tien jaar. Ontwikkelingen onder- / overaanbod in 2013 In alle sectoren geldt dat de ruimtebehoefte vermindert, met als gevolg dat in het algemeen het overaanbod toeneemt. Wel zijn er verschillen per gebied. Per vastgoed sector is het beeld voor Rotterdam totaal als volgt: Bedrijfsruimten: +1,5% Het aanbod aan bedrijfsruimte is toegenomen tot 1,5 % boven het evenwichtsaanbod. De tekorten bevinden zich vooral in de havengebieden; op de stedelijke bedrijventerreinen is er een overaanbod. Daar is er sprake van verouderd vastgoed en een nog lopende herstructureringsopgave voor een aantal bedrijventerreinen. Kantoorruimten: +13,9% Het overaanbod aan kantoorruimte is opgelopen tot + 13,9%. Als gevolg hiervan neemt ook de structurele leegstand toe. Dat blijkt ook uit de Kantorenmonitor van de Stadsregio Rotterdam. Vooral gebieden met oudere kantoorpanden hebben hier mee te maken. Winkelruimten: +2,0% Ook het overaanbod aan winkelruimte is iets toegenomen tot + 2,0% boven het evenwichtsniveau. Het overaanbod beperkt zich niet meer tot verspreid winkelaanbod in oudere woongebieden, maar neemt ook toe in kantoorgebieden en op stedelijke OV knooppunten. Afnemende consumentenbestedingen leiden tot minder vraag naar nieuwe winkelruimte en naar concentratie in bestaande winkelgebieden. Overaanbod in m2 bvo per vastgoedsector en als percentage van de voorraad Rotterdam 2013 Voorraad (m2 bvo) Evenw.aanbod (m2 bvo) Overaanbod (m2 bvo) Overaanbod t.o.v. voorraad Bedrijfsruimten 5.475.900 394.300 82.800 +1,5% Kantoorruimten 5.351.000 242.800 746.100 + 13,9% Winkelruimten 2.141.900 66.400 43.500 + 2,0% 6

Ontwikkeling 2013-2023. Voor de periode 2013 tot 2023 staan diverse projecten gepland waarvan de belangrijkste zijn: Bedrijfsruimten - Uitgifte kavels bedrijventerrein Nesselande - Revitalisering bedrijventerrein Hordijk - Uitgifte kavels bedrijventerreinen Gadering en Oudeland - Ontwikkeling omgeving terminal Rotterdam The Hague Airport - Afronding herstructurering Spaansepolder en Noord West - Aanvang herontwikkeling Merwe- Vierhavens gebied - (Her)ontwikkeling Eem- Waalhavengebied (door het Havenbedrijf Rotterdam) - Ontwikkeling rond de Rijnhaven (o.a. Fenixloodsen) - Uitgifte kavels bedrijventerrein Kulkweg in Hoek van Holland. Kantoorruimten - Rotterdam Central District (Weena Boulevard en Weenapoint fase 2) - Ontwikkeling omgeving terminal Rotterdam The Hague Airport - Afronding project Nieuwe Maas (Van Oord) - Afronding stedelijke knoop Prins Alexander - Havengerelateerde kantoren in het Waalhaven gebied - Herontwikkeling EUR Campus en hotel / kantoor Brainpark (T3) - Opstart ontwikkeling Merwe- Vierhavens gebied Winkelruimten - Versterking winkelaanbod Binnenstad met Forum Rotterdam en Postkantoor - Herontwikkeling winkelaanbod Alexandrium Verwachting onder- / overaanbod in 2023 In alle sectoren geldt dat de behoefte aan nieuwbouw afneemt. Zonder veranderingen in voorraad, marktvraag en planaanbod is het beeld per sector: Bedrijfsruimten: 0,0% Door de naar beneden bijgestelde uitgifte van bedrijventerreinen in het stedelijk gebied is de plancapaciteit de komende jaren lager dan de planpotentie op basis van de (historische) marktvraag. Het bestaande overaanbod verdwijnt daardoor. Kantoorruimten: + 12,9% Het aanbod zal, ondanks de doorgevoerde reductie van het aantal nieuwbouw plannen, de komende tijd op een hoog niveau blijven. Winkelruimten: +1,1% De plancapaciteit is verder gereduceerd en daardoor lager dan wat op basis van de planpotentie kan worden verwacht. Dit leidt de komende jaren na een aanvankelijke groei tot een afname van het overaanbod aan winkelruimte tot vrijwel het evenwichtsaanbod. Prognose ontwikkeling overaanbod per vastgoedsector in m2 bvo en als percentage van de voorraad Rotterdam (m2 bvo) Overaanbod in 2013 Plancapaciteit 2013-2023 Planpotentie 2013-2023 Overaanbod in 2023 Overaanbod t.o.v. voorraad Bedrijfsruimten 82.800 302.200 382.200 2.700 0,0% Kantoorruimten 746.100 347.000 400.900 692.200 +12,9% Winkelruimten 43.500 95.500 115.700 23.100 +1,1% 7

BEDRIJFSRUIMTE Stand van zaken medio 2013 Rotterdam heeft bijna 5,5 miljoen m2 bvo bedrijfsruimte, exclusief de kadegerelateerde natte bedrijventerreinen in het havengebied. Meer dan 70% van deze voorraad bevindt zich op bedrijventerreinen in de stad en in het havengebied, tegenover slechts 14% in de woongebieden. Dit geeft aan dat de functiescheiding wonen - werken voor bedrijfsruimten duidelijk aanwezig is. Bij nadere beschouwing blijkt dat het beschikbare aanbod aan bedrijfsruimte in Rotterdam grotendeels bestaat uit kleinschalig aanbod op bedrijventerreinen (in plaats van woon- en stedelijk gebied). De marktvraag naar bedrijfsruimte is het hoogst in het havengebied waar vooral grootschalige opslagruimte verhuurd wordt. Opslagruimte wordt meestal gehuurd en is vaker in een transactie betrokken dan vastgoed in eigendom. Overaanbod van bedrijfsruimten per type werklocatie op 1 mei 2013 in m2 bvo Bedrijfsruimten 2013 Voorraad Evenwicht van vraag-aanbod Overaanbod Overaanbod t.o.v. voorraad bij: Havengebieden 2.124.800 187.500-12.200-0,6% Bedrijventerreinen 1.830.200 137.600 106.800 +5,8% Woongebieden 766.100 31.500 4.300 +0,6% Buitengebieden 421.100 19.900-15.300-3,6% Overige gebieden 333.800 17.900-900 -0,3% Rotterdam totaal 5.475.900 394.300 82.800 +1,5% Het gewenste evenwichtsaanbod in Rotterdam bedraagt 394.000 m2 bvo op 1 mei 2013. Op de bedrijventerreinen is overaanbod ontstaan door een te groot aanbod aan kleinschalige ruimten en structurele leegstand van een aantal verouderde grootschalige panden. Deze kwalitatieve mismatch wordt duidelijk in de analyse van de bedrijfsruimtemarkt per deelgemeente (zie verder). Het onderaanbod in de (agrarische) buitengebieden valt te verklaren uit de ondersteunende functie van bedrijfspanden aan de agrarische hoofdfunctie in dit type werklocatie. Daarnaast zijn er bedrijven die oorspronkelijk in het buitengebied waren gevestigd, maar zich verplaatsen naar bedrijventerreinen omdat uitbreiding en/of hervestiging in het buitengebied niet langer wordt toegestaan. 8

