Ontwerponderzoek Paper 4: Uitvoering Naam auteur: Eveline Schaaf Vakgebied: Wiskunde Titel: Differentiëren om vwo niveau te behouden Onderwerp Een tweefasen vwo klas met havisten Opleiding Interfacultaire Lerarenopleiding, Universiteit van Amsterdam Doelgroep 4 e jaars vwo van het tweefasen vwo Sleuteltermen tweefasen-vwo, havo en vwo, Bibliografische referentie Schaaf, E. (2014). Differentiëren om vwo niveau te behouden. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Studentnummer 10628223 Begeleiders Mariska Min, Lidy Wesker Beoordelaars Lidy Wesker, Rijkje Dekker Datum 5 januari 2015
1. Samenvatting ontwerpplan Op de Openschoolgemeenschap Bijlmer (OSB) te Amsterdam Zuidoost is besloten om met dit schooljaar het tweefasen vwo te starten: een leerroute naar het vwo-examen met onderweg een havo-diploma. In de les van vwo 4 wiskunde A/C zijn de prestaties van de leerlingen in de klas laag. De lichting vwo leerlingen vanuit het vorige jaar 3 de klas zijn zwak in wiskunde en van de 15 leerlingen in de klas zijn er 6 twee-fasen kandidaten in de groep: kans havisten die niet gewend zijn aan vwo lesniveau. Zowel de vwo als de havo kans leerlingen hebben extra aandacht nodig bij de uitleg van de leerstof. Als resultaat is de tempo van de lessen traag en de lesstof moet veel herhaald worden. Goed presterende leerlingen worden niet uitgedaagd terwijl minder goed presterende leerlingen worstelen met de lesstof. Het niveau van de klas dient verhoogd te worden. Dit heeft geleid tot de volgende ontwerphypothese: Als ik het probleem van lage prestaties van de leerlingen en trage tempo in de les in vwo 4 wiskunde A/C aanpak door activerende didactiek toe te passen door een hele taak eerst aan te bieden zullen de prestaties en motivatie van alle leerlingen verbeteren. Het resultaat zal zijn dat de leerlingen beter de leerstof begrijpen en betere toets resultaten behalen. Mijn aanpak bevat de volgende ontwerpregels: Ø de lessenserie zal uitgevoerd worden in de vwo 4 wiskunde A/C klas met zowel vwo als twee-fasen kandidaten; Ø de lessenserie zal uitgevoerd worden in 4 lessen, wanneer het hoofdstuk over exponentiële functies wordt behandeld; Ø de lessen bevatten een activerende didactiek in de vorm van een hele taak ; Ø leerlingen maken (of proberen) de hele taak eerst zelf; Ø leerlingen kunnen voor een hint vragen wanneer zij moeite hebben met de hele taak ; Ø leerlingen leggen hun aanpak of uitwerking uit aan elkaar; Ø daarna wordt dit klassikaal besproken: de essentie van de opdracht met een korte uitleg van de docent. Het resultaat van de lessen zal geëvalueerd worden door middel van een Learner Report om inzicht te krijgen op de attitudes van de leerlingen. Na de lessenserie zal ik een open vorm vragenlijst uitdelen onder de leerlingen. Hierin kunnen zij vertellen wat ze hebben geleerd en ontdekt tijdens de lessen, wat ze daarvan vonden en hoe ze het hebben ervaren. Deze gegevens zal ik ook vergelijken met de eerder afgenomen enquête. Daarnaast zal ik de toets 2
resultaten van dit hoofdstuk vergelijken met de eerder gemaakte toetsen van dit schooljaar, om te zien of er een verbetering is bereikt. 2. Beschrijving uitvoering van de lessenserie De lessenserie voor het hoofdstuk exponentiële functies is in grote lijnen uitgevoerd volgens de lesplannen (zie bijlage en paper 2). Aan het einde van de les vóór de lessenserie heb ik een korte uitleg gegeven over de aanpak van de hele taak eerst, zelfstandig onderzoek doen van de betreffende lesstof om de opdracht de taak van de les succesvol te voltooien. Wanneer de leerlingen moeite ervaren kunnen zij bij mij een hint ophalen met de consequentie van een extra huiswerk opdracht. Bij iedere les, na zelfstandig werken werden de