De opkomst van de Verenigingseconomie Een sluipende revolutie voltrekt zich

De opkomst van de Verenigingseconomie Een sluipende revolutie voltrekt zich Een ware economische en maatschappelijke revolutie voltrekt zich onder onze neus, maar er zijn nog maar weinig mensen die zien wat er gaande is. Pas als we verschillende ontwikkelingen en trends samen nemen, wordt duidelijk dat wij aan het begin staan van een nieuw economisch systeem, niet bedacht door economen, maar geleidelijk aan het ontstaan door veranderend gedrag van burgers. Die nieuwe economie draait niet langer om consumenten en producenten, maar om mensen die zich verenigen in lokale verbanden en belangengroepen daarbuiten. De nieuwe economische werkelijkheid vormt zo n grote breuk met het verleden, dat die alle oude modellen op hun kop zet en met grote machtsverschuivingen gepaard zal gaan. 1. De consument staat onder druk Media en politiek hebben ons doordrongen van de ernst van de economische crisis. Het besteedbaar inkomen van de consument loopt steeds sterker terug en bestaande zekerheden nemen af. Dat de consument onder druk staat, blijkt onder meer uit: De waardevermindering van het huizenbezit, De onzekerheid over de pensioenopbouw, De hoge werkloosheid, De bezuinigingen op voorzieningen door de overheid, De toenemende ongelijkheid tussen jong en oud in termen van inkomen en kansen op de arbeidsmarkt. 1

De maatschappelijke onzekerheid wordt nog versterkt door de structurele lange termijn problemen waar onze samenleving voor staat: De oplopende zorgkosten. Het gebrek aan vertrouwen in banken. Toenemende ongerustheid over gegevensbescherming, zowel van personen als nutsbedrijven (DDoSaanvallen), maar ook door het gebruik van data door commerciële partijen als Facebook en dwang van overheden (denk aan de USA-wetgeving en het NSAafluisterschandaal). De afnemende kwaliteit van basisvaardigheden als taal, schrijven en rekenen, terwijl de kosten voor onderwijs zijn gestegen. Door de economische onzekerheid houden mensen de hand op de knip. Toch is het volgens kabinet Rutte II juist de consument die de economie middels bestedingen weer moet gaan aanjagen. 2. Oude systemen falen Bestaande instituties en de politiek proberen op alle mogelijke manieren vast te houden aan het oude en bekende; ook verwachten zij dat de economische groei zoals in het verleden zal terugkeren. Tot op heden blijven hun ingrepen echter zonder veel resultaat. De verbetering zal van elders moeten komen, weg van de oude systemen. Het oude systeem is vooral gericht op schuldgedreven consumptie als aanjager van groei. Nu echter ontwikkelt zich een andere vorm van omgaan met bezit, een andere kijk op consumeren en produceren, en een weg terug naar de eigen omgeving in plaats van een primair mondiale oriëntatie. We laten de consumptiegedreven economie geleidelijk aan achter ons en zijn op weg naar de verenigingseconomie. Deze omslag wordt versneld door het groeiende besef dat iedereen slachtoffer kan zijn van de huidige economische crisis. De oude verzorgingsstaat wordt uitgehold en bestaande zekerheden worden ondergraven. Er zijn geen garanties op behoud van werk, op behoud van pensioen, op een goed vangnet, of financiële stabiliteit. Een toenemend wantrouwen van de burger ten opzichte van bestuur, bedrijven en bestaande instituties is het gevolg. In plaats van passief af te wachten, organiseren mensen zich op kleine schaal en lokaal en nemen het heft in eigen hand. Op het eerste gezicht lijken dit allemaal gefragmenteerde en losstaande initiatieven te zijn - van voedselbank tot Sinterklaasbank - maar vanuit het juiste perspectief bezien valt een grootschalige mentaliteitsverandering waar te nemen. Deze blijft vaak onder de radar, omdat de initiatieven veelal te klein zijn om de krant te halen; de media vinden ze vaak niet interessant genoeg. Toch is het belangrijk om ons op deze kleinschaligheid te richten, want die zal toenemen en invloedrijk worden. Vertrouwde instellingen als vakbonden of kerken die voorheen nog zekerheid konden bieden, hebben die functie grotendeels verloren. Waar arbeid ons vroeger verenigde en vakbonden een algemeen belang vertegenwoordigden, zien we nu steeds meer individualisering van arbeid (meer ZZP ers). Vakbonden zijn als belangenbehartigers niet voorbereid op deze trend en grijpen terug naar oude reflexen, zoals het voorkomen van ontslagen. Hiermee dragen ze niet bij aan de noodzakelijke flexibilisering en modernisering van de arbeidsmarkt. Het houdt een systeem in stand waarvoor jongeren straks de rekening gepresenteerd krijgen en waarbij de organisatie van de arbeidsmarkt in het nadeel van jongeren blijft. 