Verbintenissen uit de wet en Schadevergoeding

Prof. mr. J. Spier Prof. mr. T. Hartlief Prof. mr. G.E. van Maanen Prof. mr. R.D. Vriesendorp Verbintenissen uit de wet en Schadevergoeding Vierde druk a Wolters Kluwer business Deventer - 2006

INHOUDSOPGAVE Afkortingen / XXI Initialen van de vermelde NJ-annotatoren / XXIII Verkort aangehaalde literatuur / XXV 1 ALGEMENE INLEIDING / 1 1.1 Introductie /1 1. Opbouw van dit studieboek /1 1.2 De verbintenis uit de wet /1 2. Algemene uitgangspunten /1 3. Verschillende verbintenissen uit de wet / 2 1.3 Verhouding tot andere rechtsgebieden en situering / 3 4. Samenloop met andere sancties binnen het vermogensrecht / 3 5. Verhouding tot het strafrecht / 4 6. Plaats van de 'verbintenissen uit de wet' in het wettelijk systeem / 4 1.4 Enkele algemene thema's / 5 7. Verschillende grondslagen / 5 8. Over schuld, fout en risico / 5 9. Doel en functie van het aansprakelijkheidsrecht / 7 10. Verzekering en aansprakelij kheid /10 10a. Nieuwe risico's /12 11. Overgangsrecht /14 12. Rechtsvergelijking en informatie over andere rechtsstelsels /16 2 AANSPRAKELIJKHEID VOOR EIGEN GEDRAG OP GROND VAN ART. 6:162 /18 2.1 Inleiding/ 18 13. Overzicht van de stof/18 14. Het wettelijk systeem /19 15. De onrechtmatige gedraging /19 VII

16. De toerekening / 20 17. Aansprakelijkheid van rechtspersonen / 21 18. De onrechtmatigheid van de gedraging en de betekenis van de rechtvaardigingsgrond / 23 19. De relativiteit van de normschending / 24 20. Onderlinge verhouding van de onrechtmatigheidscriteria / 25 21. Strijd met de wet en inbreuk vroeger als enige criteria / 25 22. De verruiming door Lindenbaum-Cohen / 26 2.2 Strijd met een wettelijke plicht / 27 23. Hoofdregel / 27 24. Specifieke voorschriften / 28 25. De rol van wettelijke strafbepalingen / 28 26. Sterkere bewijspositie / 29 27. Bijkomende voordelen van het zich kunnen beroepen op de schending van een wettelijke norm / 30 28. Soms speelt de overtreding van een wettelijke bepaling een minder prominente rol / 30 29. Overtreding van een wettelijk voorschrift ook door de eiser zelf/ 31 30. Zijdelingse betekenis van wettelijke voorschriften / 32 31. Afrondende opmerkingen over de schending van een wettelijke plicht /32 2.3 De rechtsinbreuk / 33 32. De inbreuk op een (subjectief) recht / 33 33. Fundamentele belang van subjectieve rechten / 34 34. Welke subjectieve rechten? / 35 35. Problemen met de toepassing van het criterium inbreuk op een recht /36 36. Beperking tot directe, rechtstreekse en opzettelijke inbreuk / 37 37. Toetsing vooraf aan andere criteria / 39 38. Bevat de inbreuk zelf een gedragsnorm? / 40 39. Extra toetsing aan ongeschreven normen / 41 40. Voordeel van het zich kunnen beroepen op de schending van een subjectief recht / 41 41. Het belang van de inbreuk / 42 2.4 Strijd met hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt / 42 2.4.1 Algemeen / 42 42. Wat is 'hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt'? / 42 43. Zorgvuldigheidsnormen en relativiteit / 44 VIII