Verwachte ontwikkeling tot 2023 De plancapaciteit voor de komende tien jaar is in omvang terug gebracht naar circa 300.000 m2 bvo. Dit betreft vooral nog uit te geven kavels op bedrijventerreinen. Het gaat daar vaak om kleinere kavels en grond die vrijkomt door herstructurering. De te verwachten marktvraag (planpotentie) bedraagt 380.000 m2 bvo, dus ruim boven de plancapaciteit. Dit geldt vooral voor de havengebieden. De grootste marktvraag wordt in het havengebied verwacht voor distributieruimte. Door de groei van de haven is hier ook op langere termijn een uitbreidingsvraag. In opdracht van het Deltri-platform, een samenwerking van overheden, bedrijven en koepelorganisaties in het Deltagebied Zuid Holland Zuid, West Brabant en Zeeland, is in een eerste analyse van vraag en aanbod geconstateerd dat het huidige planologische aanbod aan droge bedrijventerreinen in deze regio voldoende is om aan de te verwachten marktvraag tot 2030 te kunnen voldoen. In de overige gebieden wordt de nieuwbouw behoefte voornamelijk bepaald door vervanging van incourant aanbod. Prognose overaanbod van bedrijfsruimten in 2023 per type werklocatie in m2 bvo Bedrijfsruimten (m2 bvo) Overaanbod in 2013 Plancapaciteit 2013-2023 Planpotentie 2013-2023 Overaanbod in 2023 Overaanbod t.o.v. voorraad Havengebieden -12.200 107.600 181.700-86.200-4,1% Bedrijventerreinen 106.800 128.100 133.400 +101600 +5,6% Woongebieden 4.300 21.900 30.600-4.400-0,6% Buitengebieden -15.300 0 19.300-34.600-8,2% Overige gebieden -900 44.600 17.300 +26.400 +7,9% Rotterdam totaal 82.800 302.200 382.300 2.700 0,0% Het aanbod aan bedrijfsruimte komt in 2023 marginaal boven het gewenste evenwichtsniveau te liggen. Per werklocatie type en per deelgebied zijn echter aanzienlijke verschillen (zie ook verder bij de analyse per deelgemeenten). Het havengebied kampt met een tekort en dat kan wellicht deels door bedrijventerreinen aan de zuidzijde (zoals Gadering - Hoogvliet en Charloisse Poort) en grootschalige bedrijventerreinen aan de noordzijde worden opgevangen. Het overaanbod op de bedrijventerreinen aan de randen van de stad zoals Schiebroek, Hordijk, Stadshavens, Spaanse Polder en Noord West heeft te maken met verouderde panden en een overaanbod aan bedrijfsverzamelgebouwen. In deze laatste categorie dreigt verdringing: niet alleen kleine bedrijven uit de wijk maar ook reeds in bedrijfsverzamelgebouw gevestigde bedrijven worden hiervoor geworven. Het wordt door de schaarste aan bedrijfsterrein voor nieuwbouw moeilijk voor extensieve en zeker als deze ook nog milieubelastend is (milieucategorie 4) bedrijvigheid om ruimte te vinden in Rotterdam. De nieuwe bedrijventerreinen in Zestienhoven en Nesselande bieden hierbij geen soulaas; zij zullen vooral een locale marktvraag en marktniches (zoals de luchthaven) kunnen bedienen. 9

KANTOORRUIMTE Stand van zaken medio 2013 Rotterdam heeft ruim 5,3 miljoen m2 bvo kantoorruimte. Hiervan ligt circa 1/3 in de stedelijke openbaar vervoersknooppunten. Het overig aanbod ligt voornamelijk in woongebieden, havengebieden, kantoorgebieden en op bedrijventerreinen (zie tabel). De op basis van 10 jaar gemeten gemiddelde marktopname in Rotterdam bedraagt 124.000 m2 bvo. Het betreft hier alleen de opname voor kantoorgebruik. Daarboven worden ook kantoorruimten verkocht of verhuurd voor ander functioneel gebruik. In 2012 werd net als in het voorgaande jaar ruim 40.000 m2 kantoor getransformeerd naar hotels, ruimte voor onderwijs en medische voorzieningen. De opname voor kantoorgebruik bleef in 2012 licht onder het langjarig gemiddelde, ondanks het grote aantal transacties in het Rotterdam Central District. Overaanbod van kantoren per type werklocatie op 1 mei 2013 in m2 bvo Kantoorruimten 2013 Voorraad Evenwicht van vraag-aanbod Overaanbod Overaanbod t.o.v. voorraad bij: Stedelijke knooppunten 1.736.700 93.800 258.300 +14,9% Woongebieden 945.600 49.000 217.500 +23,0% Havengebieden 895.000 29.000 9.500 +1,1% Kantoorgebieden 675.300 25.900 119.600 +17,7% Bedrijventerreinen 635.800 26.200 100.200 +15,8% Overige gebieden 462.400 18.800 40.900 +8,8% Rotterdam totaal 5.351.000 242.800 746.100 +13,9% Het beschikbare aanbod aan kantoorruimte bedraagt bijna 990.000 m2 bvo. Voorraad en aanbod zijn inclusief kantoren die in aanbouw zijn genomen, maar nog niet opgeleverd zijn en (deels) nu aangeboden worden. Na aftrek van het evenwichtsaanbod resteert een overaanbod van 746.000 m2 bvo. (+ 13,9%). Het overaanbod bevindt zich in het bijzonder in de woongebieden van de binnenstad en op kantoorlocaties langs de snelweg. Kwantitatief is het aanbod op de knooppunten het hoogst, maar hier tegenover staat dat de opname hier ook het hoogst is. Voor de binnenstad geldt daarnaast dat transformatie mogelijkheden, en dus onttrekkingen van incourant vastgoed het grootst zijn. Een meer kwalitatieve beschouwing van het aanbod leidt ook tot nuancering van het overaanbod. Vraag uit het verleden is geen garantie voor vraag in de toekomst. Makelaars hebben meermalen gemeld dat de huidige vervangingsvraag voortkomt uit een wijziging van de voorkeuren voor locaties en panden. Locaties met een goede OV bereikbaarheid veroveren een groter aandeel in de marktvraag ten koste van de overige locaties, ook door het betere aanbod van voorzieningen. Dit betekent niet vanzelfsprekend dat al het bestaande aanbod in de binnenstad daardoor kansrijk is. Door de crisis en de trend van het Nieuwe Werken kiezen veel bedrijven voor meer flexibiliteit in de huisvesting (pand en huurcontract) en voor reductie van kosten. Volgens makelaar DTZ geldt voor de helft van het aanbod dat het kanshebbend is als de kwaliteit wordt aangepast aan de wensen van de klant; voor ruim een kwart van het aanbod is het perspectief minimaal en is leegstand structureel. 10