3. De mentaliteit verandert Bestaande instellingen en instituten, zoals een vakbond of gemeente, werken volgens een bepaalde vastgelegde structuur. Op verschillende terreinen hebben fusies en schaalvergroting plaatsgevonden om invloedrijkere machtsblokken te creëren. Zo zijn bijvoorbeeld allerlei kleinere vakbonden opgegaan in één grotere, overkoepelende vakbond. Ook is er vanuit kabinet Rutte II druk op gemeenten en provincies om te fuseren omwille van de vermeende voordelen van schaalvergroting. Bestaande structuren zijn echter lang niet altijd geschikt om de nieuwe ontwikkelingen die zich nu voordoen te kunnen 2

zien, begrijpen en begeleiden, ontwikkelingen die juist een schaalverkleining laten zien. In de verenigingseconomie zien we organisaties die plat blijven en uitermate flexibel zijn en zo snel kunnen inspelen op behoeften. Denk bijvoorbeeld aan inkoopcollectieven waar je al dan niet aan kunt deelnemen. Op basis van persoonlijke behoeften en voorkeuren kun je participeren in groepen, waar je in en uit kunt stappen wanneer je wilt. Deelname is geheel vrijwillig. Daarbij geldt wel dat wie ervoor kiest om deel te nemen, daarmee de spelregels en verplichtingen die met deelname gepaard gaan accepteert. Verenigingen vormen zich rond een idee of behoefte, niet rond een vaste identiteit. Dat betekent dat anderen niet worden uitgesloten. Mensen kiezen er bijvoorbeeld voor om deel te zijn van een collectief dat zelf zonne-energie opwekt en de extra capaciteit deelt. Dit dient een belang en niet een identiteit. Er is dus geen wij tegen zij. De verenigingseconomie verleent wel op een andere manier een identiteit, doordat je laat zien in welke groepen je participeert. De identiteit draait dan om dit dóé ik en niet meer om dit koop ik. Kenmerken van de verenigingseconomie De consumptiegedreven economie heeft zichzelf ondergraven en gaat aan haar eigen succes ten onder. Kenmerkend voor de verenigingseconomie is de volstrekt andere relatie tussen producent en consument, en de andere kijk op bezit, productie en betrokkenheid. Wat een verenigingseconomie inhoudt, kunnen we het best illustreren door elementen ervan tegenover de huidige gang van zaken te stellen: Oude economie Consumeren als doel op zich Bezit Passief consumeren Macht van multinationals Virtueel Exogaam Nieuwe economie Bewust consumeren Toegang Actief in productie en consumptie Macht van consument en collectief Reëel Endogaam Consumeren als doel op zich versus bewust consumeren. In de oude economie draait het om het bezitten van steeds meer goederen, ongeacht de mate van gebruik. Bepaalde producten die dit consumentisme bij uitstek belichamen, zoals SUVs, gelden zelfs als statussymbolen. De imagoeconomie zal plaats maken voor een economie waarin de inhoudelijke waarde van dingen bepalend is. Bewust consumeren betekent keuzes maken op grond van nut, noodzaak en/of milieuvriendelijkheid. De echte waarde, vooral de gebruikswaarde en duurzaamheid, van het product wordt doorslaggevend. Bewust consumeren betekent minder voedsel weggooien (weggeven van teveel gekocht voedsel, koken voor de buren, voedselbanken). Ook hergebruik staat hoog op de agenda: minder kopen betekent automatisch minder productie en minder transport. Bezit versus toegang. Er is een tendens gaande om op lokaal niveau gebruiksgoederen te delen. Dat geldt voor producten die we maar weinig gebruiken, zoals de boor en de tent, maar kan ook op dagelijks niveau door bijvoorbeeld voor elkaar te koken. Hier is enorme winst te behalen: door zoveel mogelijk te delen kan de consument in tijden van schaarste zijn besteedbaar inkomen op peil houden. Bankkredieten zijn duur en banken verlenen door hun eigen problemen weinig krediet. Het op schuld gebaseerde model komt langzaam ten einde. Passief consumeren versus actief in productie en consumptie. In het nieuwe model betekent betrokkenheid ook dat wij een actievere rol vervullen in het proces van 3