44. Bewijslast: 'res ipsa loquitur' / 44 45. Vuistregels en gezichtspunten: algemene en bijzondere regels / 44 46. Verschillende situaties / 45 2.4.2 Gevaarzetting /47 47. Kelderluik-factoren voor gevaarzettende situaties / 47 48. Sport en spel: contextgebonden gedragsnormen / 49 49. Sportsituaties en spelregels / 50 50. Bijzondere zorgplicht voor terreinbeheerders / 52 51. Zorginrichtingen en gevaarzetting / 54 52. Een ongelukkige samenloop van omstandigheden / 55 53. Zuiver nalaten; bewustheid van gevaar / 56 2.4.3 Zorgvuldigheidsnormen buiten gevaarzettingssituaties / 57 54. Andere situaties dan gevaarzettende / 57 55. Hinder/58 56. Hinder tussen verafgelegen gebruikers / 61 57. Beroepsaansprakelijkheid / 61 58. Andere gevallen van onzorgvuldig gedrag / 64 2.5 Relativiteit / 67 59. Het relatieve karakter van de onrechtmatigheid / 67 60. Dubbele functie van art. 6:163 / 68 61. Relativiteit bij de verschillende onrechtmatigheidscategorieën / 69 62. Wie wordt beschermd bij de inbreuk op een subjectief recht? / 70 63. Strijd met wettelijke normen/71 64. Wat is de beschermingsomvang van ongeschreven zorgvuldigheidsnormen? / 73 65. De betekenis van het relativiteitsvereiste / 75 2.6 Afsluitende opmerkingen over de beantwoording van de onrechtmatigheidsvraag / 76 66. Van algemeen naar bijzonder; van abstract naar concreet / 76 2.7 De toerekening van onrechtmatig gedrag aan de dader / 77 67. De persoon van de dader; toerekening / 77 68. Wat betekent 'schuld'? / 78 69. Schuld en toerekening en de vraag naar persoonlijke verwijtbaarheid /78 70. Het ontbreken van schuld / 79 71. Dubbelzinnige betekenis van 'schuld' in de rechtspraak en in lid 3 van art. 6:162/80 72. Toerekenen opgrond van de in het verkeer geldende opvattingen / 81 IX

73. De verschillende toerekeningsgronden: 'schuld' en 'krachtens verkeersopvattingen' / 82 74. Het ontbreken van toerekening is uitzonderlijk; bewijslast / 83 75. Aansprakelijkheid ondanks geestelijke en lichamelijke tekortkomingen / 84 76. Regres op de toezichthouder / 84 77. Kinderen / 85 2.8 Enkele bijzondere bepalingen uit afd. 6.3.1 / 85 78. Groepsaansprakelijkheid / 85 79. Rectificatie / 86 80. Afwijzing verbodsactie / 87 3 R1SICO-AANSPRAKELIJKHEID (AFD. 6.3.2) / 88 3.1 Inleiding / 88 81. Inleiding/88 A. AANSPRAKELIJKHEID VOOR PERSONEN / 88 3.2 Algemene opmerkingen / 88 82. De persoon voor wie aansprakelijkheid bestaat moet zelf onrechtmatig hebben gehandeld / 88 83. Cumulatieve aansprakelijkheid / 89 3.3 Aansprakelijkheid voor kinderen / 89 3.3.1 Kinderen tot veertien jaar / 89 84. Inleiding / 89 85. Een als een doen te beschouwen gedraging, welke aan het kind zou kunnen worden toegerekend, als zijn leeftijd daaraan niet in de weg zou staan / 90 3.3.2 86. 3.4 87. 88. 89. 90. 91. 92. Kinderen van veertien en vijftien jaar j 91 Maatstaf voor de aansprakelijkheid / 91 Aansprakelijkheid van de werkgever / 92 Inleiding en ratio / 92 Zeggenschap vereist / 93 Uitlening / 93 Kansvergroting / 94 Een natuurlijk persoon als werkgever / 95 Onderlinge verhouding werkgever/werknemer / 95

3.5 Aansprakelijkheid voor niet-ondergeschikten / 96 93. Aansprakelijkheid voor niet-ondergeschikten / 96 3.6 Aansprakelijkheid voor vertegenwoordigers / 98 94. Aansprakelijkheid voor vertegenwoordigers / 98 B. AANSPRAKELIJKHEID VOOR ZAKEN EN STOFFEN / 99 95. Inleiding / 99 3.7 Aansprakelijkheid voor gebrekkige zaken /100 96. Inleiding/100 3.7.1 Lid]/101 97. Roerende zaak/101 98. Gebrek vereist/101 99. Bijzonder gevaar /102 100. Bekendheid/102 101. Schade aan personen of zaken /103 102. Tenzij... /104 103. Aansprakelijke persoon /105 3.7.2 lid 2 (verhouding tot productaansprakelijkheid) / 105 104. Aansprakelijkheid van de producent gaat voor /105 105. Producent niet aansprakelijk /106 106. Stelplicht en bewijslast /106 107. Uitgezonderde zaken /107 3.8 Aansprakelijkheid voor opstallen /107 108. Inleiding en ratio /107 109. Wat is een opstal? /108 110. Gebrek vereist/108 111. Tenzij... /111 112. Aansprakelijke persoon /113 3.9 Aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen /113 113. Inleidingen ratio/113 114. Het begrip stof/114 115. Bijzonder gevaar van ernstige aard /114 116. Gevaar in plaats van gebrek /115 117. Bekendheid/115 118. Schade aan personen of zaken /116 119. Aansprakelijke persoon /116 XI