Verwachte ontwikkeling tot 2023 Voor de komende tien jaar staat bijna 350.000 m2 bvo aan nieuwbouw gepland. Bijna 60 procent hiervan bevindt zich op de stedelijke knooppunten Central District, Rotterdam The Hague Airport, Prins Alexander, Brainpark III en Kop van Zuid. De resterende nieuwbouwplannen betreffen voornamelijk kleinschaliger aanbod verspreid over de diverse typen werklocaties. Bij de nieuwbouw in overige gebieden gaat het om het Stadskantoor en de locaties van de Erasmus Universiteit (Campus Woudestein en Dijkzigt). De totale plancapaciteit ligt onder het niveau van de totale te verwachten nieuwbouwvraag. Hierdoor daalt het overaanbod tot + 12,9 %. Omdat de nieuwbouw vooral gerealiseerd wordt op knooppuntlocaties zal daar in eerste instantie het overaanbod toenemen. Bij verschuiving van de marktvraag naar de goed ontsloten OV knooppunten zal vervolgens het overaanbod vooral in de overige gebieden ontstaan. Hier zijn echter transformatiekansen, omdat er vraag naar woningen en voorzieningen is. Dit geldt met name voor de binnenstad. Prognose overaanbod van kantoren in 2023 per type werklocatie in m2 bvo Kantoorruimten (m2 bvo) Overaanbod in 2013 Plancapaciteit 2013-2023 Planpotentie 2013-2023 Overaanbod in 2023 Overaanbod t.o.v. voorraad Stedelijke knopen 258.300 208.700 154.900 312.100 +18,0% Woongebieden 217.500 6.700 81.000 143.200 +15,1% Havengebieden 9.500 52.700 47.900 14.300 +1,6% Kantoorgebieden 119.600 0 42.800 76.800 +11,4% Bedrijventerreinen 100.200 25.200 43.200 82.200 +12,9% Overige gebieden 40.900 53.700 31.100 63.500 +13,7% Rotterdam totaal 746.100 347.000 400.900 692.200 +12,9% Door geplande nieuwbouw en de te verwachten nieuwbouw behoefte zal in de komende tien jaar het overaanbod licht afnemen tot 692.000 m2 bvo. Hierbij is nog geen rekening gehouden met de effecten van de huidige inzet op reductie van incourant aanbod door transformatie of sloop. De concentratie van nieuwbouwkantoren op stedelijke knooppuntlocaties is conform de actuele marktvoorkeuren. Hierdoor zal de nieuwbouwbehoefte over de verschillende gebiedstypes verder wijzigen in het voordeel van de knooppunten en daar leiden tot een afname van het overaanbod. In Rotterdam wordt de plancapaciteit in de verschillende gebieden frequent beoordeeld op marktconformiteit en opgenomen in vast te stellen gebiedsprogramma s. Vanwege de risico s op toenemende leegstand hebben de gemeenten in de Stadsregio Rotterdam een gezamenlijk nieuwbouwprogramma opgesteld, dat jaarlijks wordt aangepast aan de marktontwikkeling. 11

WINKELRUIMTE Stand van zaken medio 2013 De voorraad winkelruimten is in het afgelopen jaar licht toegenomen tot ruim 2,1 miljoen m2 bvo De retail blijft onder druk staan van afnemende consumentenbestedingen en binding. Dit wordt ook duidelijk in het overaanbod van bestaande winkels dat in het afgelopen jaar toenam met 1,1 % (ruim 20.000 m2 bvo. Overaanbod van winkelruimte per type werklocatie op 1 mei 2013 in m2 bvo Winkelruimten in: Voorraad Evenwicht van vraag-aanbod bij: Overaanbod Overaanbod t.o.v. voorraad Winkelgebieden 1.059.500 35.000 4.200 +0,4% Woongebieden 573.300 16.400 8.000 +1,4% Stedelijke knooppunten 317.600 10.500 17.000 +5,4% Bedrijventerreinen 105.600 2.200 5.500 +5,2% Kantoorgebieden 22.900 800 10.200 +44,8% Overige gebieden 63.000 1.500-1.500-2,4% Rotterdam totaal 2.141.900 66.400 43.500 +2,0% Bijna de helft van de voorraad winkelruimte bevindt zich in de winkelgebieden. Dit zijn grote winkelgebieden in de binnenstad en Alexandrium, maar ook kleinere winkelstraten zoals de Burgemeester Baumannlaan in Overschie en Plein 1953 in Charlois. Het betreft hier winkelruimte inclusief opslag en de niet-los verhuurde kantoorruimte. Ook wordt perifere detailhandel, zoals bouwmarkten en autodealers, meegerekend. Dat verklaart de voorraad van 113.000 m2 bvo op bedrijventerreinen. Het evenwichtsaanbod -waarbij vraag en aanbod van winkelruimte optimaal op elkaar aansluitenbedraagt 66.400 m2 bvo, zodat op 1 mei 2013 per saldo sprake is van een overaanbod van 43.500 m2 bvo (+ 2,0%). In totaliteit is het overaanbod aan winkelruimte in Rotterdam nog beperkt tot 2 %. Trendwatchers verklaren de huidige situatie door te wijzen op de afnemende consumentenbestedingen en een toenemende invloed van internet winkelen. Op deze vraagtrends wordt door de retailsector ingespeeld met aanpassingen in het assortiment en de inrichting van winkels. Er is al eerder gesignaleerd in het koopstromen onderzoek Randstad 2011 dat de koopkrachtbinding in zowel de dagelijkse als de niet-dagelijkse sector is afgenomen. De kracht van de locatie (compleet, compact en comfortabel) wordt belangrijker. In dat perspectief is het beperkte overaanbod in winkelgebieden en het hoge overaanbod van winkels in kantoorgebieden te verklaren. Beleidsmatig ligt daarom in de onlangs vastgestelde stedelijke detailhandelsnota de focus op de binnenstad en toekomstbestendige winkelgebieden. 12