leerlingen verdeeld in groepjes van drie. De groepjes werden willekeurig bepaald door elk leerling, bij iedere les opnieuw, een kleur kaartje vanuit een zakje, met inhoud van 3 kaartjes van 5 verschillende kleuren, te trekken. De nieuwe aanpak van meer zelfstandig onderzoeken en werken zonder van te voren uitgebreid klassikaal uitleg was even wennen voor alle leerlingen. Enkele aanpassingen of gewijzigde verloop van een lessen zijn hieronder weergegeven. Les 1: voorkennis activeren - Ik had een beknopte planning op het bord geschreven zodat leerlingen wisten wat te verwachten. Maar omdat het in het rood was geschreven was het niet goed te zien achter in het lokaal. - Na summiere uitleg, alleen de taak voordragen, wat mijn bedoeling was, en het uitdelen van de lesmateriaal wisten leerlingen niet goed hoe ze moesten beginnen. Ik heb ze aangemoedigd om hun eigen kennis en boek te gebruiken. Ik probeerde duidelijk te maken dat het de bedoeling was dat zij eerst zelfstandig aantekeningen moesten maken voordat ze de volgende werkfase, in groepjes werken, in gingen. Ik heb ook aangeboden om hints te geven. - De leerlingen kwamen snel naar mij toe, maar niet om een hint te halen, want niemand wilde extra huiswerk. Zij wilden vooral bevestiging van mij krijgen over hun aantekeningen en werk tot zover. Bij de eerste leerling gaf ik dat te snel, dus herhaalde ik dat dit de functie was van de volgende werkfase in groepjes. Na een korte periode zelfstandig werken konden de leerlingen in overleg met hun groepen om elkaars werk te vergelijken en controleren. - Enkele groepjes heb ik aangemoedigd om met elkaar in gesprek te gaan. - Heb jij de zelfde eigenschappen van een exponentiële functie als zij? Vind jij dat hij de juiste kenmerken benoemt? 3
- Terwijl zij in hun groepje bleven en de kaarten afmaakten hebben leerlingen klassikaal enkele eigenschappen benoemd die op de kaarten voorkwamen. - Ondanks, naar mijn gevoel, de trage start hebben de leerlingen kwartetkaarten gemaakt en zelfs meerdere ronden kwartet gespeeld in hun groepjes van drie. Snel ontdekten zij dat het niet zo spannend is om met maar drie kwartet setjes te spelen dus werd er in elke groep snel een vierde of vijfde set kwartet gemaakt. Het was ook de opdracht om per leerling twee setjes te maken, maar vanwege de aarzelende start waren leerlingen vooral met de uitgedeelde functie aan het werken. De tweede set was voor een functie die zij zelf opstelden. - Ik heb aan het einde van de les elk leerling een envelop gegeven waarin zij hun gemaakte kaarten in konden opbergen. Deze enveloppen heb ik ingenomen en na de les bekeken, en voorbereid in een powerpoint presentatie voor de volgende les zodat de leerlingen elkaars werk konden zien en dat klassikaal bespreken. - Ik was vergeten de twee huiswerk opdracht te geven aan het einde van de les en er waren geen extra huiswerk opdrachten uit te delen. Les 2: pakkende start - Voor dat we met de taak van les 2 zijn begonnen hebben wij klassikaal de kwartetten van de vorige les besproken aan de hand van beelden van de kaarten die ik had genomen. Zo kon alle leerlingen elkaars werk zien en niet die alleen van de leerlingen in hun groepje. - Ik heb de leerlingen schattingen van het aantal vouwen op het bord geschreven. Dit zodat nadat zij zelfstandig en daarna in groepjes tot een oplossing zijn gekomen hun antwoorden met de schattingen kunnen vergelijken. - Een leerling ging in eerste instantie empirisch te werk en vouwde haar papier een aantal keer en heeft dit opgemeten met haar liniaal. - Ik bood de eerste hint gratis aan, zonder consequentie van een extra huiswerk opdracht, maar alsnog kwam niemand voor een hint vragen. Ik heb mijn hints gebruikt in de laatste klassikale bespreking van de les. - Alle vijf groepen leken allemaal goed te functioneren, goed met elkaar in overleg en met elkaar te werken. - Tijdens de laatste werkfase, klassikaal de taak bespreken (met gebruik van mijn hints), hadden bijna alle groepjes een oplossing. Een groep had een onjuiste oplossing en een groep had geen opstelling van de functie voor een oplossing. - Aan het einde van deze les heb ik twee huiswerk opdrachten van de vorige les opgegeven (die toen niet was gegeven) en twee opdrachten voor deze les. 4