3.10 Aansprakelijkheid voor stortplaatsen /117 120. Aansprakelijkheid voor stortplaatsen /117 3.11 Aansprakelijkheid voor mijnbouwwerkzaamheden en bodemdaling/118 121. Aansprakelijkheid voor mijnbouwwerkzaamheden en bodemdaling / 118 3.12 Bevrijdende omstandigheden /120 122. Bevrijdende omstandigheden /120 3.13 Aansprakelijkheid voor dieren /122 123. Inleiding en grondslag der aansprakelijkheid /122 124. Door een dier aangerichte schade /122 125. De bezitter is aansprakelijk /123 126. Tenzij... /124 3.14 Bijzondere regels inzake de aansprakelijke persoon /126 127. Inleiding/126 128. Medebezitters hoofdelijk aansprakelijk /126 129. Aansprakelijke persoon bij overdracht onder opschortende voorwaarde/127 130. Uitoefening in bedrijfsverband /127 131. Hoofdelijke aansprakelijkheid van gezamenlijke exploitanten /129 132. Jeugdige leeftijd of geestelijke of lichamelijke tekortkoming /129 3.15 Uitbreiding van het schadebegrip /129 133. Uitbreiding van het schadebegrip /129 4 PRODUCTAANSPRAKELIJKHEID/131 4.1 Inleiding/131 134. Inleiding/131 4.2 Productaansprakelijkheid in art. 6:185 e.v. /132 135. Wat is een product?/132 136. Uitgesloten producten /133 137. In het verkeer brengen van het product /134 138. Aansprakelijkheid bij gebrekkigheid van het product / 134 138a. Gebrekkigheid en de richtlijn inzake algemene productveiligheid /136 139. Geen verwijt vereist /137 140. Bevrijdende omstandigheden /137 141. Eigen schuld van benadeelde en gedraging van een derde /139 142. De producent als aansprakelijke persoon /140 XII

143. Bewijslast/141 144. Voor vergoeding in aanmerking komende schade /142 145. Verjaring en verval van het vorderingsrecht /143 146. Exoneratie niet toegestaan /143 147. Voor de benadeelde gunstiger bepalingen van Nederlands recht /144 148. De richtlijn als Europees recht /144 4.3 Productaansprakelijkheid op grond van art 6:162 /145 149. Inleiding/145 150. Onrechtmatigheid en gebrek /146 151. Toerekening krachtens art. 6:162 lid 3/146 152. Bewijslast/147 153. Waarschuwingsplicht of product recall /148 5 AANSPRAKELIJKHEID VOOR MOTORRIJTUIGEN /150 154. Inleiding/150 155. Hoofdlijnen van art. 185 WVW /150 156. De 100%-regel voor slachtoffers jonger dan 14 jaar/152 157. Het overmachtverweer /154 158. Het beroep op eigen schuld: de 50%-regel /155 159. Causale verdeling en extra billijkheidscorrectie /157 160. De positie van regresnemers /159 161. Welke normen zijn van toepassing op de regresvordering? /160 162. Schade van de gemotoriseerde: reflexwerking van art. 185 WVW /162 163. Wijziging van het stelsel van verkeersaansprakelijkheid /166 6 MISLEIDENDE RECLAME EN AANSPRAKELIJKHEID VAN INTERNETPROV1DERS/167 164. Overzicht van de regeling /167 165. Het doen van misleidende mededelingen is onrechtmatig; omkering bewijslast/168 166. Ook omkering van de bewijslast ten aanzien van de schuld /170 167. Verbod en rectificatie /171 167a. Aansprakelijkheid van de certificatiedienstverlener /171 167b. Aansprakelijkheid van de internetprovider /172 7 ONRECHTMATIGE OVERHEIDSDAAD /174 7.1 Inleiding /174 168. Inleiding/174 XI11