Verwachte ontwikkeling tot 2023 Voor de komende tien jaar staat minder dan 100.000 m2 bvo aan nieuwbouw gepland. Bijna tweederde hiervan staat gepland in de winkelgebieden. De grootste projecten betreffen de Binnenstad (Forum, Postkantoor) en de herontwikkeling (met uitbreiding) voor Alexandrium. Prognose overaanbod van winkelruimte in 2023 per type werklocatie in m2 bvo Winkelruimten (m2 bvo) Overaanbod in 2013 Plancapaciteit 2013-2023 Planpotentie 2013-2023 Overaanbod in 2023 Overaanbod t.o.v. voorraad Winkelgebieden 4.200 61.000 61.100 4.100 +0,4% Woongebieden 8.000 7.500 28.600-13.100-2,3% Stedelijke knopen 17.000 18.000 18.300 16.800 +5,3% Bedrijventerreinen 5.500 0 3.900 1.600-1,6% Kantoorgebieden 10.200 0 1.500 8.800 +38,5% Overige gebieden -1.500 9.000 2.600 4.900 +7,8% Rotterdam totaal 43.500 95.500 115.900 23.100 +1,1% De totale plancapaciteit ligt onder het niveau van de totale te verwachten nieuwbouwvraag. Hierdoor halveert het overaanbod tot + 1,1 %. Als alle plannen tot 2023 zouden worden gerealiseerd, bedraagt het overaanbod over 10 jaar nog 23.000 m2 bvo (+ 1,1%), waarmee de winkelmarkt dichtbij het evenwichtsaanbod komt. Verwacht wordt dat een verschuiving van de marktvraag naar de winkelgebieden leit tot incourant vastgoed in de woongebieden en de bedrijventerreinen. Hier zijn echter transformatiekansen, omdat deze schaarse locaties te benutten zijn voor reguliere functies in deze gebieden. 13

3. Werklocaties in de deelgemeenten Om de geografische spreiding van het overaanbod te kunnen beoordelen is Rotterdam opgedeeld in het stedelijk gebied (de deelgemeenten) en het buitenstedelijk gebied (de grote bedrijfsgebieden). Hier wordt ingegaan op de ontwikkeling van het overaanbod in het stedelijk gebied. De deelgemeenten zijn hiertoe ingedeeld in 4 ruimtelijk en economisch samenhangende gebieden: deelgemeenten noord: Overschie, Hillegersberg-Schiebroek en Prins Alexander deelgemeenten midden: Delfshaven, Noord, Kralingen Crooswijk en de Binnenstad deelgemeenten zuid: Feijenoord, Charlois en IJsselmonde deelgemeenten west: Hoogvliet, Pernis, Rozenburg en Hoek van Holland Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimten: +1,8% De bedrijfsruimte in de deelgemeenten is vooral gericht op de kleinschaliger bedrijven in en aan de rand van de stad. De totale voorraad aan bedrijfsruimte in de deelgemeenten bedraagt 2,5 miljoen m2 bvo. De grote bedrijfsgebieden Spaanse Polder, Noordwest, Stadshavens en het Havengebied met in totaal 3,2 miljoen m2 bvo zijn hier buiten beschouwing gelaten. In de deelgemeenten is het totale aanbod toegenomen, maar bevindt zich nog altijd dicht bij het evenwichtaanbod. Er is een te krap aanbod aan bedrijfsruimte in de deelgemeenten west (- 0,2,%) en overaanbod in de deelgemeenten noord en zuid. Kantoorruimten: +16,4% De deelgemeenten bevatten in totaal 4,0 miljoen m2 bvo kantoorruimte. Het overaanbod aan kantoorruimte is toegenomen tot circa 680.000 m2 bvo. Dat heeft geleid tot structureel leegstand van kantoorruimte. Het overaanbod geldt voor alle deelgemeenten en is het grootst in de deelgemeenten noord (+18,5%). Winkelruimten: +1,9% De deelgemeenten hebben in totaal 2,0 miljoen m2 bvo winkelruimte. Het overaanbod aan winkelruimte is met 40.000 m2 bvo (+ 1,9%) nog dicht bij het evenwichtaanbod. Overaanbod is vooral te vinden in de deelgemeenten midden (+3,0%). Deelgemeenten Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2013 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Deelgemeenten noord +14.200 +2,8% +112.400 +18,5% +500 +0,1% Deelgemeenten midden +4.800 0,0% +449.100 +17,5% +30.600 +3,0% Deelgemeenten zuid +29.000 +3,9% +105.700 +13,2% +8.800 +1,7% Deelgemeenten west -1.400-0,2% +12.800 +7,6% -100-0,1% Totaal Deelgemeenten +46.600 +1,8% +680.100 +16,4% +39.800 +1,9% 14

Ontwikkeling 2013-2023 Voor de komende 10 jaar is de totale plancapaciteit aan bedrijfsruimte in totaal bijna 120.000 m2 bvo, vooral aan de noordrand van de stad. Dat is lager dan de te verwachten marktopname. Hierdoor neemt het overaanbod af. Bij de kantoorruimte is de totale plancapaciteit bijna 20 procent lager dan de planpotentie, zodat het overaanbod afneemt. Ook de totale plancapaciteit aan winkelruimte is met 95.000 m2 bvo ruim onder de planpotentie. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Plancapaciteit Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten Deelgemeenten noord 59.600 56.400 22.100 Deelgemeenten midden 1.400 190.100 47.300 Deelgemeenten zuid 25.400 28.300 19.600 Deelgemeenten west 32.800 0 6.000 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +119.200 +274.800 95.000 Overaanbod in 2013 +46.600 +680.100 +39.800 Planpotentie 2013 tot 2023-138.300-335.400-110.000 Overaanbod in 2023 +27.600 +619.500 +24.800 Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: dalend naar +1,1% Het overaanbod aan bedrijfsruimte daalt naar een niveau van minder dan 30.000 m2 bvo. Het beperkte overaanbod manifesteert zich vooral in de deelgemeenten noord, waar nog bedrijventerreinen in uitgifte zijn. Kantoorruimten: dalend naar +14,9% Het overaanbod aan kantoorruimte daalt de komende tien jaar, maar bevindt zich nog op hoog niveau. Hierbij is echter geen rekening gehouden met het uit de markt (laten) nemen van incourant vastgoed en acquisitie van gebruikers van buiten Rotterdam. Winkelruimten: dalend naar +1,2% Door de bijstelling van de plancapaciteit neemt het overaanbod af tot + 1,2 % Het overaanbod zit vooral in de deelgemeenten midden. Er is echter geen rekening gehouden met effecten van het huidige beleid dat is gericht op versterking van de binnenstad. Het toevoegen van nieuwe winkelformules en gelijktijdig transformeren van incourant aanbod kan het overaanbod aanzienlijk terugdringen. Deelgemeenten Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2023 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Deelgemeenten noord +37.200 +7,2% +111.200 +18,2% -800-0,2% Deelgemeenten midden -24.400-4,1% +432.600 +16,8% +20.800 +2,1% Deelgemeenten zuid +11.600 +1,6% +72.300 +9,0% +3.900 +0,8% Deelgemeenten west +3.100 +0,5% +3.500 +2,0% +900 +0,8% Totaal +27.600 +1,1% +619.500 +14,9% +24.800 +1,2% 15