produceren en consumeren. De consument staat niet meer alleen tegenover grote producenten, maar laat zich horen via een collectief. Meer invloed op het product, zelf initiatieven nemen, van mede scheppen tot mede-eigenaar worden uit betrokkenheid. Macht van multinationals versus de macht van consument en collectief. Dankzij de mondige consument (die zelf initiatief neemt en invloed wil oefenen op producten), plus de kracht van gezamenlijk inkopen en organiseren, moeten bedrijven er rekening mee houden dat consumenten hen en hun kant-en-klare massaproducten plotseling links kunnen laten liggen. Georganiseerde individuen kunnen zo de macht van grote multinationals breken. Virtueel versus reëel. In het oude model wordt ICT vooral gebruikt als middel tot vermaak en om te beheersen en besturen. In de verenigingseconomie faciliteert ICT mensen om zelf tot handel en organisatie over te gaan, en is het een instrument dat helpt om reële behoeften te bevredigen. Verkoop vanuit huis, online groepen vormen, gezamenlijk actie voeren, vaardigheden en kennis opdoen via online onderwijs; ICT wordt een noodzakelijkheid. Exogaam versus endogaam. De afgelopen eeuw stond ontwikkeling gelijk aan expansie en was de blik op de wereld als geheel gericht. Dit heeft geresulteerd in een steeds groter wordende EU, maar ook in de verplaatsing van productie naar lage lonen landen. De endogame tendens daarentegen richt zich op de eigen omgeving, lokale productie en overzichtelijke contacten en communicatie. Streekproducten komen steeds meer in, evenals het bieden van onderlinge hulp, en spullen lenen en delen... Back to basics. 4. ICT speelt een cruciale rol De verenigingseconomie gaat terug op een oude Nederlandse traditie van decentrale organisatie, die vooral in de afgelopen decennia verloren leek te zijn gegaan, maar op dit moment door nieuwe technologie juist weer gefaciliteerd wordt. ICT voegt een werkelijk revolutionaire component toe zoals we die niet eerder in de geschiedenis hebben gezien. Het beeld dat ICT vooral individualiserend en onthechtend werkt, wordt ondergraven door de huidige tendens dat ICT een basis legt voor nieuwe vormen van gemeenschap. ICT geeft afzonderlijke individuen meer mogelijkheden en meer macht, en faciliteert manieren om contact te onderhouden en informatie uit te wisselen. Door de implementatie van nieuwe technologie vindt een groter deel van ons dagelijks leven online plaats. Hiermee creëren we data en informatie over goederen, diensten en locaties. Deze transparantie biedt consumenten de mogelijkheid om zich te organiseren tegenover de macht van producenten. In een tijd waarin zowel consumenten als overheden het financieel zwaar hebben, zijn de bedrijfswinsten nog steeds hoog. Consumenten kunnen een deel van die winsten naar zich toetrekken door zich goed te informeren over prijzen en kwaliteit, via aanbevelingen van anderen en door gezamenlijk in te kopen. Bij cow-pooling bijvoorbeeld kopen mensen online gezamenlijk biologisch vlees bij een lokale boer. Verder biedt ICT groepen de mogelijkheid om goederen onderling te delen. Er is veel verspilling doordat iedereen individueel producten koopt die vervolgens maar weinig gebruikt worden. Een boor of een tent zouden wij veel beter van iemand uit de buurt kunnen lenen of huren. De verenigingseconomie staat voor toegang tot producten, niet voor eigendom. Dit model is multi-toepasbaar, bijvoorbeeld op auto s: door te delen zouden we veel minder auto s nodig hebben. Daarmee kunnen we kosten omlaag brengen, files verminderen en ruimte besparen. Op talloze gebieden is het mogelijk om fors te besparen, ofwel via gezamenlijk eigendom, ofwel door te huren of te delen. ICT biedt de infrastructuur om dit soort lokale microtransacties te realiseren. 4