7.2 Burgerlijke of bestuursrechter? /175 169. De bevoegdheid van de rechter en de ontvankelijkheid van eiser /175 170. Aanvullende rechtsbescherming /175 171. De betekenis van het oordeel van de bestuursrechter /177 172. De leer van de formele rechtskracht /177 7.3 De onrechtmatigheid van overheidshandelen /178 173. Toetsing aan alle onrechtmatigheidscriteria / 178 174. De aard van het overheidshandelen /178 175. Beleidsvrijheid/179 176. Marginale toetsing /180 177. Algemene beginselen van behoorlijk bestuur /181 177a. Schending van mensenrechten / 182 7.4 Onrechtmatige wetgeving /183 178. Wetgeving in materiële zin / 183 179. Wetgeving in formele zin /184 180. Niet tijdige of onjuiste omzetting van EG-wetgeving /186 181. Verdragen/187 7.5 Rechtspraak /188 182. Rechtspraak/188 7.6 Vernietigde besluiten /189 183. Vernietigde besluiten / 189 7.7 Strafvorderlijk optreden /191 184. Strafvorderlijk optreden /191 184a. Toezicht/193 7.8 Rechtmatige overheidsdaad: gelijkheid voor de openbare lasten / 194 185. Rechtmatige overheidsdaad: gelijkheid voor de openbare lasten /194 8 ARBEIDSONGEVALLEN EN BEROEPSZIEKTEN / 197 186. Inleiding/197 187. Zorgverplichting van de werkgever /198 187a. Beperking tot lichamelijk letsel? / 200 188. Geen risico-aansprakelijkheid / 200 189. Geen onmogelijke of onredelijke verplichtingen / 203 189a. Aansprakelijkheid krachtens art. 7:658 beperkt tot werkomgeving / 203 190. Stelplicht en bewijslast / 204 XIV

191. Opzet of bewuste roekeloosheid van de werknemer / 207 192. De aansprakelijke persoon / 208 193. Exoneratie niet toegestaan / 208 193a. Goed werkgeverschap / 208 194. Schade aan zaken van de werknemer / 210 194a. Schade aan niet-werknemers / 210 9 SCHADEVERGOEDINGSRECHT/212 195. Inleiding en plan van behandeling / 212 9.1 Beginsel van volledige vergoeding / 212 196. Beginsel met vele uitzonderingen / 212 9.2 Inhoud en bereik van afd. 6.1.10 / 213 197. Inhoud van afd. 6.1.10/213 198. Bereik afd. 6.1.10: wettelijke verplichtingen tot schadevergoeding / 213 9.3 Schade/ 214 199. Schade is niet gedefinieerd / 214 200. Schade is een vermindering in een object / 215 201. Vergoeding van vergeefs gemaakte kosten en verlies van een kans / 215 201a. Proportionele aansprakelijkheid / 218 9.4 Onderscheidingen / 220 202. Vermogensschade en ander nadeel / 220 203. Vermogensschade: geleden verlies en gederfde winst / 220 204. Personenschade, zaakschade en zuivere vermogensschade / 222 205. Bereddingskosten, expertisekosten en incassokosten / 223 9.5 Wijze van begroting / 226 206. Wijze van begroting: vrijheid van de rechter / 226 207. Uitgangspunt: concrete schadebegroting / 228 208. Uitzondering: abstracte schadebegroting / 228 209. Belang voor opeisbaarheid van de schadevergoedingsvordering / 231 210. Bijzondere wijze van begroting: winstafdracht / 232 211. Probleem bij de schadebegroting: toekomstige schade / 233 9.6 Vorm van schadevergoeding / 234 212. Schadevergoeding in geld of in natura / 234 XV