OVERSCHIE Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimten: +10,5% Overschie heeft een divers aanbod aan bedrijfsruimte: agrarische bedrijvigheid aan de noordzijde, kleinschalig en lokaal verzorgend bij de Zestienhovense kade, grootschalige, functiegerelateerde,bedrijfsruimten op het stedelijk knooppunt RTHA / Hoog Zestienhoven en de bedrijfsruimten van de Roteb aan de zuidzijde bij het Kleinpolderplein. Het overaanbod aan bedrijfsruimte is het afgelopen jaar fors toegenomen in de woongebieden van Overschie en op het stedelijk knooppunt RTHA/Hoog Zestienhoven. Het overaanbod op de bedrijventerreinen is iets afgenomen, maar is nog altijd aanzienlijk. Kantoorruimten: +9,6% Overschie heeft met RTHA/HoogZestienhoven een formele kantoorlocatie. Het overige kantooraanbod is gesitueerd in kleinschalige ruimten in de deelgemeente. Het overaanbod aan kantoorruimte bevindt zich procentueel vooral in de woongebieden van Overschie. In Rotterdam The Hague Airport is het overaanbod absoluut het hoogst. De opname aan kantoorruimte is nog van een bescheiden omvang, maar kan gaan toenemen met de verdere ontwikkeling van het terminalgebied tot een bovenregionaal knooppunt met goede internationale verbindingen. Via het Randstadrail station Meijersplein is dit knooppunt gekoppeld aan de centra van Rotterdam en Den Haag. Winkelruimten: +0,8% Het wijkwinkelcentrum van Overschie bevindt zich aan de Burgemeester Baumannlaan. In 2010 is het winkelcentrum Hoge Schie opgeleverd. Hierdoor is de totale winkelvoorraad van Overschie toegenomen en ligt het totale aanbod nu dicht bij het evenwichtsniveau. Overschie Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2013 M2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Agrarische gebieden -1.500-3,9% 0 0,0% 0 0,0% Bedrijventerreinen +2.700 +24,2% +900 +14,8% -100-1,6% Stedelijk knooppunt +6.600 +17,3% +7.700 +8,6% -300-1,6% Winkelgebieden 0 0,0% 0 0,0% +1.000 +8,6% Woongebieden +4.800 +30,9% +1.700 +24,6% -300-1,6% Overige gebieden -300-2,0% +300 +10,7% 0 0,0% Totaal +12.300 +10,5% +10.500 +9,6% +400 +0,8% 16

Ontwikkeling 2013-2023 Het Masterplan Rotterdam The Hague Airport omvat zowel een intensivering van het vliegverkeer met de nadruk op zakelijk gebruik, als op de ontwikkeling van het omliggende gebied als Airport Business Park. De verbindingsweg die het gebied rond de terminal aansluit op het Randstad Rail station Meijersplein is opgeleverd. Aansluitend wordt de nieuwe woonwijk Park Zestienhoven gerealiseerd. Met de aanleg van de A13/A16 zal de overlast van de A13 en het Kleinpolderplein verminderen, terwijl de aansluiting van Overschie op het rijkswegennet verzekerd blijft. Het ontwikkelprogramma is ambitieus, de planpotentie is echter nog beperkt. Ten behoeve van de optimalisering van het winkelgebied wordt gestudeerd op de mogelijkheden om het winkelcentrum compacter te maken. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Overschie Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten Airport Business Park 16.800 21.200 0 Park Zestienhoven 25.700 0 0 Compact Centrum 0 0 2.000 Van Splunder Bedrijfshuisvesting 2.100 0 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +44.600 +21.200 +2.000 Overaanbod in 2013 +12.300 +10.500 +400 Planpotentie 2013 tot 2023-12.300-6.800-1.700 Overaanbod in 2023 +44.600 +24.900 +800 Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: +37,9% Het geplande aanbod aan bedrijfsruimte in het Airport Businesspark en Hoog Zestienhoven is groter dan de bestaande voorraad en daardoor ook dan de planpotentie. Bij het plan is aangegeven dat er verwacht wordt dat hier een extra (bovenlocale) marktvraag is te genereren, passend bij de ambitie van de ontwikkeling op deze locatie. Dat geldt niet alleen voor het Airport Business Park op het gebied van luchthavengeoriënteerde bedrijvigheid, maar ook voor het bedrijventerrein Hoog Zestienhoven dat inzet op reguliere bedrijvigheid. Kantoorruimten: +22,8% De plannen voor het stedelijk knooppunt RTHA zijn ambitieus. Aansluitend aan het nieuwe woongebied Park Zestienhoven wordt bij de terminal van het vliegveld het Airportplein ontwikkeld als internationaal georiënteerd knooppunt met goede aansluitingen op Rijkswegen en OV (Randstad Rail). Aansluitend op deze locatie wordt de verbindingsas vliegveld / Randstad Rail verder ontwikkeld met in de ambitie passende kantoren en bedrijven. Schiphol Real Estate werkt aan het opstellen van een bestemmingsplan. Winkelruimten: +1,4% In het bestaande woongebied is het aanbod aan winkelruimte op orde. Met de opening van het nieuwe winkelcentrum is het voorzieningenniveau weer op peil gebracht. Het toekomstperspectief van de winkelstrips en de toekomstmogelijkheden van een compact centrum worden nu in beeld gebracht. Overschie Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2023 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Agrarische gebieden -7.400-19,7% -100-6,0% 0 0,0% Bedrijventerreinen +1.900 +16,8% +600 +11,0% -200-4,3% Stedelijk knooppunt +44.800 +117,4% +23.000 +25,8% -700-4,3% Winkelgebieden 0 0,0% -100-6,0% +2.700 +22,1% Woongebieden +4.100 +26,1% +1.300 +17,9% -900-6,0% Overige gebieden +1.300 +8,2% +200 +6,9% -100-4,3% Totaal +44.600 +37,9% +24.900 +22,8% +800 +1,4% 17