Les 3: stencil opdracht - Voor dat we met de taak van les 3 zijn begonnen hebben wij klassikaal het gegeven huiswerk besproken. - Vervolgens heb ik stap voor stap herhaald, aan de hand van mijn hints, de oplossing van de taak van de vorige les. Enkele leerlingen, vanuit de groepen die tot geen of verkeerde oplossing uitkwamen, hadden dit verzocht. - Zowel het huiswerk bespreken als de herhaling van de vorige les nam meer tijd in dan er voor stond in de planning. Ook waren er in twee groepjes discussies onderling de groepsleden wat de juiste aanpak van de taak was en wie van de leden dat had. Dit bracht de vraag of er wel maar één aanpak tot een oplossing was. Zodoende kwam les 3 in tijdsnood en hebben de groepjes maar opgave A, een van de twee kunnen maken en hebben wij dat als klas niet klassikaal kunnen bespreken. - De leerlingen hebben alle stencils met hun werk er op ingeleverd zodat ik dat kon nakijken en voorbereiden voor een klassikaal bespreking in de volgende les. - Les 3 is over twee lessen verspreid, les 3A en les 3B. - Les 3B verliep vlotter. Wij hebben opgave 3A klassikaal besproken, aan de hand van mijn hints die alweer niet omgevraagd werden. En opgave B wordt eerst zelfstandig gemaakt en vervolgens overlegd in groepjes en daarna klassikaal besproken. Twee reguliere huiswerk opdrachten zijn meegegeven zonder extra huiswerk. Les 4: stencil opdracht - De leerlingen weten zo langzamerhand wat er van ze worden verwacht. Na dat zij een kleurschijfje uit de zak hebben gekozen beginnen zij meteen met zelfstandig werken aan de stencil met les 4, opdrachten A en B. - Het overleg tussen groepsleden gaat nu ook wat rustiger. Leerlingen accepteren de voorwaarde om in een groep te mogen overleggen dat zij met aantekeningen, aanzet of oplossing van de taak naar de groep moeten komen. Groepsleden controleren dit nauwkeurig. Ik vertel dat als een groepslid niet ver is gekomen en alsnog geen gratis hint bij mij wil halen dat hij/zij dan wel gerichte vragen moet stellen aan zijn groepsleden. - Er is nu voldoende tijd om de opdrachten in de groepjes af te maken en klassikaal, aan de hand van mijn hints de oplossingen te bespreken. - Twee reguliere huiswerk opdrachten zijn meegegeven als huiswerk. 3. Beschrijving uitvoering van het onderzoek De lessenserie is afgesloten met een eindtoets van het hoofdstuk. De resultaten van deze toets wordt vergeleken met de slechte resultaten van de eerder gemaakte toets van 5
hoofdstuk 1, waarin, naast diverse functies, ook exponentiële functies worden behandeld, om te zien of er een verbetering is bereikt. De eindtoets van deze lessenserie is door alle 15 leerlingen gemaakt. Geen enkele leerling is afwezig tijdens de afname van deze toets of de eerdere toets van hoofdstuk 1. De learner report wordt gemaakt op basis van vijf semi-open enquête vragen en één open vraag die verwoord wordt in leerzinnen. Ook de learner report is door alle 15 leerlingen ingevuld na de lessenserie, wanneer de eindtoets wordt geretourneerd en besproken. De leerlingen waren bij het begin van dit onderzoek nieuwsgierig en enthousiast over het onderzoek, vooral omdat zij ook graag, uit nood, hun resultaten willen verbeteren. Uit de