9.7 Omvang van de schadevergoeding / 235 213. Inleiding/235 214. Causaliteit: vestiging en omvang / 236 215. Een (bewijs)probleem in de vestigingsfase / 236 216. Van de adequatieleer naar de leer van de toerekening naar redelijkheid / 241 217. Multi-factor-benadering / 242 218. Deelregels van Brunner / 243 219. Enkele gevallen nader beschouwd / 244 220. Toerekening bij risico-aansprakelijkheid / 244 221. Leiding- en kabelschades / 245 222. Toerekening bij personenschade / 246 223. Bijzondere omstandigheden / 248 224. Invloed op schadebegroting / 249 225. Voordeelstoerekening / 250 226. Eigen schuld. Inleiding / 254 227. Twee maatstaven: causale verdeling en billijkheidscorrectie / 255 228. Causale verdeling / 255 229. Billijkheidscorrectie / 257 230. Eigen schuld in het verkeer / 259 231. Zaak van benadeelde in de macht van een derde / 259 232. Reflexwerking van bijzondere aansprakelijkheden / 260 233. Bijzondere eigenschuldregels / 261 234. Risico-aanvaarding is geen zelfstandig leerstuk / 262 235. Schadebeperkingsplicht / 262 9.8 Meervoudige causaliteit, alternatieve causaliteit en hoofdelijkheid / 263 236. Inleiding / 263 237. Meervoudige causaliteit / 264 238. Alternatieve causaliteit / 266 239. Het DES-arrest / 268 240. Hoofdelijkheid bij aansprakelijkheid voor dezelfde schade / 269 241. Aansprakelijkheid voor dezelfde schade is essentiële voorwaarde / 270 242. Verhouding tussen aansprakelijke personen onderling: draagplicht / 270 243. Hoofdelijke aansprakelijkheid en eigen schuld van de benadeelde / 271 244. Omslag bij insolventie / 272 9.9 Letselschade en overlijdensschade / 272 245. Inleiding / 272 246. Letselschade / 272 247. Smartengeld / 273 XVI

248. In welke gevallen heeft men recht op smartengeld? / 274 249. Omvang van de vergoeding / 276 250. Overgang van het recht op smartengeld / 277 251. Schrik-en affectieschade / 278 252. De positie van derden / 282 253. Verplaatste schade / 283 254. Overlijdensschade / 285 255. Kring van gerechtigden / 285 256. Schadesoorten / 286 257. Omvang van de schade / 286 9.10 Matiging en limitering / 287 258. Inleiding/ 287 259. Rechterlijke matiging / 288 260. Matigingsplicht / 289 261. Matigingsverbod / 290 262. Limitering/291 263. Rechtvaardiging van limitering / 292 264. Limitering komt tot nu toe weinig voor / 292 10 DE TIJDELIJKE REGELING VERHAALSRECHTEN / 293 265. Inleiding / 293 266. Inhoud en achtergrond van art. 6:197 / 293 267. Consequenties / 295 268. Reflexwerking van art. 6:197: jurisprudentiële beperking van regres / 296 11 ZAAKWAARNEM1NG/298 11.1 Bronnen van verbintenis; overige verbintenissen uit de wet / 298 269. Inleiding; afbakening / 298 270. Plan van behandeling en literatuur / 299 11.2 Inleiding zaakwaarneming / 300 271. Grondslag / 300 272. Afbakening ten opzichte van ongewenste bemoeizucht / 301 11.3 Vereisten voor zaakwaarneming / 301 273. Inleiding/301 274. Het behartigen van andermans belang / 301 275. Willens en wetens / 302 276. Zonder bevoegdheid daartoe / 303 277. Redelijke grond / 305 XVII