HILLEGERSBERG SCHIEBROEK Onder- / overaanbod op in 2013 Bedrijfsruimten: +3,6% De deelgemeente heeft een gemengd bedrijventerrein in Schiebroek en een concentratie van bedrijven (en winkels) aan de Ceintuurbaan in Hillegersberg Zuid. De resterende bedrijfsruimte zit verspreid in de woongebieden. Het aanbod aan bedrijfsruimte is toegenomen. Het overaanbod bevindt zich op de bedrijventerreinen aan de zuidzijde van de Melanchtonweg ( Contramal ) en Schiebroek. Kantoorruimten: + 11,4% De deelgemeente Hillegersberg Schiebroek heeft opvallend weinig kantoorruimte. Het in vergelijking met andere deelgemeenten bescheiden aanbod aan kantoorruimte ligt mede door de kleine voorraad en de lage gemiddelde marktopname toch nog boven het evenwichtsniveau. Het overaanbod bevindt zich voornamelijk op het bedrijventerrein Schiebroek en is voor slechts een beperkte groep gebruikers interessant. Winkelruimten: +2,6% De deelgemeente heeft een aantal winkelgebieden, waarvan de dorpskern, de Peppelweg en de Kleiweg de belangrijkste zijn. Waar de Peppelweg en de Kleiweg vooral lokaal georiënteerd zijn, heeft de dorpskern een bovenlocale oriëntatie. Op de bedrijvenlocatie Ceintuurbaan is veel grootschalige detailhandel gevestigd. Het overaanbod aan winkelruimte is toegenomen. Veel overaanbod bevindt zich in het winkelgebied Kleiweg, maar ook aan de Peppelweg en in de Dorpskern is het aanbod te groot. Het winkelaanbod aan de Ceintuurbaan is versterkt met de verhuizing van Correct Electronics van de Bergweg naar de Ceintuurbaan. H.berg Schiebroek Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2013 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Agrarische gebieden -600-3,6% 0 0,0% 0 0,0% Bedrijventerreinen +6.400 +6,8% +3.300 +27,2% -100-1,6% Winkelgebieden -200-1,5% 0 0.0% +1.900 +2,6% Woongebieden +200 +0,6% +1.800 +5,7% +1.000 +4,9% Overige gebieden -200-3,6% +300 +40,7% 0 0,0% Totaal +5.700 +3,6% +5.400 +11,4% +2.700 +2,6% 18

Ontwikkeling 2013-2023 De activiteiten in Hillegersberg Schiebroek zijn voornamelijk gericht op kwaliteitsverbetering. Er is winkeluitbreiding gepland aan de Peppelweg. Het bedrijventerrein Schiebroek wordt opgeknapt. In verband met de veiligheidscontour van de luchthaven mogen daar geen kantoren worden gebouwd. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Hillegersberg Schiebroek Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten Peppelweg 0 0 2.700 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 0 0 +2.700 Overaanbod in 2013 +5.600 +5.400 +2.700 Planpotentie 2013 tot 2023-8.600-2.700-5.200 Overaanbod in 2023-2.900 +2.700 +200 Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: -1,9% Door herstructurering van het bedrijventerrein Schiebroek vindt kwaliteitsverbetering plaats van het bedrijventerrein. Door het ontbreken van direct aanbod binnen de deelgemeente loopt het overaanbod terug tot een onderaanbod. Vanwege meer dan voldoende aanbod in het aangrenzende Overschie is dit niet problematisch. Kantoorruimten: +5,8% Voor de deelgemeente is onlangs nieuwe kantoorruimte opgeleverd. Aan nieuwe kantoorruimte wordt de komende jaren vrijwel niets toegevoegd. Het overaanbod is qua hoeveelheid niet zo veel, maar blijft percentueel te hoog. Het overaanbod bevindt zich op het bedrijventerrein Schiebroek en aan de Melanchtonweg (Contramal) Winkelruimten: +0,2% Nieuwbouwplannen met winkelruimte zijn in ontwikkeling voor de Peppelweg (2.700 m2 bvo). De ontwikkeling van de Passage in de dorpskern is inmiddels in heroverweging genomen. Daardoor is het toegevoegde volume conform de te verwachten marktopname. H.berg Schiebroek Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2023 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Agrarische gebieden -1.200-7,1% 0 0,0% 0 0,0% Bedrijventerreinen +100 +0,1% +2.300 +19,2% -300-4,3% Winkelgebieden -600-5,0% -100-4,4% +400 +0,6% Woongebieden -900-3,2% +300 +0,8% +200 +0,8% Overige gebieden -300-7,1% +200 +36,9% -100-4,3% Totaal -2.900-1,9% +2.700 +5,8% +200 +0,2% 19

PRINS ALEXANDER Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimten: -1,6% De belangrijkste bedrijventerreinen van Prins Alexander bevinden zich langs de Hoofdweg. Het nieuwe bedrijventerrein Nesselande langs de A20 is in ontwikkeling genomen. Aanvullend zijn er enkele kleinere bedrijventerreinen in Zevenkamp, Ommoord en Prinsenland. Het aanbod aan bedrijfsruimte ligt onder het evenwichtsniveau. De gemiddelde opname is echter ook laag. Kantoorruimten: +21,3% De belangrijkste kantorenlocaties in de deelgemeente zijn de stedelijke knooppuntlocaties Prins Alexander en Brainpark. Het overaanbod aan kantoorruimte is in 2012 verder toegenomen tot + 21,3%, en is vooral het gevolg van het overaanbod op de stedelijke knooppunten Alexander en Brainpark III. Het overaanbod in de woongebieden is ten opzichte van 2012 constant gebleven. Vooral de woonwijk Het Lage Land heeft veel overaanbod langs de Hoofdweg. Winkelruimten: -1,0% Het winkelcentrum Alexandrium bedient een bovenlokale markt. De ontsluiting en het parkeren (op zaterdagen) is een knelpunt. Externe veiligheidsregels beperken de ontwikkelingsmogelijkheden van dit gebied. Het aanbod aan winkelruimte ligt 1,0% onder het evenwichtsniveau en is zowel in het knooppunt als de woon- en winkelgebieden aanwezig. Prins Alexander Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2013 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Bedrijventerreinen -2.000-1,3% +1.600 +8,8% -300-13,4% Stedelijke knooppunten -400-3,6% +73.800 +22,7% -700-0,4% Kantoorgebieden 0 0,0% +1.000 +6,0% 0 0,0% Winkelgebieden 0 0,0% +1.700 +24,9% -1.200-1,7% Woongebieden -1.300-2,0% +18.500 +22,8% -400-1,2% Overige gebieden -200-3,6% -100-2,3% 0 0,0% Totaal -3.800-1,6% +96.500 +21,3% -2.600-1,0% 20