5. De overgang verloopt niet zonder slag of stoot Vooralsnog bestaat de verenigingseconomie naast de oude economie en domineert die laatste nog steeds ons wereldbeeld. Zolang dat het geval is en wij in de achteruitkijkspiegel blijven kijken, zal er geen verbetering komen. Sterker nog, de verenigingseconomie zal de oude economie alleen maar doen verslechteren. Zoals verbeteringen in de agrarische sector in de 19e eeuw leidden tot het verdwijnen van een groot deel van de werkgelegenheid in de landbouw en automatisering in de loop van de 20e eeuw veel banen in de industrie heeft vernietigd, zo zal de deeleconomie de consumptie - en daarmee de productie - en de werkgelegenheid doen afnemen. Doordat economische expansie niet langer centraal staat en door de teruglopende consumptie, zullen er minder goederen afgenomen worden, waardoor bedrijven en sectoren sterk zullen krimpen en zelfs kunnen verdwijnen. Voorbeelden van wat ons te wachten kan staan, zijn: Winkels zullen sluiten, vooral luxe woonwinkels zullen hun omzetten zien dalen, evenals badkamer- en keukenspecialisten. Dit werkt door richting toeleveringsbedrijven en kan zelfs een gevaar voor de branche als geheel opleveren. Een prijsdump voor producten die niet meer in trek zijn; in de overgangsperiode ontstaat zelfs de kans dat producten gratis worden weggegeven. De werkloosheid neemt toe, een probleem dat moeilijk oplosbaar is binnen het oude economisch paradigma. Op marketing gerichte bedrijven zullen minder belangrijk worden, de maakindustrie daarentegen wordt juist belangrijker. Een sterke terugloop aan reclameinkomsten voor media, met mogelijk het opheffen van zenders tot gevolg. Daar staat een sterkere positie van lokale zenders, deels werkend met vrijwilligers, tegenover. De consument voorbij In de verenigingseconomie zijn we het idee van de consument voorbij. Het gaat nu om keuzen die het individu economisch en maatschappelijk maakt. Binnen de verenigingseconomie kunnen we de volgende keuzes onderscheiden. Het individu wil invloed op producten Voorbeelden van nieuwe rollen waarin het individu invloed wil hebben op het product: Presumers: helpen met bètatesten (het product is in opzet al af) Prosumers: helpen om het product te ontwikkelen (bv. chipssmaken voor Lays) Custowners: willen vanuit betrokkenheid mede-eigenaar zijn Het individu wil financieel voordeel Collectief inkopen (via bv. United Consumers, de ANWB, het Zonnecollectief) Prijsvergelijking en koopjesjacht (veilingen, inruilprogramma s) Hergebruik van goederen die je bezit (doe-hetzelf, Etsy, Marktplaats) Het individu wil zichzelf verbeteren Actief gezondheid integreren in het dagelijks leven (Play & Connect, Fuelband) Educatie (gratis online cursussen) Financiën (tools voor ZZP ers als The Moneyer, Freemle.com); hulpmiddelen om financiële ongeletterdheid van de burger tegen te gaan en hem/haar budgettair te helpen Het individu wil goed doen, zowel de buurt als de wereld verbeteren Milieubewust (urban farming, de voedseltuin in Rotterdam, Urgenda), dierenwelzijn (Buitengewone varkens) Verbeter de buurt: rapporteren van misstanden en gebreken, voorstellen doen ter verbetering (Lucky Ant om winkels te helpen; OmgevingsAlert) Verbeter de wereld (Crowdfunding, Voedselbank, Kledinginzameling, enz.) 5

In plaats van te werken aan herstel, moeten we nu iets nieuws gaan bouwen. Dit is een politieke opgave die strijd impliceert. Echter, de politiek is vooralsnog teveel op herstel van het oude gericht en kan daardoor niet het voortouw in de verandering nemen. Zij kan wel faciliteren dat er ruimte voor iets nieuws ontstaat. Door bijvoorbeeld te investeren in de volledige verglazing van Nederland (de aanleg van een landelijk dekkend glasvezelnetwerk), kan zij ervoor zorgen dat wij sneller leren hoe ICT het dagelijks leven op innovatieve wijze kan verbeteren. Hiervoor moeten we wel eerst een streep trekken onder het oude model. Concreet betekent dit dat wij afmoeten van de hoge schuld in de huizenmarkt, het blok aan het been van de consument. Tegenover de hypotheekschuld staat dat Nederland veel pensioengelden heeft. Deze asset zouden wij kunnen gebruiken om een streep te zetten door onze schulden en om nieuwe bronnen van groei te ontwikkelen. De grote pensioenfondsen investeren echter amper in Nederland en verzaken daarmee hun zorgplicht op dit vlak. Een pensioenfonds dient niet alleen real-time rendement te halen, maar ook te zorgen voor de omgeving en de toekomst van haar klanten. Om van kleinschalige initiatieven tot een grote beweging te komen, zouden de pensioenfondsen aan de Vereniging Nederland moeten meewerken. 