resultaten van de 15 leerlingen blijkt een ruim verbeterd resultaat van het cijfer bij de eindtoets hoofdstuk 3 voor de meeste leerlingen en als klas in zijn geheel. In de uitkomsten van het learner report over hun ervaringen en leergedrag is er sprake van maar geringe verbetering. Hetzelfde aantal leerlingen ervaren de lessen alsnog moeilijk of saai. Meerdere leerlingen vonden de lessen van de lessenserie makkelijk in vergelijking tot de vorige respons. Het samenwerkend leren waren de leerlingen al mee bekend, wegens de opzet van hun school, maar zij waren sceptisch over het maken van maar enkele opdrachten vanuit onbekende bronnen en vertrouwden niet op de al verworven kennis die zij hadden of het eigen vermogen om zelfstandig te onderzoeken. 6
Literatuurlijst Van Dijk, B., Hoeven, P. van der, Reijenga, R., Schaberg, G., Sinkeldam, R. & Stolwijk, R. (2007). Moderne wiskunde, vwo A/C deel 1. 9 e editie. Groningen: Noordhoff. Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2013). Effectief leren. Basisboek. Groningen/ Houten: Wolters- Noordhoff. Kwaliteitskaart. (2012) Een praktisch basismodel voor het verhogen van de prestatie en motivatie van alle leerlingen. Gebaseerd op onderzoek van Fred Janssen (2012) Goed vakonderwijs maken en geven. Universiteit Leiden. Den Haag: School aan Zet. Math 4 all. (n.d.) Vwo bovenbouw, vwo A, Exponentiële functies. Gevonden op 2 oktober 2014, op http://www.math4all.nl/website/view.php?page=overzichten/vwo-456-a Marzano, R., & Miedema, W. (2013). Leren in Vijf Dimensies. Moderne didactiek in het voortgezet onderwijs. Assen: Koninklijke van Gorcum. Van Steun, A., & Kop, P. (2012) Wiskundige Denkactiviteiten. In P. Drijvers, A. van Streun & B. Zwaneveld (Eds.), Handboek wiskundedidactiek. (p. 339-368). Utrecht: Epsilon. 7
Bijlage 1: De lesplannen MDA format 30 oktober 2014 lesplan wiskunde 4 e jaar vwo lokaal: B 104 Les 1- voorkennis activeren klas: 4 vwo wis A/C aantal lln: 15 lesonderwerp: herkennen van exponentiële functies: formules met exponentiële groei beginsituatie: voorkennis exponentiele formules vanuit 3 de jaars wiskunde en eerder gemaakte hoofdstuk 1: functies en de rekenmachine (plotten op GR, asymptoten, domein en bereik). leskern: kenmerken van een exponentiële functie herkennen en benoemen. leerdoelen*: -1.) leerlingen kunnen herhalen grafiek van een exponentiële functie plotten en schetsen; -2.) leerlingen kunnen eigenschappen van een exponentiële functie benoemen, zoals: grafiek, bereik en domein, asymptoot, coördinaten van de grafiek (kennis vanuit H1), stijgend of dalend (kennis van 3 de jaar) docentdoelen: voorkennis activeren; leerlingen aan elkaar vertellen en verklaren kenmerken van exponentiele functies boek: Moderne Wiskunde, 9e editie, vwo wis.a/c - deel 1, hoofdstuk 3, paragraaf voorkennis, blz. 74-75. media, spullen, hulp: lesboek, 15x A4 karton met 9 speelkaarten en 15x verschillende exponentiële functies (net zoveel als leerlingen), evt. scharen, whiteboard en stiften tijd lesfase leerdoel* wat ik doe en zeg wat zij doen (werkvorm) leeractiviteit 1-7m. beginkring (voor)kennis A4 gedeeld in 9 vakjes functie goed bekijken, samenvatten, activeren uitdelen, incl. voor elk stappenplanen bedenken; verkennen lln een eigen functie; voorkennis activeren. vertellen dat zij 2x een kwartet gaan maken: vier eigenschappen voor uitgedeelde functie en eigen bedachte functie, eerst zelfstandig werken. 