Ontwikkeling 2013-2023 De opgave van Prins Alexander verandert. Waar het tot nu toe ging om ontwikkeling van het gebied, staat voortaan het beheer centraal. De ontwikkeling van Nesselande en het knooppunt Alexandrium worden afgerond. Op Brainpark III zijn nog enkele kavels vrij. In het overige deelgemeente gebied is de aandacht gericht op kwaliteitsverbetering. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Prins Alexander Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten Bedrijventerrein Nesselande 15.000 7.200 0 Alexandrium I / II / III 0 15.000 15.000 Brainpark deelplan T3 0 13.000 0 Winkelcentrum Lageland Esm.plein 0 0 1.200 Ambachtsplein Zevenkamp 0 0 1.200 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +15.000 +35.200 +17.400 Overaanbod in 2013-3.800 +96.500-2.600 Planpotentie 2013 tot 2023-15.700-148.000-16.600 Overaanbod in 2023-4.500 +83.500-1.800 Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimten: - 1,9% De plancapaciteit in de deelgemeente ligt onder de te verwachten planpotentie. Het huidige tekort, blijft gehandhaafd en ontstaat in de woongebieden. Op de bedrijventerreinen is de huidige fasering conform de verwachte marktvraagontwikkeling. Kantoorruimten: +18,4% Het geplande ontwikkelvolume aan kantoorruimte is minder dan de geprognosticeerde planpotentie. De overcapaciteit neemt daardoor af tot 83.500 m2 bvo (+ 18,4%). Het overaanbod zit vooral op de stedelijke knooppunten Alexander en Brainpark III. Winkelruimten: -0,7% Voor het winkelcentrum Alexandrium I (dus niet de Megastores en Woonmall) wordt een renovatie gepland. In de woonwijk het Lage Land is een beperkte nieuwbouw ten behoeve van kwaliteitsbehoud en een lokale vraag naar huisvesting. Deze ingrepen zijn in overeenstemming met de te verwachten marktbehoefte en voorzien in een kwalitatieve behoefte. Prins Alexander Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2023 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Bedrijventerreinen +1.400 +0,9% +6.500 +36,1% -1.000-36,8% Stedelijke knooppunten -700-7,1% +65.800 +20,2% +4.900 +3,0% Kantoorgebieden 0 0,0% -700-4,0% 0 0,0% Winkelgebieden -600-6,5% +1.100 +16,2% -3.900-5,6% Woongebieden -4.300-6,4% +11.100 +13,6% -1.800-5,8% Overige gebieden -300-7,1% -300-6,0% -100-4,3% Totaal -4.500-1,9% +83.500 +18,4% -1.800-0,7% 21

DELFSHAVEN Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: -2,1% De bedrijfsruimte in de deelgemeente is beperkt en verspreid over de woongebieden. Het beschikbare aanbod aan bedrijfsruimte is toegenomen, maar blijft onder het evenwichtsniveau. In de meeste gebiedstypen is er sprake van een tekort. Bedrijven hebben echter wel alternatieven: in de omgeving van de deelgemeente zijn de bedrijventerreinen Spaanse Polder, Kleinpolder en het Merwe- Vierhavensgebied te vinden Kantoorruimte: +15,6% Ook de voorraad aan kantoorruimte is beperkt en verspreid over de verschillende gebieden. Het overaanbod aan kantoorruimte is in 2012 verder toegenomen tot 32.200 m2 bvo (+ 15,6%). Vooral in de woongebieden is er sprake van overaanbod, terwijl de marktopname er gering is. Winkelruimte: -0,2% De winkelruimte van de deelgemeente bevindt zich hoofdzakelijk in twee winkellinten die vanuit de binnenstad westwaarts lopen. Het aanbod aan winkelruimte is afgenomen en bevindt zich nu iets onder het frictieaanbod. Delfshaven Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2013 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Bedrijventerreinen -300-3,6% +300 +2,3% 0 0,0% Winkelgebieden +200 +1,9% +1.300 +27,4% -1.600-1,7% Woongebieden -1.900-1,5% +24.700 +16,7% +1.500 +2,3% Overige gebieden -1.400-7,6% +6.000 +13,9% -300-10,5% Totaal -3.400-2,1% +32.300 +15,6% -300-0,2% 22

Ontwikkeling 2013-2023 Na de realisatie van het Lloydkwartier en de Horvathweg zijn er in de deelgemeente Delfshaven geen grote ontwikkellocaties meer. De aandacht gaat dan ook steeds meer naar het versterken van de leefkwaliteit in de deelgemeente. Nieuwe ontwikkelingen in Delfshaven zijn dan ook beperkt en betreffen voornamelijk kleinschalige initiatieven. Daarnaast wordt ingezet op goede (ruimtelijkeconomische) verbindingen naar de binnenstad en de grote bedrijventerreinen. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Delfshaven Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten Lloydpier (v.d. Looy) 1.400 0 0 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 +1.400 0 0 Overaanbod in 2013-3.400 +32.300-300 Planpotentie 2013 tot 2023-6.800-14.000-6.900 Overaanbod in 2023-8.900 +18300-7.200 Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -5,3% Voor de Horvathweg lopen initiatieven, die voorzien in combinaties van bedrijfsruimte, feestzalen en detailhandel. Vanwege de nabijheid van grote bedrijventerreinen met veel aanbod lijkt de marktvraag naar bedrijfsruimte beperkt, ondanks het oplopende onderaanbod. Kantoorruimte: +8,8% In Delfshaven zijn geen kantoorprojecten gepland. Desondanks is het overaanbod opgelopen tot 18.300 m2 bvo (+ 8,8%) en bevindt zich vooral in de woongebieden en vooral in Spangen. Winkelruimte: -4,4% Het berekende onderaanbod wordt veroorzaakt door een te verwachten vervangingsvraag van de bestaande winkels aan de winkellinten. De opname aan nieuwe winkelruimte is echter laag, zodat er rekening mee moet worden gehouden dat het berekende onderaanbod niet zal ontstaan. De aandacht dient de komende jaren gericht te zijn op aanpak van incourante winkelruimte. Delfshaven Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2023 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Bedrijventerreinen -500-7,1% -200-1,4% 0 0,0% Winkelgebieden -200-1,6% +1.000 +21,3% -6.100-6,3% Woongebieden -5.400-4,1% +13.100 +8,9% -400-0,6% Overige gebieden -2.800-15,0% +4.400 +10,2% -700-28,8% Totaal -8.900-5,3% +18.300 +8,8% -7.200-4,4% 23