278. Goedkeuring door de belanghebbende / 306 279. Termijn voor goedkeuring / 306 11.4 Gevolgen zaakwaarneming / 307 ï ï.4.1 Verplichtingen van de belanghebbende j 308 280. Schadevergoedingsverplichting belanghebbende / 308 281. Vergoeding voor inkomstenderving / 308 /1.4.2 Verplichtingen en bevoegdheden van de zaakwaarnemer / 309 282. Zorgplicht zaakwaarnemer / 310 283. Vertegenwoordigingsbevoegdheid zaakwaarnemer / 310 284. Voortzettingsplicht zaakwaarnemer / 311 285. Rekening en verantwoording zaakwaarnemer / 312 286. Opschortings- en retentierecht zaakwaarnemer / 312 11.5 Samenloop/313 287. Inleiding/313 288. Zaakwaarneming en vinderschap / 313 289. Zaakwaarneming en onrechtmatige daad / 314 12 ONVERSCHULDIGDE BETALING / 316 290. Grondslag/316 12.1 Vereisten voor onverschuldigde betaling / 316 291. Inleiding/316 292. Prestatie (betaling)/317 293. Aan wie en door wie is gepresteerd? / 318 294. Zonder rechtsgrond / 319 12.2 Gevolgen onverschuldigde betaling / 321 12.2.1 Terugvordering van een onverschuldigd betaalde geldsom / 322 295. Inleiding/322 296. Koersverschil / 322 297. Renteverlies / 323 12.2.2 Terugvordering en ongedaanmaking / 324 298. Terugvordering van een zonder rechtsgrond gegeven goed; vruchten; kosten / 324 299. Onderscheid feitelijk geven tegenover overdragen / 325 300. Teruggave is niet meer mogelijk / 326 301. Ongedaanmaking van een prestatie van andere aard / 327 XV111

12.2.3 Bijzondere gevolgen / 329 302. Inleiding/329 303. Handelingsonbekwaamheid / 329 304. Namens een ander onbevoegd ontvangen geldsom / 330 305. Waardevergoeding op grond van een nietige overeenkomst / 330 305a. Faillissement en onverschuldigde betaling / 332 12.3 Samenloop / 333 306. Inleiding/333 307. Onverschuldigde betaling en revindicatie / 334 308. Onverschuldigde betaling en onrechtmatige daad / 334 13 ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING / 336 309. Grondslag/336 13.1 Vereisten voor ongerechtvaardigde verrijking / 337 310. Inleiding/337 311. Verrijking / 338 312. Verarming / 338 313. Causaal verband tussen verrijking en verarming; indirecte verrijking / 339 314. Ongerechtvaardigd / 342 315. Rechtvaardiging door een rechtshandeling / 343 316. Rechtvaardiging door de wet / 343 317. Aanvullende redelijkheidstoets / 345 318. De vordering ex art. 6:212 als grond voor bijzondere verrijkingsacties /345 13.2 Gevolgen ongerechtvaardigde verrijking / 346 319. Inleiding / 346 320. Ontstaan van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking / 347 321. Beperking en verval van de verrijkingsvordering / 347 322. Vaststelling van de schadevergoeding / 349 323. Afwikkeling van de schadevergoedingsverplichting / 351 13.3 Samenloop/351 324. Inleiding/351 325. Ongerechtvaardigde verrijking en onrechtmatige daad / 352 326. Ongerechtvaardigde verrijking en onverschuldigde betaling / 353 327. Ongerechtvaardigde verrijking en zaakwaarneming / 354 328. Ongerechtvaardigde verrijking en ongedaanmaking bij ontbinding; ongerechtvaardigde verrijking als verweer / 355 XIX

14 OP ART. 6:162 TE BASEREN VORDERINGEN / 356 329. Inleiding / 356 330. Verklaring voor recht / 356 331. Rechterlijk verbod / 357 332. De bevoegdheid van belangenorganisaties / 358 332a Collectieve afwikkeling massaschade / 359 333. Rectificatie / 360 15 VERJARING/361 15.1 Inleiding / 361 334. Inleiding / 361 15.2 De korte (vijfjaar) termijn / 362 335. Uitgangspunten / 362 335a. Bekendheid met schade en aansprakelijke persoon / 363 335b. Beroep op verstrijken van korte termijn onmogelijk / 365 15.3 Schade door letsel en overlijden / 366 335c. Bijzondere regel voor schade door letsel en overlijden / 366 15.4 De lange verjaringstermijn / 367 336. De 20 jaartermijn / 367 337. Uitbreiding van de termijn in verband met milieuverontreiniging, art. 6:175 en seksueel misbruik en mensenhandel / 367 337a. Beroep op verstrijken lange termijn onaanvaardbaar / 369 15.5 Diverse onderwerpen / 370 338. Onrechtmatige toestand / 370 339. Rechtsvorderingen ter zake van een tekortkoming in de nakoming / 371 340. Stuiting en erkenning/371 341. Verlenging / 373 342. Verval / 373 Jurisprudentieregister / 375 Wetsartikelenregister / 390 Trefwoordenregister / 396 XX