5.1 Nieuwe initiatieven ontstaan Als de oude structuren niet meer functioneren, zien we opnieuw een beweging van onderaf ontstaan. Werklozen en ZZP ers kunnen in leegstaande winkelpanden, tegen een betaalbare huur, een eigen bedrijfje beginnen. Originele ideeën en initiatieven krijgen de ruimte, evenals bijzondere eetgelegenheden en ambachtelijkheid (zelf vervaardigde of geteelde producten; het ambacht keert terug). De winkelstraat verandert ingrijpend doordat de dominante winkelketens het straatbeeld niet meer bepalen. Steden krijgen een eigen gezicht, wat ook het toerisme ten goede komt. Werken vanuit huis schept nieuwe vormen van werkgelegenheid, die weinig investeringen vragen. Er ontstaan allerlei hulpinitiatieven met lokale betalingsmiddelen (van lokale munt tot tijdbanken), maar ook ondernemers die elkaar bijstaan in geval van ziekte doordat er een beroep op een broodfonds (een gezamenlijk verzekering) kan worden gedaan. Ook de spelers uit de huidige economie gaan op de verschuivingen inspelen en worden zo onderdeel van de verenigingseconomie. Zij zien bijvoorbeeld dat reclame niet langer het gewenste effect sorteert en bouwen in plaats daarvan aan netwerken en communities. Zo gaat omroep HUMAN via crowd-sourcing werken en kan ieder lid zijn eigen ideeën inbrengen. En bij voetbalclub VVV krijgen de voetballers lagere salarissen, waardoor er meer betrokkenheid ontstaat en de toegangskaartjes goedkoper konden worden. Nieuwe economische vormen binnen de verenigingseconomie Transparantie-economie Door ICT is veel informatie beschikbaar die gebruikt kan worden om vragen te beantwoorden als: Wat is de beste deal? Prijsvergelijking en productinformatie door reviews en aanbevelingen. Waar komt het voedsel vandaan? Intentie-economie De consument geeft steeds meer aan wat hij wil: Hij zet zelf collectieven op. Hij neemt zelf allerlei initiatieven. Recommerce-economie Het gaat niet meer om een eenmalige verkoop van een producent aan een consument. Economisch handelen wordt multidimensionaal: Bezit staat niet langer centraal, maar toegang. Delen van auto s, gereedschap etc. Bezit rouleert: marktplaats, tweedehands, ruilhandel, etc. Terugkoop van goederen door bedrijven, met korting op een nieuwe aankoop. Bij koop al rekening houden met toekomstige verkoop. Zo min mogelijk wegwerpproducten: cradle-tocradle. MVO / Sociaal ondernemerschap: doen met goed doen combineren en met milieubewustzijn. 6

5.2 Nieuwe structuren creëren We zullen structuren moeten creëren waarin de Nederlandse traditie van het verenigen van onderop tot op het hoogste niveau wordt doorgevoerd. Het is belangrijk dat overheid, bedrijfsleven, pensioenfondsen, onderwijsinstellingen en andere belangengroepen met elkaar aan tafel komen. Gezamenlijk dienen we voor de lange termijn te investeren in dat waar we goed in zijn. Wij hebben al krachtige lokale clusters: landbouw en voeding in Wageningen, biotechnologie in Leiden, hightech en design in Eindhoven en gaming en apps in Amsterdam. Door juist hierin te investeren, doen we een stap richting de toekomst en ontwikkelen we de bouwstenen voor groei in plaats van krampachtig terug te willen naar een gebroken model. Op basis van nieuwe technologie kunnen wij een nieuw soort economie creëren: de verenigingseconomie, en zou Nederland zich met recht weer gidsland kunnen noemen. Deze presentatie omvat geen investeringsadvies en betreft geen aanbod of voorstel tot het aangaan van enige transactie aangaande een financieel instrument, waaronder een deelnemingsrecht in enig (toekomstig) fonds beheerd door het gelieerde Dasym Investment Strategies B.V., en mag niet als zodanig worden beschouwd. De Verenigingseconomie is een initiatief van Dasym Research B.V. Feedback? Mail naar info@verenigingseconomie.nl www.verenigingseconomie.nl 7