NOORD Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +9,2% De grootschalige bedrijvigheid in de deelgemeente Noord bevindt zich op het bedrijventerrein Kleinpolder aan de Abraham van Stolkweg. In de woongebieden is veel kleinschalige bedrijvigheid, waaronder veel starters. De kwaliteit van de bedrijvigheid in de woongebieden vertoont door gentrification een stijgende lijn. Desondanks is het aanbod sinds 2012 opgelopen naar +9,2% Dit overaanbod is ontstaan op het bedrijventerrein Kleinpolder. Kantoorruimte: +38,5% Aan de zuidzijde grenst de deelgemeente direct aan de binnenstad. In de Agniesebuurt bevinden zich veel kantoorgebouwen aan de Heer Bokelweg en de Schiekade die als uitlopers van de Binnenstad fungeren. Het overaanbod aan kantoorruimte in de deelgemeente bevindt zich voornamelijk in de Agniesebuurt en is opgelopen tot 53.200 m2 bvo (+ 38,5%). Winkelruimte: +2,3% De winkelruimte is gesitueerd in de winkelgebieden en in kleine concentraties in woongebieden. Het overaanbod zit voornamelijk in de Bergselaan/Schieweg en de Noorderboulevard/Zwaanshals en is opgelopen tot 4.100 m2 bvo (2,3%). Het bedrijventerrein Kleinpolder bevat een mix van perifere detailhandel en bedrijven. Dit gebied verkleurt langzamerhand naar meer perifere, grootschalige detailhandel. Noord Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2013 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Bedrijventerreinen +12.100 +33,6% +8.800 +68,2% -200-2,9% Winkelgebieden -100-0,5% +1.100 +17,5% +2.900 +3,3% Woongebieden -800-1,3% +42.400 +44,1% +1.500 +1,9% Overige gebieden -300-3,6% +900 +2,7% -100-1,6% Totaal +11.000 +9,2% +53.200 +38,5% +4.100 +2,3%. 24

Ontwikkeling 2013-2023 De activiteiten in de deelgemeente Noord zijn vooral gericht op kwaliteitsverbetering en niet op grootschalige nieuwbouwprojecten. In de periode 2013 2023 is een uitwerking van winkelruimte op de Noorderboulevard en in de Hofbogen voorzien. Prognose ontwikkeling overaanbod in m2 bvo Noord Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten Noorderboulevard 0 0 1.200 Hofbogen 0 0 2.000 Totale plancapaciteit 2013 tot 2023 0 0 +3.200 Overaanbod in 2013 +11.000 +53.200 +4.100 Planpotentie 2013 tot 2023-8.900-13.000-8.200 Overaanbod in 2023 +2.100 +40.200-900 Verwachting onder- / overaanbod in 2023 Bedrijfsruimte: -1,8% Er zijn geen concrete plannen voor uitbreiding van de bedrijfsruimte. Het hergebruik van het Hofplein spoorviaduct ( Hofbogen ) met kleinschalige commerciële ruimten kan een positieve impuls voor de omliggende woongebieden zijn. Kantoorruimte: +29,1% Het overaanbod aan de Heer Bokelweg en Schiekade blijft naar verwachting groot. Vanwege het structurele karakter van de leegstand kan transformatie, zoals bedoeld in het actieprogramma kantorenleegstand, een te onderzoeken optie zijn. Winkelruimte: -0,5% De geplande winkelruimte ligt onder de te verwachten planpotentie. Het overaanbod neemt daarmee af tot iets onder het evenwichtsniveau. Noord Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2023 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Bedrijventerreinen +6.900 +19,2% +8.500 +647,1% -600-7,9% Winkelgebieden -400-4,0% +400 +5,8% -500-0,6% Woongebieden -3.900-6,0% +32.700 +34,0% -1.600-2,1% Overige gebieden -500-7,1% -1.400-4,0% +1.900 +58,2% Totaal +2.100-1,8% +40.200 +29,1% -900-0,5% 25

KRALINGEN CROOSWIJK Onder- / overaanbod in 2013 Bedrijfsruimte: +2,2% Circa de helft van de bedrijfsruimte in de deelgemeente Kralingen Crooswijk bevindt zich op de bedrijventerreinen Veilingterrein en Autostrada; de andere helft zit verspreid in de woonwijken. Het aanbod is in 2012 toegenomen en is opgenomen tot 2.900 m2 bvo (2,2%). Vooral het aanbod aan bedrijfsruimte in de woongebieden is het afgelopen half jaar sterk gegroeid. Kantoorruimte: 14,8% De kantoorruimte zit voor een belangrijk deel geconcentreerd op de Kralingse Zoom, maar zit ook veel verspreid in de woonwijken, met name in de wijk Struisenburg. Het overaanbod van kantoorruimte is sinds 2012 met ca. 17.000 m2 bvo afgenomen tot ruim 57.000 m2 bvo (14,8%). Dit is vooral in de woongebieden gereduceerd. Een fors deel van de kantoorvoorraad heeft te kampen met structurele leegstand. Winkelruimte: +1,2% Ook het winkelaanbod is verspreid aanwezig met enkele concentraties bij de Lusthofstraat, de Vlietlaan en de Crooswijkseweg. Het winkelaanbod aan de Jonker Fransstraat / Goudsesingel sluit aan op de winkels van de binnenstad. Het overaanbod aan winkelruimte in de woongebieden is sterk afgenomen, zodat het winkelaanbod in de deelgemeente zich rondom de 1% marge van het evenwichtsaanbod bevindt. Kralingen Crooswijk Bedrijfsruimten Kantoorruimten Winkelruimten 2013 m2 bvo perc. m2 bvo perc. m2 bvo perc. Bedrijventerreinen +500 +0,9% -3.100-4,7% -100-1,6% Stedelijk knooppunt -200-3,6% +28.100 +22,6% 0 0,0% Winkelgebieden -100-3,6% 0 0,0% +1.200 +2,2% Woongebieden +2.800 +4,7% +33.500 +18,1% +500 +0,7% Overige gebieden -100-3,6% -1.200-19,1% 0 0,0% Totaal +2.900 +2,2% +57.300 +14,8% +1.500 +1,2% 26