7-20m. werkfase 1.), 2.) lln werken, mogen boek in stilte werken benomen, opzeggen gebruiken, afwachten onderzoek doen met tekenen/schetsen voor lln met moeite tips boek en GR, geven: gebruik H1/GR, kenmerken bedenken, of hintkaarten aanbieden. kaarten maken, (met consequentie hw.) evt. vragen stellen/ hint vragen. (individueel) 20-35m. werkfase 1.), 2.) aangeven werken lln aan elkaar vertellen aangeven/ verklaren in groepjes van 2/3. over gemaakte kwartetten, uitleggen (aan elkaar) elkaars werk controleren. aanpassen (groepjes v. 2/3) 35-45m. werkfase 1.), 2.) centraal bespreken, lln aan klas vertellen, verklaren, uitleggen enkele kwartetten kenmerken benoemen, bespreken. vragen beantwoorden. 45-60m werkfase/ oefenen huiswerk opgeven: opschrijven in agenda; oefenen, verkennen afsluiting opgaven vanuit boek. Kwartetspel spelen en/of keuze: rondje kwartet huiswerk opgaven maken. spelen of huiswerk beginnen. (indiv./ tafelgroepjes) 8
oktober 2014 lesplan wiskunde 4 e jaar vwo Les 2 pakkende start klas: 4 vwo wis A/C aantal: 15 lesonderwerp: exponentiële functies opstellen; groeipercentages en groeifactoren. beginsituatie: voorkennis exponentiele formules (kenmerken) geactiveerd in vorige les. leskern: een exponentiële functie opstellen en met het verschil tussen groei percentage en groeifactor omgaan. leerdoelen: -1.) leerlingen kunnen groei percentage, zowel toename als afname omzetten tot de groeifactor en toepassen in het functievoorschrift en er meerekenen; -2.) leerlingen kunnen een exponentiële functie opstellen, en de formule daarvoor benoemen; -3.) leerlingen kunnen toename en afname als een stijgende of dalende grafiek herkennen en benoemen. docentdoelen: leerling eerst zelf uitproberen, daarna met mede leerlingen overleggen en verklaren. boek: Moderne Wiskunde, 9e editie, vwo wis.a/c - deel 1, hoofdstuk 3, paragraaf 3-1, blz. 76-77. media, spullen, hulp: lesboek, 1 vel A4 papier voor elk leerling, evt. whiteboard en stiften, internet: internet: Youtube films: myth busters paper folding en Paperfolding World Record tijd lesfase leerdoel* wat ik doe en zeg wat zij doen (werkvorm) leeractiviteit 1-7m. beginkring (voor)kennis A4 papiertje laten zien; A4 bekijken, dikte papier verkennen, activeren lengte van langste lln overwegen, verband leggen benoemen, van de klas vragen; vouwen van papier met verbanden leggen vraag stellen: hoeveel groei, verband met keer papier vouwen om lengte lln maken. bovenuit lln te komen? lln schatting vragen; (valkuilen bedenken, zoals papier steeds doormidden vouwen van klein vel papier) vouwen, vragen verband; kunnen wij een formule hiervoor opstellen? 7-20m. werkfase 1.), 2.) afwachten: lln zelf- onderzoek doen met verkennen, standig laten werken, boek, eigenschappen benoemen, opstellen evt. hints geven=consequentie] bedenken, formule opstellen evt. vragen: hoeveel keer evt. vragen stellen/ hint ontvangen meer vouwen om bovenuit Eifel toren te komen (individueel) 20-32m. werkfase 1.), 2.) aangeven werken lln aan elkaar vertellen aangeven/ verklaren in groepjes van 2/3 over opstellen formule, uitleggen (aan elkaar) elkaars werk controleren. (groepjes v. 2/3) 32-45m. werkfase 1.),2.), 3.) centraal bespreken, lln aan klas vertellen, verklaren, uitleggen stappenplan voor kenmerken benoemen, formule opstellen vragen beantwoorden. (controle of iedereen opstelling heeft) 45-55m. 2 korte filmpjes laten zien 55-60m werkfase/ oefenen huiswerk opgeven: opschrijven in agenda oefenen, verkennen afsluiting 1.), 2.), 3.) opgaven vanuit boek opgaven maken, evt. als huiswerk (indiv./ tafelgroepjes) 9
november 2014 lesplan wiskunde 4 e jaar vwo Les 3 klas: 4 vwo wis A/C aantal lln: 15 lesonderwerp: berekenen met negatieve en gebroken exponenten. beginsituatie: voorkennis en nieuwe kennis opstellen en berekenen van exponentiele functies geactiveerd in vorige lessen. leskern: exponentiële functies berekenen met negatieve en gebroken exponenten. leerdoelen: -1.) leerlingen kunnen exponentiële functies met negatieve exponenten berekenen en begrijpen wat dit betekent; -2.) leerlingen kunnen exponentiële functies met gebroken exponenten berekenen en begrijpen wat dit betekent; docentdoelen: leerling eerst zelf uitproberen, daarna met mede leerlingen overleggen en verklaren. boek: Moderne Wiskunde, 9e editie, vwo wiskunde A/C - deel 1, hoofdstuk 3, paragraaf 3-2, blz. 78-79. media, spullen, hulp: lesboek, hele taak A4 stencil (2 opgaven) voor elk leerling, evt. whiteboard en stiften tijd lesfase leerdoel* wat ik doe en zeg wat zij doen (werkvorm) leeractiviteit 1-7m. beginkring (voor)kennis Herhalen kennis les 2; Vragen huiswerk behandelen. A4 stencil uitdelen. Doelen en kennis les 2 benoemen. Vragen huiswerk stellen. A4 bekijken, aanpak overwegen. verkennen, benoemen verbanden leggen 7-22m. werkfase 1.), 2.) afwachten: lln zelfstandig laten werken, opgave A maken, daarna opgave B. evt. hints geven (=consequentie hw). 22-37m werkfase 1.), 2.) aangeven werken in groepjes van 2/3 Overleg A. - opgave B maken als die niet af is. 37-50m werkfase 1.), 2.) centraal bespreken, stappenplan voor aanpak bespreken. 50-60m werkfase/ afsluiting oefenen 1.), 2.) huiswerk opgeven: (2)opgaven vanuit boek onderzoek doen met boek, berekening maken, formule opstellen evt. hint vragen. (individueel) lln aan elkaar vertellen over opstellen/toepassen, elkaars werk controleren. Opgave B eventueel samen maken. (groepjes v. 2/3) lln aan klas vertellen, aanpak verklaren, vragen beantwoorden. Stencil inleveren. opschrijven in agenda, opgaven maken, evt. als huiswerk (indiv./ tafelgroepjes) verkennen, benoemen, opstellen aangeven/ verklaren uitleggen (aan elkaar verklaren, uitleggen oefenen, verkennen 10
november 2014 lesplan wiskunde 4 e jaar vwo Les 4 klas: 4 vwo wis A/C aantal lln: 15 lesonderwerp: rekenen met groeifactoren beginsituatie: voorkennis en nieuwe kennis opstellen en berekenen van exponentiele functies geactiveerd in vorige lessen. leskern: rekenregels voor het rekenen met machten en de betekenis hiervan voor de berekening van een exponentieel groeiproces. leerdoelen: -1.) leerlingen kunnen rekenregels voor machten van groeifactoren toepassen; -2.) leerlingen kunnen bij een exponentieel groeiproces het groeipercentage voor een andere tijdseenheid berekenen. docentdoelen: leerling eerst zelf uitproberen, daarna met mede leerlingen overleggen en verklaren. boek: Moderne Wiskunde, 9e editie, vwo wis.a/c - deel 1, hoofdstuk 3, paragraaf 3-3, blz. 80-81. media, spullen, hulp: lesboek, hele taak stencil A4, evt. whiteboard en stiften tijd lesfase leerdoel* wat ik doe en zeg wat zij doen (werkvorm) leeractiviteit 1-7m. beginkring (voor)kennis Herhalen kennis les 3; Vragen huiswerk behandelen. A4 stencil uitdelen. Doelen en kennis les 3 benoemen. Vragen huiswerk stellen. A4 bekijken, aanpak overwegen. verkennen, benoemen verbanden leggen 7-22m. werkfase 1.), 2.) afwachten: lln zelfstandig laten werken, pgave A maken, daarna opgave B. evt. hints geven (=consequentie hw). 22-37m werkfase 1.), 2.) aangeven werken in groepjes van 2/3 Overleg A - opgave B maken als die niet af is. 37-50m werkfase 1.), 2.) centraal bespreken, stappenplan voor aanpak bespreken. 50-60m werkfase/ afsluiting oefenen 1.), 2.) huiswerk opgeven: opgaven vanuit boek onderzoek doen met boek, eigenschappen bedenken, berekeningen maken;evt. hints vragen. (individueel) lln aan elkaar vertellen over opstellen/toepassen, elkaars werk controleren. Opgave B eventueel samen maken. (groepjes v. 2/3) lln aan klas vertellen, aanpak verklaren, vragen beantwoorden. Stencil inleveren. opschrijven in agenda, opgaven maken, evt. als huiswerk. (indiv./ tafelgroepjes) verkennen, benoemen, opstellen aangeven/ verklaren uitleggen (aan elkaar verklaren, uitleggen oefenen, verkennen 11